سىناپتاي سىرعىعان ساعات, تاۋقىمەتى كوپ قىم-قۋىت تىرشىلىك, جان-جاقتان قىسقان نەسيە, تولەۋگە ءتيىس پاتەراقى, كۇن سايىن قىمباتتاعان ازىق-تۇلىك, ءتۇرلى-ءتۇرلى پروبلەمالار قازىر ادامدى ەسىنەن اداستىرادى. سوندىقتان دا انالاردىڭ ۇزاق جىلدار بويى بالا تاربيەسىمەن ۇيدە وتىرۋعا مۇمكىندىگى جوق. بالا 2-3 جاسقا تولىسىمەن بالاباقشاعا بەرىپ (بالاباقشادان ورىن الۋ, كەزەكتىڭ ماشاقاتى – بولەك تاقىرىپ), ۇرپاعىنىڭ تاربيەسىن بالاباقشاداعى تاربيەشىلەرگە سەنىپ تاپسىرادى. ال تاربيەشىلەر شە؟ وزىنە تاپسىرىلعان وزگەنىڭ بالاسىنا جاناشىرلىقپەن قاراي ما, قانشالىقتى ول اتا-انالاردىڭ سەنىمىنەن شىعىپ ءجۇر؟
«بالانى ۇرعان بالاباقشا قىزمەتكەرى جاۋاپقا تارتىلدى», «بالاباقشا تاربيەشىسى بالانى ۇرىپ-سوققان», «بالاباقشادا بالالاردى ۇرۋ دەرەگى بويىنشا قىلمىستىق ءىس قوزعالدى» دەگەن تاقىرىپتارمەن ءتۇرلى وقيعالار بارىڭىزگە الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى تانىس, قوعامنىڭ قىزۋ تالقىلاۋىنا تۇسسە دە مۇنداي كەلەڭسىز فاكتىلەر ءالى دە ازايار ەمەس. بالاباقشا تاربيەشىسىنىڭ, بوبەكتەردى ۇرعانى دالەلدەنسە, جاۋاپقا تارتىلاتىنى دا تۇسىنىكتى. مۇنىمەن ماسەلە بىتە مە, بالا قاۋىپسىزدىگىن ءبىرىنشى ورىنعا قوياتىن اتا-انا, جۇمىسباستى جاندار بالاباقشا تاڭداردا نەگە نازار اۋدارۋى قاجەت؟
قر كونستيتۋتسياسىندا «ەشكىمدى ازاپتاۋعا, وعان زورلىق-زومبىلىق جاساۋعا, باسقاداي قاتىگەزدىك نەمەسە ادامدىق قادىر-قاسيەتىن قورلايتىنداي ءجابىر كورسەتۋگە نە جازالاۋعا بولمايدى» دەپ جازىلعان. زاڭدى بەلشەسىنەن باسىپ, بۇلدىرشىندەرگە قول كوتەرگەن قاتىگەز تاربيەشىلەر ءالى كۇنگە دەيىن ازايماي وتىرعانى شىندىق.
بيىلعى جىلدىڭ قاڭتار ايىندا ەلوردالىق پوليتسيا دەپارتامەنتىنىڭ (پد) ءباسپاسوز قىزمەتى نۇر-سۇلتانداعى جەكەمەنشىك بالاباقشادا بالانى ۇرۋ فاكتىسى بويىنشا قوزعالعان ءىس ماتەريالدارى سوتتىڭ قاراۋىنا جولدانعانىن حابارلاعان بولاتىن. «الان» جەكەمەنشىك بالاباقشاسىندا بالانى ۇرىپ-سوعۋ فاكتىسى بويىنشا قر قك 140-بابى ء(بىلىم بەرۋ مەكەمەسى قىزمەتكەرىنىڭ كامەلەتكە تولماعان بالانى تاربيەلەۋ جونىندەگى مىندەتتەردى ورىنداماۋى) بويىنشا قىلمىستىق ءىس قوزعالدى. كۇدىكتىنىڭ كىناسى تولىق دالەلدەندى. بيىلعى جىلدىڭ 25 قاڭتارىندا قىلمىستىق ءىس اياقتالىپ, پروتسەسسۋالدىق شەشىم قابىلداۋ ءۇشىن سوتقا جىبەرىلدى» دەپ مالىمدەدى نۇر-سۇلتان پد باستىعىنىڭ ورىنباسارى مۇراتجان شاكەروۆ.
بۇعان دەيىن بالانى ۇرىپ-سوققانى تۋرالى الەۋمەتتىك جەلىلەردەن بەلگىلى بولعان. «12 قاڭتاردا بالالارىمىزدى بالاباقشادان الىپ كەتكەنبىز. بالاقايلاردىڭ ءبىرىنىڭ اناسى ۇيىندە بالاسىن شەشىندىرىپ قاراسا, دەنەسى كوگالا قويداي. ول مەديتسينا قىزمەتكەرى. سوندىقتان بالانىڭ دەنەسىندە جاراقات, سوققىنىڭ ىزدەرى مەن كوگەرگەن جەرلەر نەدەن پايدا بولعانىن بىلەدى. 102 شاقىرىپ, ارىزداندى. ءبىز ءىس قارالىپ جاتقان شىعار دەپ ويلاعانبىز, سويتسەك, تەرگەۋشى ءالى كۇنگە دەيىن سوت ساراپتاماسىن الماعان ەكەن, ءىس قوزعالماعان. فوتو, ۆيدەو بار. قىلمىستىق ءىس قوزعالمادى. سوتتى كۇتەمىز. ءبىزدى قورقىتتى. مەڭگەرۋشى بارلىق اتا-انالاردىڭ كوزىنشە مەنىڭ ۇستىمنەن ارىز جازامىن دەپ قوقان-لوقى كورسەتتى! مەن Instagram-عا جاريالاۋعا قورقامىن. ۆيدەو بار. جاريالاۋعا قورقامىن, تەرگەۋ دەرەكتەرىن جاريالاماۋ تۋرالى قولحاتقا قول قويدىم» دەلىنگەن حابارلامادا.
عالامتوردى اشىپ قالساڭىز, YouTube-تى قاراساڭىز, بالاباقشانىڭ بەينەباقىلاۋ كامەراسىنا ءتۇسىرىپ قالعان كادرلارعا نازار اۋدارساڭىز, ەلىمىز بويىنشا, ءار وڭىردەن مۇنداي مىسالداردى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى.
بالاعا زورلىق-زومبىلىق كورسەتۋ – جالعىز ءبىز ەمەس, الەم نازار اۋدارىپ وتىرعان الەۋمەتتىك ماسەلەنىڭ ءبىرى. يۋنيسەف بالالار قورى جۇرگىزگەن زەرتتەۋگە سۇيەنسەك, دۇنيە ءجۇزى بويىنشا ۇلكەندەر تاراپىنان قاتىگەزدىك, زورلىق-زومبىلىق كورىپ جاتقان بالدىرعانداردىڭ سانى ميلليونداپ سانالادى.
قر ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ ۇلتتىق ورتالىعى يۋنيسەف پەن ەك-ءتىڭ قولداۋىمەن بىرلەسە وتىرىپ جۇرگىزگەن زەرتتەۋىندە:
– قازاقستاندا 62% بالا وتباسىدا زورلىق-زومبىلىققا تاپ بولعان;
– 37% بالا زورلىق-زومبىلىقتىڭ كۋاگەرى بولعان;
– 66% بالا مەكتەپتە زورلىق-زومبىلىقتىڭ قۇربانى بولعان.
بۇل كەلەڭسىزدىكتى 1 جاسقا دەيىنگى بالالاردىڭ 30%-ى, 2-4 جاس ارالىعىنداعى بالالاردىڭ 50%-ى, 5-9 جاستاعى بالالاردىڭ 58%-ى باستان وتكەرگەن.
ۇلكەندەردىڭ بالالارعا الىمجەتتىك كورسەتۋى كۇندەلىكتى وقيعالاردىڭ بىرىنە اينالىپ كەتكەندىگى – قازىرگى قوعامداعى قاسىرەت.
وسىلايشا قوعامدا بالالارعا قاتىستى جازاتايىم وقيعالار دا, قىلمىستىق ىستەر مەن زورلىق-زومبىلىق ارەكەتتەر دە ءجيى ورىن الۋدا. كوپ جاعدايدا جازىقتىلاردى جۇمىستان قۋمەن شەكتەلىپ قالامىز. جازىقتىلاردىڭ جاۋاپسىز قالۋى مۇنداي كەلەڭسىز جاعدايلاردىڭ قايتالانۋىنا اسەر ەتىپ وتىرعان جوق پا دەپ تە ويلايمىز. جازىقتىلاردى جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ زاڭنىڭ ەڭ قاتال جولدارىمەن جۇرگىزىلۋى ءتيىس. بالانى قورعاي الماعان ەلدىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر, كەلەشەگى سەنىمسىز.
بالالاردىڭ قۇقىعىن بارىنشا قورعاۋ ءۇشىن الەمدە ءتۇرلى تاسىلدەر قولدانىلىپ كەلەدى. تاجىريبەلەر كورسەتكەندەي, ونداي پروفيلاكتيكالار ۋاقىت وتە كەلە جاقسى ناتيجە اكەلۋدە. اتا-انالاردى وقىتۋ باعدارلامالارى ەكى جىلدىڭ ىشىندە ءتاۋىر ناتيجەگە قولى جەتكەن.
نەگىزى, مۇنداي ماسەلەلەردىڭ شەشىلمەۋىنە, كۇننەن كۇنگە ۋشىعىپ, قايتالاندىعىنا باستى سەبەپ بار – ول بىلىكتى, ءارى جاۋاپتى مامانداردىڭ تاپشىلىعى. ال مامانداردىڭ جەتىسپەۋىنە تاربيەشىلەردىڭ وتە تومەن جالاقى الاتىندىعى سەبەپ. اقيقاتىنا كەلسەك, بۇگىندە تاربيەشىنىڭ بولماشى ايلىعىنا جانى قىسىلعان, تەك ۋاقىتشا جان باعۋدى كۇيتتەگەندەر باراتىنى بارشاعا بەلگىلى. تاربيەشىلەردىڭ مامان رەتىندەگى ساپالىق كورسەتكىشىنە ءمان بەرۋ ماسەلەنىڭ ءتۇيىنىن شەشەر ەدى دەپ ويلايمىز.
نە ىستەۋ كەرەك؟
قر وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ ءبىلىم جانە عىلىم سالاسىندا ساپانى قامتاماسىز ەتۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى گۇلزات كوبەنوۆانىڭ ايتۋىنشا, بالاباقشالاردى ليتسەنزيالاۋدى قايتا ەنگىزۋ ءتارتىبى ءبىلىم تۋرالى جانە رۇقساتتامالار تۋرالى زاڭدا بەكىتىلگەن. سوعان بايلانىستى رەتتەۋشىلىك اسەردى تالداۋ جۇرگىزىلەدى. وسى ءتارتىپ بەكىتىلگەن سوڭ زاڭناما جاسالادى. زاڭناماعا قانداي وزگەرىستەر ەنگىزۋ قاجەت ەكەنى انىقتالادى.
ليتسەنزيا العان كەزدە مەملەكەتتىك, سونداي-اق جەكە مەنشىك بالاباقشالار بارلىعىنا بىردەي ەڭ تومەنگى بىلىكتىلىك تالاپتارىنا سايكەستىگىن راستاۋى ءتيىس. ليتسەنزيا الۋ كەزىندە مەكتەپكە دەيىنگى ۇيىمدار مەملەكەتتىك جانە جەكە تۇلعالارعا ورتاق ەڭ تومەنگى بىلىكتىلىك تالاپتارىنا سايكەستىگىن راستاۋى كەرەك.
«زاڭ قابىلدانعاننان كەيىن نورماتيۆتىك قۇجاتتار جاسالادى. سوسىن جۇمىس باستالادى. 2022-2023 جىلدارى ءتيىستى جۇمىستار جۇرگىزىلەدى. 2024 جىلدان باستاپ ليتسەنزيالاۋدى باستايمىز» دەدى ول.
زاڭ جوباسى قابىلدانعاننان كەيىن عانا مەكتەپكە دەيىنگى ءبىلىم بەرۋدى كەزەڭ-كەزەڭىمەن ليتسەنزيالاۋ جوسپارلانۋدا. كەلەڭسىز جايدى بولدىرماس ءۇشىن: بالاباقشالارعا باقىلاۋ كامەرالارىن ورناتۋ ماسەلەسىن جەدەل قولعا الۋ كەرەك. سونداي-اق قالاداعى بارلىق مەكتەپكە دەيىنگى ءبىلىم بەرۋ مەكەمەسى باسشىلارىن جيناپ, ۇنەمى ۇجىمعا ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدى مىندەتتەۋ وتە ماڭىزدى.
مىسالى, گەرمانيادا, اۆستراليادا, كانادادا ەگەر بالالاردىڭ ومىرىنە قاۋىپ تونسە نەمەسە ۇيىم ستاندارتتارعا سايكەس كەلمەيدى دەپ تانىلسا, ليتسەنزيا قايتارىپ الىنۋى مۇمكىن. جاۋاپتى ادامدار مەكتەپكە دەيىنگى ۇيىمدى باسقارۋعا قۇزىرەتتى بولماعان نەمەسە بالا كۇتىمى بويىنشا جۇمىس بالالاردىڭ دەنساۋلىعىنا, قاۋىپسىزدىگىنە نەمەسە ءال-اۋقاتىنا زيان كەلتىرگەن جاعدايلاردا دا ليتسەنزيادان ايىرىلۋى مۇمكىن. بالاباقشاداعى باستى ماسەلە – تاربيەشىلەردى مامان رەتىندەگى ساپالىق كورسەتكىشىنە ءمان بەرىپ, تاربيەشىلەردى بىلىكتىلىك تالاپتارىنا ساي كەلۋىن قامتاماسىز ەتكەن دۇرىس. مامانداردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋعا ۇنەمى ءمان بەرۋ قاجەت.
مۇنداي كەلەڭسىز جاعداي ورىن السا, جەرگىلىكتى جەردە شەشىلمەي, سيىرقۇيىمشاقتانىپ كەتسە, دەرەۋ قازاقستاننىڭ باس پروكۋراتۋراسىنا, ىشكى ىستەر, وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگىنە, ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنە, وبلىس نەمەسە قالا اكىمىنە, بالالار قۇقىعى جونىندەگى وكىلەتتى ۋاكىلگە ۇندەۋ جولداۋ كەرەك. ويتكەنى بالا – ەڭ باعالى, ەڭ قاستەرلى ۇعىم. بالا قاۋىپسىزدىگى – جالعىز اتا-انانىڭ ەمەس, قوعامنىڭ الاڭدايتىن باستى ماسەلەسى بولۋى ءتيىس.
