ەندى بىرەر كۇننەن كەيىن ەلوردادا قازاقستان, رەسەي, بەلارۋس ەلدەرىنىڭ پرەزيدەنتتەرى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق قۇرۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويادى. بۇل ينتەگراتسيالىق قادامدى قازىردەن-اق جاھاندىق ساياساتشىلار «دامۋدىڭ جاڭا ديناميكاسى» دەپ باعالاپ وتىر. دەگەنمەن, باسقا دا پىكىرلەر جوق ەمەس. بىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىكتىڭ قۇرىلعانىنا ءبىرشاما ۋاقىت بولعانىنا قاراماستان, مۇنداي وداققا قارسىلىق بىلدىرۋشىلەر ءالى دە بولسا بارشىلىق.
ولاردىڭ ويىنشا, وتاندىق ءونىم وندىرۋشىلەر باسەكەلەستىككە توتەپ بەرە الماي, قۇردىمعا كەتۋلەرى ابدەن مۇمكىن. «جاڭا وداق – رەسپۋبليكانى ءوز دەربەستىگىنەن ايىرىپ, ونى رەسەيدىڭ قۇرامىنا ەنگىزە وتىرىپ كسرو-نى قايتا قۇرۋ جولىنداعى باستاما» دەپ جۇرگەندەر دە كەزدەسىپ قالۋدا. قازىرگى كەزدە رەسەيدىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان سىرتقى ساياساتىن سوناۋ پاتشالىق رەسەيدىڭ كەشەگى وتارلاۋ ساياساتىمەن شەندەستىرۋدى ءجون سانايتىنداردى دا بايقاپ ءجۇرمىز. بىراق, قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ ايتقانىنداي: «ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق – تاريح قويناۋىنا كەتكەن كەڭەستىك پىشىمدەگى وداقتى ءتىرىلتۋ ەمەس. بۇل بىرلەستىك, ەڭ الدىمەن, ەكونوميكالىق مۇددەگە نەگىزدەلگەن وداق بولماق, باسقا بوتەن وي جوق».
ارينە, كەي ازاماتتاردىڭ بۇلايشا مازاسىزدانۋى تەك جاناشىرلىقتان تۋىنداپ جاتقانىنا استە كۇماندانۋعا بولماس. دەي تۇرعانمەن, بۇل تۇستا ءىستىڭ بايىبىنا تولىق بارماي, جەڭىل كوڭىل-كۇيدىڭ جەتەگىندە كەتىپ جاتقانداردىڭ بار ەكەندىگىن, ءتىپتى, بىرەۋلەر وسىدان وزىنە ساياسي ۇپاي جيناعىسى كەلەتىندەرىن جوققا شىعارا المايسىڭ. ءتۇرلى الىپ-قاشپا سوزدەرگە جەل بەرىپ, سىرتىنان تون ءپىشىپ جاتقان ادامدار دا اراكىدىك بوي كورسەتىپ قالىپ جاتىر.
ەندەشە, ءىستىڭ ءمان-جايىنا تەرەڭىرەك ءۇڭىلىپ كورەيىك. ءبىزدىڭ قازاقتا «الىس-بەرىس», «بارىس-كەلىس» دەيتىن سوزدەر ۇدايى قاتار, قوسارلانا ايتىلادى. بۇل تەك ءسوزدىڭ ۇيقاسى ءۇشىن قولدانىلماعان, دانا حالقىمىز كەنەۋلى ويدى مانەرلى ءسوزبەن كەستەلەگەندە نەعۇرلىم ۇعىنىقتى بولۋىن ەسكەرگەن. «بەرىسپەسەڭ الىسپايسىڭ, الىسپاساڭ الىستايسىڭ» دەگەن قاناتتى ءسوز جانە بار. سونداي-اق, «تىققانىڭ – جوعالتقانىڭ, بەرگەنىڭ – تاپقانىڭ» دەگەن ءتامسىلدىڭ دە كوپ نارسەنى اڭعارتارى انىق. وسىلاردى مىقتاپ ەسكەرگەن اتام قازاق ەجەلدەن ءوزىنىڭ الىس-جاقىن كورشىلەرىمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولىپ كەلگەندىگىن تاريحتان جاقسى بىلەمىز. سونىڭ ءبىر جارقىن كورىنىسى – ۇلى جىبەك جولى بويىنداعى مەملەكەتتەرمەن ءوزىنە ءتيىمدى ساۋدا-ساتتىق ورناتا ءبىلۋى دەر ەدىك. ياعني, ءتورت قۇبىلاسى تەڭ بولۋىنا كۇش-ءجىگەرىن ەشقاشان اياماعان.
ولاي بولسا, ەلدىك مۇددە قاي كەزدە دە جوعارى تۇردى. وسى رەتتە, 2013 جىلعى 24-ءشى ساۋىردە ەۋرازيا مەديا فورۋمىنىڭ اشىلۋ سالتاناتىندا ءسوز ءسويلەگەن ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ مىنا ءبىر جۇرەكجاردى تولعاۋلارى ەرىكسىز ەسىمە ورالىپ وتىر: «قازاقستان ءوز تاريحىندا تۇڭعىش رەت تاۋەلسىزدىككە يە بولدى, ءبىزدىڭ حالىق تۇڭعىش رەت ەركىندىكتىڭ ءتاتتى ءدامىن تاتتى, سوندىقتان دا ءبىز ەشكىمگە جانە ەشقاشان تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ءبىر مىسقالىن دا تارك ەتپەيمىز. ەگەر قاندايدا ءبىر وداق ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزگە, ءبىزدىڭ اتا زاڭىمىزعا نۇقسان كەلتىرەتىن بولسا, ءبىز سول زاماتىندا ونداي وداقتان باس تارتىپ, بىردەن ودان شىعاتىن بولامىز». ايتا كەتەرلىگى سول, مەملەكەت باسشىسى ءوزىنىڭ وسى ءبىر سىندارلى كوزقاراسىن تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كۇنىنەن باستاپ ۇستانىپ كەلەدى.
ال, نەگىزگى اڭگىمەمىزگە كەلەر بولساق, ءبىردە-ءبىر مەملەكەتتىڭ جەكەدارا دامي وتىرا ءوزىن ءوزى تولىققاندى قامتاماسىز ەتۋى كۇمان تۋعىزاتىنى بارشاعا بەلگىلى. سوندىقتان, وسى كۇنى شاعىن ەلدەر تۇگىلى الپاۋىت ەلدەردىڭ وزدەرى ەكونوميكا مەن ساياساتتا وزىنە سەرىك ىزدەيدى. ەڭ باستىسى, ەكونوميكالىق مۇددە بولسا, ەكىنشىسى بىرلەسە قورعانۋ ماقساتىندا. تاريحقا كوز جىبەرسەك, شەكارانى اشىپ تا, اشپاي دا وداق قۇرۋ دەرەكتەرىن كەزدەستىرۋگە بولادى. ماسەلەن, ءحىح عاسىردا فرانتسيا مەن موناكو, شۆەيتساريا مەن ليحتەنشتەين ارالارىنداعى كەدەندىك وداق جاڭا تاريحي كەزەڭدەگى زايىرلى نەگىزدەرمەن قۇرىلعان العاشقى قۇرىلىمداردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. ال قازىر اقش, كانادا, مەكسيكا ۇشتىگىنىڭ نافتا وداعى, ەۋروپالىق وداق, وڭتۇستىك شىعىس ازياداعى اسەان, وڭتۇستىك امەريكانىڭ ارگەنتينا, بوليۆيا, ۋرۋگۆاي, ۆەنەسۋەلا, پاراگۆاي جانە برازيليا ەلدەرىن قامتيتىن مەركوسۋر سياقتى ءىرىلى-ۇساقتى جالپى سانى 300-گە جۋىق ىقپالداستىق بىرلەستىكتەر جۇمىس ىستەۋدە. وسى اتالعان قۇرىلىمدارعا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ قاي-قايسىسى بولماسىن الەمدىك باسەكەدە ءوز مۇددەسىن قورعاۋ ءۇشىن عانا ەمەس, ءبىر-ءبىرىنىڭ مۇددەلەرىن قورعاۋ ءۇشىن دە بىرىككەن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا, بۇيىعى جاتىپ, تۇيىق تىرشىلىك كەشۋ مۇمكىن ەمەستىگىن جاھاندانۋدىڭ جازىلماعان زاڭى الدەقاشان دالەلدەگەن.
وسىنداي جاعدايدا مۇحيتقا شىعار تۋرا جولى جوق, ياعني الەمدىك نارىق الاڭىنا شىعۋ مۇمكىندىگى تىم شەكتەۋلى قازاقستان ءۇشىن وقشاۋلانۋ ساياساتى جەڭىلىسپەن تەڭ ەكەندىگىن ايتىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق. «جالعىزدىڭ ءۇنى شىقپاس, جاياۋدىڭ شاڭى شىقپاس». ال جاھاندانعان ءححى عاسىردا وزگە مەملەكەتتەرمەن ءتۇپ-تامىرىمىز بايلانباسا دا, ۇدايى ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستا بولۋىمىز قاجەت. وسى رەتتە, قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ وسىدان جيىرما جىل بۇرىنعى ەۋرازيالىق وداق يدەياسى ءوزىنىڭ قاجەتتىلىگىن تولىق دالەلدەپ وتىر جانە بۇل وداق تەك ەكونوميكالىق ماقساتتى عانا كوزدەيدى. ەۋرازيالىق وداق – ساتىلاپ جۇزەگە اسىپ كەلە جاتقان ينتەگراتسيالىق ارىپتەستىكتىڭ جەمىسى. بۇعان دەيىن ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق قاۋىمداستىق, كەدەندىك وداق, بىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىك تابىستى جۇمىس ىستەپ كەلدى.
كەدەندىك وداق ەركىن تاۋار اينالىمىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتسە, ءبىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىك ونەركاسىپتىك ىنتىماقتاستىق پەن اۋىل شارۋاشىلىعى سالالارىنا سەرپىن بەردى. كەدەن وداعى ەلدەرىنىڭ جالپى نارىعى 2 تريلليون اقش دوللارىن, ال وندىرىستىك الەۋەت 600 ميلليارد دوللاردى قۇراپ وتىر. قازاقستان مەن رەسەيدىڭ اراسىندا جالپى سوماسى 32 ميلليارد دوللار بولاتىن 40 ينۆەستيتسيالىق جوبا پىسىقتالۋ ۇستىندە.
ەگەر كەدەندىك وداققا دەيىن ەت ساتۋ ءۇشىن ەكى جىلدا ءبىر رەت رەسەي نەمەسە بەلارۋس مال دارىگەرلەرىن شاقىرتىپ, ولاردىڭ تەكسەرىستەرىنەن ءوتىپ, رۇقسات قاعازدارىن الىپ, تاعى دا رەەسترىن كۇتۋ قاجەت بولسا, قازىرگى ۋاقىتتا ءوزىمىزدىڭ ۆەتەرينارلىق سەرتيفيكاتپەن رەسەيدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە ساتۋعا مۇمكىندىكتەر تۋدى. مۇنى وتە ماڭىزدى دەپ بىلەمىن. سەبەبى, رەسەي جىلىنا 1,5 – 1,7 ملن توننا ەت يمپورتتايدى, ونىڭ ىشىندە 700 مىڭ توننا سيىر ەتىن الادى. رەسەيگە, نەگىزىنەن, ۋرۋگۆاي, پاراگۆاي, برازيليا سياقتى مەملەكەتتەر مۇزداتىلعان ەت جەتكىزەدى. ال ءبىز رەسەيگە جاڭا سويىلعان ەت بەرە الامىز. رەسەي سونداي-اق جىلىنا 2,5 ملن توننا جەمىس پەن كوكونىس يمپورتتايدى, بۇل دا ءبىز ءۇشىن ماڭىزدى ماسەلە.
جالپى, كەدەندىك وداق قۇرىلعالى بەرى قازاقستاندا وڭدەلگەن ونىمدەردى ەكسپورتتاۋ كولەمى تۇراقتى ءوسىپ كەلەدى. 2012 جىلى الدىڭعى جىلمەن سالىستىرعاندا وسى كورسەتكىش 14 پايىزعا ۇلعايسا, 2013 جىلدىڭ قورىتىندىلارى بويىنشا, قازاقستان ەكسپورتىنىڭ جالپى كولەمىندەگى وڭدەلگەن ءونىمنىڭ ۇلەسى ءوسىپ, 24,1 پايىزدى قۇراعان. قازاقستان ەكسپورتىندا ماشينا جاساۋ ونىمدەرى 55 پايىزعا, ۇلپەك پەن تەرى شيكىزاتى 117 پايىزعا, توقىما مەن اياق كيىم 55, ال ازىق-تۇلىك تاۋارلارى مەن اۋىلشارۋاشىلىق شيكىزات ۇلەسى 47 پايىزعا وسكەن.
بيزنەس – زاماننىڭ قوزعاۋشى كۇشى. بۇل داۋسىز. قازىر قازاق كاسىپكەرلەرى تام-تۇمداپ بولسا دا شەتەل نارىعىنا دايىن ءونىمدى شىعارىپ جاتىر. تاۋار ءوندىرۋشىنىڭ دە تابىسى ەسەلەندى. وتاندىق كاسىپكەرلەر ءۇشىن 17 ميلليون تۇتىنۋشى ون ەسە ءوسىپ, 170 ميلليونعا اينالدى. مۇنىڭ تيگىزەر اسەرى وتە زور. قازاقستاننىڭ وڭدەۋ سالاسىنا كەلۋگە ازىرگە باتىلدىق تانىتپاي وتىرعان بولاشاق ينۆەستورلار نارىقتىڭ كولەمىنە دە قارايتىن بولادى. قازىردىڭ وزىندە ەلىمىزدىڭ وڭدەۋ ونەركاسىبىنە شەتەل ينۆەستيتسيالارىنىڭ كولەمى ەكى ەسە اسىپ, 28 ميلليارد دوللارعا جەتىپ وتىر. بۇعان وزگە مەملەكەتتەرگە قاراعاندا قازاقستاندا كاسىپ كوزىن اشىپ, بيزنەس جۇرگىزگەن الدەقايدا ءتيىمدى ەكەندىگى دە اسەر ەتۋدە. ويتكەنى, ءبىزدىڭ ەلىمىزدە سالىق كولەمى از ءارى كاسىپكەرلەرگە بارلىق جاعدايلار جاسالعان.
ەۋرازيالىق وداقتىڭ قاراپايىم ازاماتتارعا دا ءتيىمدى جاعى بارشىلىق. ماسەلەن, قازاقستاندىق ازامات بۇرىنعىداي مىندەتتى تىركەۋدەن وتپەي-اق, 30 كۇن بويى رەسەيدە ەركىن ءجۇرىپ تۇرا الادى. سونىمەن قاتار, وداق مۇشەلەرىنىڭ بارلىق ازاماتتارى قازاقستاندا, رەسەيدە, بەلارۋستا جۇمىسقا ورنالاساردا بىردەي قۇقىقتار مەن مىندەتتەرگە يە بولادى. قازىر ديپلومدارى راستاۋدى قاجەت ەتپەيتىن وداققا مۇشە ءۇش ەلدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ تىزىمدەرى دايىندالۋ ۇستىندە. ايتالىق, «نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ» تۇلەگى بەلارۋس جانە رەسەيدە جۇمىسقا ورنالاسۋىنا تولىق قۇقى بار. وداقتاس ءۇش ەلدىڭ ەڭبەك ميگرانتتارىنا قاتىستى جەڭىلدىكتەر دە بىردەي قاراستىرىلعان.
P. S.
ءيا, قالاي بولعاندا ءار جوبانىڭ ءوز تيىمدىلىگى, قاۋىپ-قاتەرى بولادى. تاۋەكەل ەتۋ ارقىلى عانا بەلگىلى ءبىر جەتىستىككە قول جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بار. ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق – بۇل وتە سەرپىندى جوبا. مەنىڭ ويىمشا, ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز بۇل ۇيىمعا بىرىگۋدىڭ حالىق ءۇشىن, ەل ءۇشىن قانشالىقتى ءتيىمدى بولاتىنىن جەتى رەت ولشەپ بارىپ شەشىم قابىلداپ وتىر. سوندىقتان, الداعى ۋاقىتتا ەل وسى ەكونوميكالىق وداققا مۇشە بولۋدىڭ يگىلىگىن كورەدى دەگەن سەنىمدەمىن. ويتكەنى, وسى جۇزجىلدىقتا «ەكونوميكالىق تارتىلىستىڭ» الەمدىك ورتالىعى ازياعا, سونىڭ ىشىندە ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ اۋماعىنا قاراي اۋىساتىنىنا ەشقانداي كۇمانىم جوق.
كەنجەبولات جولدىباي,
ساياساتتانۋشى
