اباي جاقسى ادامنىڭ كىم ەكەنىن وتىز سەگىزىنشى سوزىندە بىلايشا تالداپ بەرگەن. ول ءۇشىن, ونىڭ حاۋاس ءساليم دەگەن وي-تۇجىرىمىنا نازار اۋدارايىق. حاۋاس ءساليم – اراب ءسوزى, ونىڭ قازاقشا ماعىناسى ادامنىڭ وزىنە ءتان بولعان دۇرىس قاسيەتى, مىنەز-قۇلقى. بۇل دۇرىستىققا ادام قالاي جەتكەن دەگەندى اباي بىلايشا تۇسىندىرگەن. ادامنىڭ حاۋاس ءساليم, ياعني, جاقسى ادام اتانۋى ءۇشىن, وعان التى شارت قاجەت, ولار: جاقسى ءتان ساۋلىعى, جاقسى تۋىس, جاقسى اتا, جاقسى انا, جاقسى قۇربى, جاقسى ۇستاز. مىنە, جاقسى ادام بولۋ ءۇشىن قاجەتتى شارتتار. بۇل – جاقسىلىقتىڭ ولشەمدەرى. ال ەندى, شاكارىم قويعان ساۋال, «ەڭ جاقسى ادام نە قىلعان كىسى؟» دەگەنگە كەلسەك, وعان جاۋاپتى تاعى دا ابايدىڭ وزىنەن تابامىز. اباي ايتادى, جوعارىدا ايتىلعان قاسيەتتەرى بولعان سوڭ, ونىڭ «اتى ادام بولادى», ياعني, جاقسى ادام اتانادى. بىراق ول قانداي ىستەرىمەن جاقسى اتانباق, ولار: «اللا تاعالانى تانىماقتىق, ءوزىن تانىماقتىق, دۇنيەنى تانىماقتىق…» (2-ت., 190-ب.). جاقسى ادامنىڭ الدىندا ۇنەمى وسىنداي ءۇش ماسەلە بولماق, سولاردىڭ ناتيجەسىندە ونىڭ ادامدىعى ايقىندالماق, ياعني, جاقسى ادام اتانباق.
ەندى وسى ادامدى جاقسى كىسى اتاندىراتىن ءۇش ماسەلەگە قىسقاشا توقتالايىق.
ءسوز الدىمەن, اللا تاعالانى تانىماقتىق تۋرالى. اللانى تانۋ وعان تەك سەنۋ ەمەس. اللانى تانۋ ونىڭ كەرەمەتتەرىن تانۋ, ونى جاراتۋشى دەپ ءتۇسىنۋ, مويىنداۋ. جاراتۋشىنى تانىپ-بىلۋگە تۋرا جول جوق, ونى ءبىز تەك قانا ءوز قۇدىرەتىمەن جاراتقاندارى ارقىلى بىلمەكپىز. جاراتۋشى نە جاراتتى؟ بار بولمىستىڭ ءبارى جاراتۋشىنىڭ كەرەمەتتەرى, ياعني, جاراتۋشىنى تانۋ دەگەن ءسوز – بۇكىل جاراتىلىستى تانۋعا تالپىنىس. ءبىز عىلىمدار تيپولوگياسىن جاساعاندا جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى دەپ – فيزيكا, بيولوگيا, حيميا ت.ب. ايتا باستايمىز. بۇل عىلىمداردىڭ ءبارى جاراتىلىس قۇبىلىستارىن, زاڭدىلىقتارىن زەرتتەيدى. سوندىقتان, جاراتۋشى يدەياسىن مويىنداعان ادامنىڭ جاراتىلىستى تانۋ ارقىلى اللانى تانىماقتىعى ايقىن بولادى. بۇل – اللا تاعالانى تانىماققا باستايتىن جول, عىلىم جولى. وسى ماسەلەگە وراي, ءبىر جاقسى ادامنىڭ ومىرىنەن مىسال كەلتىرەيىن. كەيىنگىلەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا, ومار حايام 1123 جىلى دۇنيەدەن وزعان. قايتىس بولار كۇنى ومار حايام ءابۋ سينانىڭ «ساۋىقتىرۋ كىتابىن» مۇقيات وقىپ وتىرىپ «ەدينوە ي منوجەستۆەننوە» دەگەن بولىمىنە كەلگەندە ەكى پاراقتىڭ ورتاسىنا التىننان جاسالعان ءتىس تازالاعىشىن قويىپ, كىتاپتى جاۋىپ, وسيەت قالدىرۋى ءۇشىن كەرەكتى كىسىلەردى شاقىرتادى. ول كۇنى ومار حايام ءنار تاتپاعان. كەشكى نامازىن وقىپ بولىپ, جەرگە باسى تيگەنشە ءيىلىپ بىلاي دەگەن ەكەن: «و بوجە, تى زناەش, چتو يا پوزنال تەبيا پو مەرە موەي ۆوزموجنوستي. پروستي مەنيا, موە زنانيە تەبيا – ەتو موي پۋت ك تەبە» – دەپ جان ءتاسىلىمىن بەرگەن (ومار حايام. رۋباي. ل., 1986.س.32).
ادامنىڭ «ءوزىن تانىماق» دەگەنگە كەلسەك, بۇل ماسەلە توڭىرەگىندە پسيحولوگيا, فيلوسوفيا عىلىمدارىندا كوپتەگەن تەوريا, كونتسەپتسيالار بار. ادام ءوزىن قالاي تانىماق, ارينە, وزگەلەر ارقىلى. دەمەك, بۇل ادامتانۋ ءىلىمىنىڭ وزەكتى سالاسى. ورىس تىلىندە ءوزىن تانىماقتى «ساموپوزنانيە» دەيدى. بۇل ارنايى ءبىلىم سالاسى.
«دۇنيەنى تانىماق» دەگەن ماسەلە دۇنيەتانىم دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. فيلوسوفيانىڭ باستى قىزمەتىنىڭ بىرى وسى دۇنيەتانىم. اباي ونى ولەڭدەرىندە «دۇنيە كوركى» دەپ تە اتايدى. دۇنيەنىڭ كوركىن سەزىنۋ, ءبىلۋ, تانۋ ادامنىڭ وزىنە نۇر, كورىك بەرەتىن قۋات. اباي ايتقان ادامنىڭ اسىل قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى – نۇرلى اقىل دا وسىدان شىقپاق. اقىلدىڭ نۇرلى بولۋى ماقساتىندا اتقارىلاتىن ءىس – دۇنيەنى تانىماقتىق.
اباي ءدىني قاعيدالار شەڭبەرىندە قالماعان ويشىل. دىندەگى ءسوزدى عانا قايتالاپ ايتىپ وتىرسا, ول حاكىم بولا ما؟ ابايدىڭ حاكىمدىگى سوندا, ول ءار ءىستىڭ باستالۋى مەن سەبەبىن ىزدەۋشى. سوندىقتان, ول «اقىل سەنبەي سەنبەڭىز», – دەپ ءوزى ايتقانداي, نە ءىستى بولماسىن ساۋ اقىلعا سالادى. اقىن اللانىڭ وزىنە دە, سوزىنە دە كۇمان كەلتىرمەيدى. ماسەلە, اللانىڭ ءوزى كىم, ءسوزى نە, سونى تانۋ كەرەك. اللانى تانۋدىڭ قيىنشىلىعىن, ول «اللا دەگەن ءسوز جەڭىل» دەگەن ولەڭىندە اشىق ايتقان. اللانى سوزبەن, اقىلمەن ەمەس, جۇرەكپەن سەزۋ قاجەت, ونىڭ بارلىعىن تانۋ سەزىم ارقىلى بولماق. جانە دە اباي ايتادى, اللانىڭ ءوزى بار, ول دا راس, سونىمەن بىرگە, ادامنىڭ ءسوزى بار, بىراق ونىڭ راستىعىندا ۇنەمى كۇمان بار. نەگە ولاي؟ جاۋاپتى تاعى دا وتىز سەگىزىنشى سوزدەن تابامىز. اباي ايتادى: «اللانىڭ ءسوزى – قارىپسىز, داۋىسسىز» (2-ت., 193-ب). كەرەمەت شىندىق. پايعامبارىمىز ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزدە ساۋاتسىز بولعان. ول قارىپ تانىماعان. پايعامبارىمىزعا جاراتۋشىدان ايات ايان تۇرىندە كەلگەن. پايعامبار ءبىلىمى – ايان ءبىلىمى, ءبىزدىڭ ءبىلىم – قارىپ ارقىلى بولاتىن ءبىلىم. سوندا كىمنىڭ اللاعا جاقىن ەكەنى ءمالىم بولادى. اباي «اۋەلى ايات, ءحاديس – ءسوزدىڭ باسى» دەيدى. ايات – دۇنيە كوركى تۋرالى سانا. ايات ءسوز باسى, بىراق ول ادامنىڭ ويىنان تۋعان دۇنيە ەمەس, مۇحاممەد پايعامبارىمىزعا ولەڭ كەيپىندە تۇسكەن ايان. ايات – مۇحاممەدكە پايعامبارلىقتىڭ كەلگەنىنىڭ ايعاعى. ول جۇرتشىلىققا ماعان ايان ارقىلى جاراتۋشىدان ايات كەلدى دەپ جاريا ەتكەن. پايعامبارىمىزدىڭ قارىپ تانىمايتىندىعى تۋرالى بىزگە اڭىز بولىپ جەتكەن مىنانداي مالىمەت بار. «ۋاحي اكەلۋشى پەرىشتە – جەبىرەيىل تاستۇنەك قاراڭعىلىقتى جارىپ, سىمباتتى جىگىت بەينەسىندە اينالاسىن نۇرعا بولەگەن قالپىندا حازىرەتى مۇحاممەدكە (س.ا.ۋ.) كورىندى. ءتاتتى ءارى قاتتى داۋسىمەن:
«وقى!», – دەپ بۇيىردى.
حازىرەتى مۇحاممەدتىڭ (س.ا.ۋ.) بويىن ۇرەي بيلەدى. جۇرەگى كەۋدەسىن جارىپ شىعارداي قاتتى سوعىپ كەتتى. سونان سوڭ بويىن جيناپ:
«مەن وقي المايمىن! وقۋ بىلمەيمىن!», – دەدى.
جەبىرەيىل حازىرەتى مۇحاممەدتى (س.ا.ۋ.) قاتتى قۇشاعىنا قىستى دا, قايتادان:
«وقى!», – دەپ داۋىستادى.
ەكى دۇنيەنىڭ ءسارۋارى – مۇحاممەد (س.ا.ۋ.) الدىڭعى جاۋابىن تاعى دا قايتالادى.
«مەن وقي المايمىن!». جەبىرەيىل ونى (س.ا.ۋ.) قاتى قۇشاقتاپ, سوسىن قويا بەردى دە:
«وقى!», – دەدى گۇر داۋسىمەن.
بۇل جولى حازىرەتى مۇحاممەد (س.ا.ۋ.):
«مەن وقۋ بىلمەيمىن», – دەدى دە, ءسال كىدىرىپ: «ايتا بەر, نەنى وقيىن؟», – دەپ سۇرادى.
پەرىشتە اللاھ تاراپىنان جولدانعان, راسۋلىنا قولما-قول تابىستاۋعا اكەلگەن الاق سۇرەسىنىڭ العاشقى اياتتارىن باسىنان اياعىنا دەيىن وقىپ شىقتى:
«وقى!
سەنى جاراتقان راببىڭنىڭ اتىمەن!
ول ادامدى ۇيىعان قاننان جاراتتى.
وقى, سەنىڭ راببىڭ قالاممەن جازۋدى ۇيرەتەتىن, ادامعا بىلمەگەندەرىن ۇيرەتەتىن اسقان جومارتتىلىق يەسى» (الاق سۇرەسى, 1-5 ايات).
تولقۋ مەن قورقۋدان ارىلعان حازىرەتى مۇحاممەد (س.ا.ۋ.) ءوزى سويلەيتىن تىلدە تۇسىرىلگەن اياتتاردى سوزبە-ءسوز قايتالاپ شىقتى. ءا دەگەننەن-اق ايتىلعان اياتتارعا اللاھتىڭ راسۋلىنىڭ ءتىلى توسەلىپ, جۇرەگىنىڭ تورىنەن ورىن الدى.
مىندەتىن ورىنداعان جەبىرەيىل پەرىشتە سول ساتتە-اق كوزدەن عايىپ بولدى (ومىرزاققىزى د. «ادامزاتتىڭ اسىل ءتاجى». مۇحاممەد (س.ا.ۋ.) پايعامباردىڭ ءومىرى. مەككە كەزەڭى. 1-كىتاپ. الماتى, 2003. 124-125-بب.).
شىندىقتى اڭىز بىزگە وسىنداي قالپىندا جەتكىزىپ وتىر. ماسەلەنىڭ اقيقاتىنا ۇڭىلسەك, جاعداي قالاي بولعان! راس, مۇحاممەد ءحارىپ تانىماعان. ءبىز ادەتتە ءحارىپ تانىماعان ادامداردى ساۋاتسىز دەيمىز. بۇل ءبىزدىڭ قالىپتى جاعدايداعى قولدانىلاتىن تۇسىنىگىمىز. بىراق, ماسەلە بۇل تۇسىنىكتەن كۇردەلى. ءبىلىم ادامعا حارىپتەردى تانۋ, ياعني, وقۋ جۇيەسى ارقىلى بەرىلەدى, بۇل ءداستۇرلى جاعداي. سونىمەن بىرگە ادامعا ءبىلىمنىڭ ءحارىپسىز ء(ارىپسىز) بەرىلەتىنى بولادى. ءحارىپسىز بىلىمگە يە ادامدار ادامزات تاريحىندا بولعان. سونداي ادامداردىڭ ءبىرى – مۇحاممەد پايعامبار. عايسا پايعامبار دا وسىنداي ءبىلىم يەسى بولعان. ءسوزىمىزدى ءارى قاراي جالعاستىرساق, پەرىشتە مۇحاممەدكە وقى دەگەندە, ول ءحارىپ ارقىلى اللادان تۇسكەن اياتتى وقىپ كەتكەن جوق. ول ونىڭ, ءسىرا, جادىندا جاتتالادى. دەمەك, ايات پايعامباردىڭ جادىندا كەلگەن قالپىندا ساقتالدى. ايات اللا ءسوزى. ول اباي ايتقانداي, «ءحارىپسىز, داۋىسسىز». ايات – پايعامبارعا ۇيىپ كەلگەن سانا. ول كەيىن حارىپكە, داۋىسقا ءتۇسىپ, قۇران كىتاپقا اينالعان. اياتتىڭ كوپشىلىككە تۇسىنىكسىز بولۋى ساناعا قونىمدى ماسەلە. جاراتۋشىنىڭ «ءسوزىن» ءتىل ارقىلى ءتۇسىنۋ داۋلى. ءتىل ادامزاتتىڭ قازىناسى, ونى ءبىز تانيمىز, بىلەمىز, مەيلىنشە تىرشىلىگىمىز ءۇشىن قولدانامىز. ايات بولسا وزگە «ءتىل». ول – جاراتۋشىنىڭ ءتىلى. ول تىلدە ءحارىپ جوق, ءبىر قۋات بار. ەرتەدە پلاتون ادامزاتتىڭ ءبىلىمىنىڭ ءمانىسى «ەسكە ءتۇسىرۋ» دەگەن وي ايتىپ ەدى. ونىڭ پايىمداۋىنشا, ءبىز بىلگەن ءارى بىلەتىن بىلىمدەر ءاۋ باستان بەلگىلى, ول ادامعا ءوزىنىڭ تۋما بولمىسىمەن كەلەدى دەگەن. ءبىلىمدى بولۋ – بۇرىننان بار نارسەلەردى ەسكە ءتۇسىرۋ. قازىرگى ءبىلىم, عىلىم كەڭىنەن ورىستەگەن زاماندا پرينتسيپ دەگەن پاراديگمالىق سانا قالىپتاستىرعانبىز, ول ءالى ءبىلىپ بولماعان ماسەلەلەردى تانۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن ءتاسىل. پرينتسيپ دەگەندە ءبىز باعىت انىقتايمىز. باعىت دەگەن – جول كورسەتكىشى. جول تانۋ جانە تاڭداۋ وسى اياتتاردان باستاۋ العان.
