دەموگرافيالىق ىركىلىستىڭ جاعىمسىز اسەرى
قازاقستاننىڭ جاستارى قازىر وتپەلى كەزەڭگە اۋىستى. ءبىز سوناۋ 1990 جىلدارداعى دەموگرافيالىق ىركىلىستىڭ جاعىمسىز اسەرىن سەزىنىپ وتىرمىز. سوڭعى جىلدارى سابيلەردىڭ تۋى ازايعاندىقتان, ولاردىڭ سانى ۇشتەن بىرىنە كەم ەكەنى بايقالادى. مۇنداي جاعداي 1987-1999 جىلدار ارالىعىندا بولعانى ءمالىم. ەگەر دە تابيعي ءوسىم 1991 جىلعى دەڭگەيدە ساقتالعان بولسا, وندا جاس ازاماتتاردىڭ سانى شامامەن 1,7 ملن ادامعا كوپ بولار ەدى. قالىپتاسۋ ۇدەرىسىن قولداۋ جانە جەدەلدەتۋ ءۇشىن مەملەكەت جاستارعا كولەمدى ينۆەستيتسيا سالۋ قاجەتتىگىن ءتۇسىنىپ وتىر. الايدا بۇل ءبىر-ەكى جىلدىڭ ەنشىسىندەگى ءىس ەمەس. وعان كەم دەگەندە 5 جىل ۋاقىت كەرەك.
ەلىمىزدە سوڭعى 25 جىلدان استام ۋاقىت ىشىندە جاڭارۋلار مەن رەفورمالار ۇزدىكسىز جۇرگىزىلىپ كەلەدى. مىنەكي, بيىل سول رەفورمالاردىڭ جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلگەنى انىق بايقالۋدا. سوڭعى جىلدارى تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ جاريالاعان ءۇشىنشى مودەرنيزاتسيا, «رۋحاني جاڭعىرۋ» جانە «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» باعدارلامالىق ماقالالارى, ءتورتىنشى ونەركاسىپتىك توڭكەرىس تۋرالى جولداۋ, 5 الەۋمەتتىك باستاما قوعامدىق سانانى جەتىلدىرۋ ۇدەرىسىن شيراتۋدىڭ ىرگەتاسىن قالادى.
جاستار سانى ازايدى. نەگە؟
وسىعان وراي, جاستاردىڭ الەۋمەتتىك بەينەسىنە تالداۋ جاسايىق. ستاتيستيكالىق دەرەكتەرگە سۇيەنسەك, ەلىمىزدەگى 14-29 جاس ارالىعىنداعى جاستاردىڭ سانى 3,9 ملن ادامدى قۇرايدى. حالىق قۇرىلىمىنداعى ۇلەسى – 21 پايىز. سوڭعى 5 جىلدا قازاقستان جاستارىنىڭ سانى 393 مىڭ ادامعا (2014 جىلى 4293 مىڭ ادامنان – 2018 جىلى 3900 مىڭ ادامعا) ازايىپتى. الايدا بۇۇ-نىڭ دامۋ باعدارلاماسىنىڭ باعالاۋى بويىنشا قازاقستان حالقىنىڭ كوپ بولىگىن جاستار قۇرايدى. دەموگرافيالىق بولجامدارعا قاراساق, 2030 جىلى ەڭبەككە جارامدى جاستاعى (16-62 جاس) حالىقتىڭ ۇلەسى 60 پايىزعا جۋىقتايدى. مۇنداي جاعدايدا جاستاردىڭ ساپالى ءبىلىم الۋى مەن داعدىسىن دامىتۋعا جەتكىلىكتى ينۆەستيتسيا سالا وتىرىپ, مەملەكەت دەموگرافيالىق ءوسىمدى ءتيىمدى پايدالانا الاتىندىعى ايتىلعان.
دەموگراف مامانداردىڭ ەسەپتەۋىنشە, 2019-2025 جىلدارى وقۋىن ءتامامداعان سوڭ ەڭبەك نارىعىنا 1,7 ملن جاستار شىعادى. جاستار سانىنىڭ كەمۋى 2022 جىلعا دەيىن سوزىلىپ, ال 2025 جىلى بۇل كورسەتكىش 3,5 ملن ادامعا جەتەدى. اتاپ ايتارلىعى, جاستار سانىنىڭ كەمۋىنە بىرنەشە فاكتورلار ىقپال ەتۋدە. بىرىنشىدەن, جاستار اراسىندا تۋدىڭ تومەندەۋىنە كەشىرەك نەكەلەسۋدىڭ دە اسەرى زور. جاس وتباسىلار اراسىندا اجىراسۋ دەڭگەيى دە ارتقان. ماسەلەن, اجىراسقان جىگىتتەردىڭ ۇلەسى 3-تەن 4 پايىزعا, ال قىزداردىكى 3,3-تەن 5 پايىزعا ءوسىپتى. سوتسيولوگيالىق زەرتتەۋلەر كورسەتكەندەي, اجىراسۋدىڭ نەگىزگى سەبەبى قارجىلىق جانە تۇرعىن ءۇي ماسەلەلەرى, ەرلى-زايىپتىلاردىڭ ءبىر-بىرىنە سەنىمسىزدىگى, بالالارىنىڭ بولماۋى, زياندى ادەتتەر (ماسكۇنەمدىك, شىلىم شەگۋ جانە ويىنقۇمارلىق), جۇبايلاردىڭ قارىم-قاتىناسىنا اتا-انالارىنىڭ ارالاسۋى بولىپ تابىلادى.
قوعامنان وقشاۋلانعان جاستار
ەلدەگى جاستار سانىنىڭ ازايۋىنا بۇگىنگى تاڭداعى كوشى-قون ماسەلەسى دە اسەر ەتۋدە. مىسالعا, 2014-2017 جىلدار ارالىعىندا جاستار كوشى-قونىندا جاعىمسىز سالدو بايقالدى. جىل سايىن قازاقستاننان 7 مىڭنان استام جاستار (24-28 جاستاعى) سىرتقا كەتەدى ەكەن. سول جاستاردىڭ 90,1 پايىزىن تمد ەلدەرىنە اتتانعاندار قۇرايدى. شىندىعىنا كەلسەك, جاستاردىڭ ءبارى جاڭا زاماننىڭ سىن-قاتەرلەرىنە توتەپ بەرە المايدى. قيىندىققا توزبەيتىن جانە زاماننىڭ اعىمىنا ىلەسە المايتىن – NEET-جاستار (وقۋ وقىمايتىن, جۇمىسسىز, ءوزىن-ءوزى دامىتپايتىن) پايدا بولدى. بۇل جەردەگى ماسەلە مۇمكىندىكتەردىڭ جوقتىعىندا ەمەس, جاستاردىڭ قوعامنان وقشاۋلانۋىندا جاتىر.
مىنەكي, وسىناۋ ءولىارا شاقتا مەملەكەت جاستاردىڭ ساناسىن ءوسىرىپ, بەلسەندى ءومىر سۇرۋگە قۇلشىندىرۋ ماقساتىندا اسا اۋقىمدى ءىس-شارالاردى جۇزەگە اسىرۋدى جوسپارلاپ وتىر. ءبىر عانا مىسال. وڭىرلەردەگى NEET-جاستاردىڭ دەڭگەيىن تومەندەتۋ ءۇشىن پەسسيميست جاستاردى جۇمىسپەن قامتۋ جانە الەۋمەتتىك بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋدىڭ جول كارتاسى بەكىتىلدى. 18-29 جاس ارالىعىنداعى NEET-جاستارعا ارنالعان جول كارتاسى 30 ءىس-شارالاردان تۇرادى. ماماندار جاستاردىڭ 8 ساناتىمەن (اۋىل جاستارى, ءمۇمكىندىگى شەكتەۋلى جاستار, جۇمىسسىز جاستار, ورتا ءبىلىمى بار, تابىسى از جاستار, جۇمىس ءوتىلى جوق, بىراق ءبىلىمى بار جاستار, سابيلەرى كوپ جاس انالار, اسوتسيالدى جاستار) جۇمىس ىستەيدى. اتالعان ءىس-شارالار NEET-جاستاردىڭ دەڭگەيىن, جۇمىسسىزدىق پەن جاستار اراسىنداعى الەۋمەتتىك قايشىلىقتاردى بارىنشا تومەندەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
ەلوردا جاستارىنىڭ قانداي ماسەلەسى شەشىلدى؟
ەندى ەلوردامىزدا ىسكە اسىرىلىپ جاتقان بىرەر ءىس-شارالارعا توقتالايىق. استانالىق جاستار ساياساتى جونىندەگى قۇزىرلى مەكەمە بىرقاتار ءىس-شارالاردى جۇزەگە اسىرۋدا. ماسەلەن, «استانا جاستارى» كوممۋنالدىق مەملەكەتتىك مەكەمەسىنىڭ شەڭبەرىندە ەلوردالىق جاستار رەسۋرس ورتالىعى قۇرىلعانى ءمالىم. وسى ورتالىقتىڭ جۇمىسىن جانداندىرۋ ءۇشىن قالا ورتالىعىنداعى جاستار سارايى تولىقتاي پايدالانۋعا بەرىلدى. اتاپ ايتارلىعى, بۇل سارايدىڭ بازاسى وتە ۇلكەن. ول جەردە بارلىق باعىتتاعى دامۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن سالالىق قىزمەتتەر توپتاستىرىلعان. ەلوردا جاستارى وسى مۇمكىندىكتەردى ءتيىمدى پايدالانۋدا.
باس قالادا جاستار ءۇشىن ەڭ تۇيتكىلدى ماسەلەنىڭ ءبىرى – جۇمىسسىزدىق پەن باسپاناعا قول جەتكىزۋ. «استانا جاستارى» رەسۋرستىق ورتالىعى جۇمىسسىزدىقتى جويۋ ماقساتىندا ەكى ۇلكەن شارا وتكىزدى. ونىڭ ءبىرى – 1 ساۋىردە ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ-دە وتكىزىلگەن جاستار جارمەڭكەسى. بۇل جيىندا جۇمىسسىز جاستارعا 1 مىڭنان اسا جاڭا جۇمىس ورىندارى ۇسىنىلدى. جارمەڭكەگە جيىلعان 1 مىڭنان اسا ەلوردالىق جاستارعا 150 جۇمىس بەرۋشى مەكەمەلەر ۇسىنىس جاسادى. ولاردىڭ قاتارىندا «سامۇرىق-قازىنا» كورپوراتيۆتىك ۋنيۆەرسيتەتى, «تسەسنا-استىق», «نۇربانك» اق, قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق مۋزەيى, «ەلەكتروۆوز قۇراستىرۋ زاۋىتى» جشس سياقتى ءىرى-ءىرى مەكەمەلەر بار. ايتپاقشى, مۇنداي وتە ءتيىمدى ءىس-شارالار ءار توقسان سايىن ءبىر رەت ءوتكىزىلەدى. تۇراقتى جارمەڭكەلەر جاستاردىڭ وزىنە قولايلى جۇمىس تابۋىنا, ال مەكەمەلەرگە بىلىكتى كادردى تاڭداۋىنا كومەكتەسەدى. ءبىر قۋانارلىعى, قالا اكىمدىگىنىڭ «استانا جاستارى» كمم جۇمىسقا ورنالاستىرۋ جانە كاسىبي بىلىكتىلىكتى كوتەرۋ ءبولىمى جاستارعا جۇمىس ىزدەۋدە الەۋمەتتىك جەلىلەردى بەلسەندى ءارى ءتيىمدى پايدالانىپ وتىر. ولاردىڭ پاراقشالارى مىنالار: https://vk.com/jobastanakz; https://www.instagram.com/job_astana_zhastary/; https://www.facebook.com/zhastar.job/.
سونىمەن قاتار, «استانا جاستارى» «ءۇش كۇندە مامان اتانۋ» اتتى جوبانى جۇزەگە اسىرۋدا. ماۋسىم ايىنىڭ باسىندا ىسكە قوسىلعان جوبا جىل سوڭىنا دەيىن جالعاسادى. ايىنا ەكى رەت ءارتۇرلى ماماندىقتار بويىنشا تەگىن ترەنينگتەر وتكىزىلەدى. اتاپ ايتساق, جۇمىسسىز جاستارعا اس ءپىسىرۋشى, تىرناق بوياۋشى, گرافيكالىق ديزاينەر, سمم-مەنەدجەر, فوتورەپورتەر جانە ت.ب. ماماندىقتار بويىنشا ءدارىس وقىلادى. جوبانىڭ العاشقى شاراسى – كوپبالالى انالاردى تىرناق بوياۋ ونەرىنە ۇيرەتۋ. جىل سوڭىنا دەيىن اتالعان ورتالىق 200 ادامدى وقىتۋدى جوسپارلاپ قويىپتى. ال جۇمىس ىستەيتىن جاستاردىڭ باسپانا ماسەلەسىن وڭ شەشۋ ءۇشىن ۇكىمەت جىل سوڭىنا دەيىن ەلوردادا 1 مىڭنان اسا جالعا بەرىلەتىن پاتەرلەردى تۇرعىزاتىنى ءمالىم بولدى.
بۇگىندە «استانا جاستارى» ەلوردادا اۋلالىق كلۋبتاردى, سونىمەن قاتار ۆولونتەرلىك جۇمىستى ۇيلەستىرىپ وتىر.
ءبىر سوزبەن ايتساق, جاستار جىلى – بۇل مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن قازاقستان قوعامىن, اسىرەسە جاستاردىڭ ساناسىن جەتىلدىرۋ جانە باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋ سالاسىنداعى اتقارىلعان اۋقىمدى جۇمىستاردىڭ شارىقتاۋ شەگى. جاستار جىلىنىڭ باستى ۇرانى «جاستار – ەكونوميكا مەن الەۋمەتتىك دامۋدىڭ قوزعاۋشى كۇشى» بولماق. دەمەك, مەملەكەت جاستارعا لايىقتى قولداۋ كورسەتىپ كەلەدى. ەندىگى كەزەكتە سول جاستارعا ءوزىنىڭ قارىم-قابىلەتىن شىڭداي وتىرىپ, دامۋدىڭ جاڭا كەزەڭىنە وتكەن قازاقستاننىڭ بۇگىنى مەن كەلەشەگى ءۇشىن ايانباي تەر توگەتىن ۋاقىت كەلگەنىن ارقايسىمىز جان-جۇرەگىمىزبەن سەزىنە بىلۋگە ءتيىسپىز.
