جولى جارقىن جاقسىلىق

قازاق جۇرتىنىڭ جايساڭ ازاماتى, قازاقستان سپورتىنىڭ جارقىن جۇلدىزى جاقسىلىق ۇشكەم­پىروۆ 2 تامىز كۇنى 70 جاسقا قاراعان شاعىندا جارىق دۇنيەدەن ءوتتى. قازاعا بايلانىستى مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ مارقۇمنىڭ جاقىندارىنا كوڭىل ايتتى. سپورتتىڭ جەكپە-جەك تۇرلەرى بويىنشا قازاق سپورتشىلارىنان تۇڭعىش وليمپيادا جەڭىمپازى جاقسىلىق ۇشكەمپىروۆ قازاق ەلىنىڭ سپورتشى قاۋىمىنان ءبىرىنشى بولىپ «قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى» جوعارى مارتەبەسىنە يە بولعان ەدى.
بەلگىلى جۋرناليست قىدىر­بەك رىسبەكۇلىنىڭ الەۋ­مەتتىك جەلىدەگى اتاقتى سپورتشىنىڭ ومىرىنەن ورىلگەن مولتەك سىرىن جاريالاۋدى ءجون كوردىك.«ءبىر جاپىراق كەۋدەسىنە بۇكىل قازاعىن سىيعىزعان جاقسىلىق اعاتايىم جاراتقان يەمىزدىڭ قۇزىرىنا قايتىپتى. جانارىمىز جاسقا شىلاندى. كوكىرەكتى مۇنار شالدى.
جاقسىلىق اعاتايىم ۇلتىنىڭ تاريحىنداعى ءىرى تۇلعانىڭ ءبىرى عوي. ول كىسىنىڭ باسىنان وتكەن مىنا ءبىر ەكى ساتتەردى قايتا جاڭعىرتىپ كورەيىكشى.

جەڭىس بار,  جولداما جوق

1975 جىل جاقسىلىق ءۇشىن ءساتتى بولدى. قولتوقپاقتاي عانا قازاق بالۋانى كسرو حالىقتارىنىڭ سپارتاكياداسىندا جەكە-دارا شىقتى. كسرو چەمپيوناتىنىڭ التىن مەدالى دە جاقسىلىققا بۇيىردى. ۇشكەمپىروۆ كلاسسيكالىق كۇرەس­تەن (قازىر گرەك-ريم كۇرەسى) كەڭەس وداعىنىڭ سپارتاكياداسى مەن چەمپيوناتىن ۇتقان تۇڭعىش قازاق بالۋانى ەكەنىن ەسكەرسەك, بۇل تابىس­تىڭ ءباسىن ۇعۋ قيىنعا تۇسپەيدى.
بۇعان دەيىن ەكى جىل قاتارىنان وداق چەمپيوناتىنىڭ جۇلدەگەرى اتانعان جاقاڭنىڭ كوكەيىندە ەندى وليمپيادا ويىندارىنا, الەم چەمپيوناتىنا بارسام دەگەن ارمان وتى تۇتاندى. سەبەبى, 1976 جىلى مونرەال وليمپياداسى وتەدى. سپارتاكيادا مەن وداق چەمپيوناتىنىڭ «التىنىن» قاتارىنان قانجىعاعا بايلاعان ۇشكەمپىروۆ جەتپىس بەستەگى الەم چەمپيوناتى مەن مونرەال وليمپياداسىنا بارۋدان بىردەن-ءبىر ۇمىتكەر ەدى. ونىڭ ۇستىنە, سپارتاكيادا بىتىسىمەن كسرو قۇراماسىنىڭ اعا جاتتىقتىرۋشىسى ۆيكتور
يگۋمەنوۆ: «وسى بابىنان تايماسا, مونرەال وليمپياداسىنا
جاقسىلىق بارادى» دەگەن.
جەتپىس بەستەگى الەم چەمپيوناتى ەكى-ءۇش ايدان كەيىن مينسكىدە ءوتتى. بۇل سىنعا الەمنىڭ ءۇش مارتە چەمپيونى ۆلاديمير زۋبكوۆ قاتىس­تى. جارايدى, باپكەرلەر القاسى تاجىريبەلى تارلانعا سەنىم ارتتى, زۋبكوۆ ءتورتىنشى رەت توپ جاردى.
جەتپىس التىداعى ەۋروپا چەمپيو­ناتى لەنينگرادتا ءوتتى. جاقسىلىق تاعى دا قۇرامادان تىس قالدى. بۇل جولى رەسەي قۇراماسىنىڭ باس جاتتىقتىرۋشىسى گەننادي ساپۋنوۆتىڭ شاكىرتى الەكسەي شۋماكوۆتىڭ جولى بولدى.
اقش-تاعى الەم كۋبوگىنان تاعى سىرت قالدى. كوكەيدە كۇمان بوي كوتەرگەن. ءبىرىنشى ءنومىرلى بالۋاننىڭ ءۇش بىردەي رەسمي باسەكەگە ىلىكپەۋى جاقسىلىقتىڭ نىشانى ەمەس. ياعني, وداق قۇراماسىنىڭ باپكەرلەرى مونرەالعا مۇنى اپارمايدى. باپكەرلەردىڭ ءسوزى جاي الداۋسىراتۋ عانا.

ۋكراينادا اتاڭنىڭ باسى بار ما؟!

ءدال وسى تۇستا ۋكراينا جاتتىقتىرۋشىلارى قولقا سالدى. «بىزگە اۋىسساڭ, مونرەالعا باراسىڭ. ءۇي, كولىك, ءبارى شەشىلەدى. قازىرگى ستيپەندياڭنان ەكى ەسە ارتىق جالاقى الاسىڭ». جاقاڭ كادىمگىدەي تولقىدى. ءۇي مەن كولىك وزىندە دە بار. كەرەگى – وليمپيادا جولداماسى.
ۋكراينداردىڭ «سالەمىن» كوپ جىل «قايرات» قوعامىن باسقارعان قابىش وماروۆ اعاسى ەستىپ قويىپتى. ءبىر كۇنى ويدا-جوقتا سالىپ-ۇرىپ جەتتى. كەلگەن بويداعى زالدا تەر توگىپ جۇرگەن ءىنىسىن اينانىڭ الدىنا الىپ باردى دا: «قاراشى, سەن كىمگە ۇقسايسىڭ؟» دەدى. «مەن اجەمنىڭ بالاسىمىن. اجەمە ۇقسايمىن». «سەن دۇرىستاپ قارا, قاي ۇلتقا ۇقسايسىڭ؟» «قازاقپىن, اعا! ونى نەگە سۇرادىڭىز؟» «قازاق بولساڭ, ۋكراينادا اتاڭنىڭ باسى بار ما؟!» جاقسىلىق قىسىلعانىنان جەرگە كىرىپ كەتە جازدادى… «ال, بارا عوي كيەۆكە. بار! سەن ولارعا ۋاقىتشا عانا كەرەكسىڭ. سىڭبەيسىڭ ولارعا, سىڭىرمەيدى. ەرتەڭ سپورتتى دوعارعان سوڭ ەشكىمگە كەرەكسىز بوپ, دالادا قالاسىڭ. سوندا ءوزىڭدى الاقانىنا سالىپ, الپەشتەپ وسىرگەن تۋعان ەلىڭە قاي بەتىڭمەن قارايسىڭ؟!..»
ۋكراينا ماسەلەسى وسىمەن ءتامام بولدى.

ءبىر جاپىراق…

وليمپيادا جولداماسى كوزدەن بۇل-بۇل ۇشقان. جاقسىلىق قاتتى تورىقتى. كسرو قۇراماسىنداعى ۇزەڭگىلەستەرى «تەرپەليۆىي جاك» اتاعان جىگىتتىڭ ءتوزىمى ابدەن شەگىنە جەتكەن. سودان تالايلاردىڭ قولى جەتپەي جۇرگەن كسرو قۇراماسىنا ءۇش اي ات ءىزىن سالماي, الماتىدا جاتىپ الدى.
ءبىر كۇنى ويدا-جوقتا رەسپۋبليكالىق سپورت كوميتەتىنىڭ توراعاسى امانشا اقباەۆ مۇنى ماشينەسىنە وتىرعىزىپ الىپ, قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتى ورنالاسقان ءزاۋلىم بوز ۇيگە ءبىر-اق تارتتى. بۇلاردى دىنمۇحاممەد  قوناەۆتىڭ كومەكشىسى دۇيسەتاي بەكەجانوۆ كۇتىپ الدى. مۇندايدى كۇتپەگەن جاقسىلىق كادىمگىدەي قوبالجيىن دەدى.
اقباەۆ باستاپ ەكەۋى اتشاپتىرىم كابينەتكە قادام باسقان. توراعانىڭ سوڭىنان ىلەسكەن بالۋاننىڭ تىزەسى دىرىلدەپ قويا بەردى. سان مايداندا سىر بەرمەگەن جۇرەگى كەۋدەسىن جارىپ شىعارداي, بۇلقىنا سوعادى. قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى دىنمۇحاممەد قوناەۆ قاراعايداي بوپ قىزمەت ۇستەلىنىڭ قاسىندا تۇر ەكەن. اۋىر وي قۇرساۋىندا ەكەنىن تۇنجىراعان قاباعى ايتىپ تۇر.
ەكەۋىنىڭ سالەمىن قابىل العان قوناەۆ جۇدىرىقتاي جاقسىلىققا توبەسىنەن تونە قاراپ:
– ءاي, امانشا, چەمپيونىڭ وسى ما؟ ءوزى ءبىر جاپىراق قوي, مىنا دەنەسىمەن قالاي كۇرەسەدى؟, – دەدى اقباەۆقا قاراتا.
– دىنمۇحاممەد احمەتۇلى, ءوزى كىشكەنتاي بولعانىمەن, كۇشتى بالۋانىمىز وسى! وسى جىگىتتەن بىردەڭە شىعادى. باتاڭىزدى بەرىڭىز!
– ءا-ءا, جارايدى, وتىرىڭدار, – دەدى قوناەۆ ورىندىعىنا جايعاسىپ جاتىپ.
– ال, جاقسىلىق, مەن كۇنىنە ءتورت ساعات ۇيىقتايمىن. كەزىندە وزبەكستانعا كەتكەن اۋداندارىمىز بار. سونى قايتارۋ كەرەك. مىنا جاقتا تىڭ يگەرىپ جاتىرمىز. قوي باسىن ەلۋ ميلليونعا جەتكىزۋ مىندەتى تاعى تۇر. مالشى اۋىلدارعا قانشاما جول, قانشاما ەلەكتر جارىعىن تارتىپ جاتىرمىز. كۇنى-ءتۇنى ەلىمدى, جەرىمدى ويلايمىن. اتا-بابادان امانات بايتاق جەرىمىز بار. مەن برەجنەۆپەن (كەڭەس وداعىنىڭ باس حاتشىسى) كۇندە سويلەسىپ وتىرامىن. ەلىمدى ساقتاپ, كوركەيتىپ, وركەندەتۋ ءۇشىن ول كىسىمەن دوس بولۋىم كەرەك. وسىنىڭ ءبارى ماعان وڭاي دەيسىڭ بە؟ ال, سەن نەگە جاتتىعۋعا بارماي ءجۇرسىڭ. قازاققا وليمپيادا چەمپيونى كەرەك! سەنى بولادى دەپ جاتىر عوي. قازىر كەزەك تيمەسە, ەندى ءتورت جىلدان كەيىن تيەدى. دۇرىس­تاپ دايىندال! مەن سەنى قاداعالاپ وتىرامىن. تەك ادىلدىك بولسىن! تازا بولساڭ, باراسىڭ.
– جارايدى, ءتۇسىندىم, اتا, – دەدى جاقسىلىق قاپەلىمدە اۋزىنا باسقا ءسوز تۇسپەي.
– وزىڭە نە كەرەك, پاتەرىڭ بار ما؟
– بار.
– ماشينەڭ بار ما؟
– بار. بىراق توزىپ قالىپ ەدى…
– ءاي, امانشا, جاقسىلىققا ماشينە بەر! – دەدى ديمەكەڭ اقباەۆقا قاراپ.
– ال, ەندى سەن دايىندال.
– جاقسى, اتا, – دەپ جاقسىلىق لىپ ەتىپ ورنىنان تۇردى.
سول مەزەت جاقسىلىقتىڭ تۇلا بويى دۋ-دۋ ەتىپ, مىڭعا جالعىز شابارداي شابىنىپ تۇر ەدى.
…1980 جىلى 29 جاستاعى جاقسىلىق ۇشكەمپىروۆ ماسكەۋ وليمپياداسىندا توپ جارسا, 1981 جىل 30 جاسىندا الەم چەمپيونى اتاندى, ال, 1982 جىلى 31 جاسىندا الەم كۋبوگىن قانجىعاعا بايلادى. بۇل سپورتشىلىق جاسى ۇلعايا باستاعان تۇستاعى ەڭ اقىرعى ءۇش مۇمكىندىك ەدى. جاقاڭ زارىعىپ زورعا جەتكەن سول ءۇش مۇمكىندىكتى قالت جىبەرمەي, قاعىپ ءتۇستى.
ماسكەۋ وليمپياداسىنان ولجامەن ورالعان جاقسىلىقتى تۋعان حالقى الپەشتەپ الاقانىنا قوندىردى. ال, دىنمۇحاممەد اعاسى چەمپيوندى «ءبىر جاپىراعىم!» دەپ ەركەلەتكەن ەكەن».