قورشاعان ورتانى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋ – ءاربىر ازاماتتىڭ پارىزى. جالپى, تابيعات-انا ءبىزدىڭ ەنشىمىزگە تالايدى تامساندىراتىن, ءپىشىنى بولەك ەرەكشە اسەم نۋلى, سۋلى جەردى سىيعا تارتتى. ونىڭ قويناۋىنداعى اڭ مەن قۇستىڭ دا التىنعا ايىرباستالمايتىن باعاسى بار. ال, وسىلار مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قالاي قورعالىپ جاتىر؟ بۇل جونىندەگى اڭگىمەنى بىزگە قر اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى, ورمان جانە اڭشىلىق شارۋاشىلىعى كوميتەتىنىڭ توراعاسى ەرلان نىسانباەۆ تارقاتىپ ايتىپ بەردى.
– ەرلان نۇرالىۇلى, قازاقستانداعى ءاربىر قورىقتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بار. سونىڭ ىشىندە قورعالجىن مەن بارساكەلمەستە نەندەي جۇمىستار اتقارىلۋدا؟
– الدىمەن قورعالجىن تۋرالى ءسوز قوزعايىن. بۇل قورىق 1968 جىلى قۇرىلعان. ونىڭ اۋماعىن اششى جانە تۇششى سۋ ايدىندارى الىپ جاتىر. مۇندا وسىمدىكتىڭ 3381 ءتۇرى بار. سونىڭ ىشىنەن قىزىل كىتاپقا ەنگىزىلگەن شرەنك قىزعالداعى مەن اققۋگۇلدى بولە-جارا ايتۋعا بولادى. تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى, قورعالجىن كولدەر جۇيەسى حالىقارالىق ماڭىزى بار سۋلى-باتپاقتى القاپ رەتىندە رامسار تىزىمىنە ەنگىزىلگەن. سيرەك كەزدەسەتىن قىزىل بىرقازاننىڭ ءوزى 1994 جىلى وسى ماڭعا اكەلىندى جانە لاپلاند شيقىلداق قازدىڭ سانى 5 مىڭعا دەيىن جەتتى. ال, بارساكەلمەسكە كەلسەك, اۋماعى بۇرىن 144031گەكتار بولعان. قازىر ول 160826 گەكتارعا ۇلعايتىلدى. وسىندا قوس مەكەندىلەردىڭ 2 ءتۇرى, باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردىڭ 12 ءتۇرى, سۇتقورەكتىلەردىڭ 28 ءتۇرى مەكەندەيدى. ءبىز سيرەك كەزدەسەتىن اڭ- قۇستاردىڭ سانىن كوبەيتۋ ءۇشىن 2013 جىلعا قاراي وسى قورىق اۋماعىن كەڭەيتۋدى ماقسات تۇتتىق. ون-ون بەس جىلدا بۇل جەر ادام تانىماستاي وزگەرىسكە ەنەدى دەپ نىق سەنىممەن ايتا الامىن. ياعني, كىشى ارال تەڭىزىن مەملەكەتتىك دارەجەدە قالپىنا كەلتىرۋگە باعىتتالعان جۇمىستار ناتيجە بەرە باستادى. بۇرىنعىعا قاراعاندا بۇل وڭىردە سۋ مولشەرى بىرقالىپتى رەتتەلدى. يەن دالانى جورتقان تىرشىلىك يەلەرىنە وسى وزگەرىستەر وڭ اسەرىن تيگىزىپ جاتىر.
– ءجون دەلىك. تابيعاتتىڭ اجىراماس ءبىر بولىگى سەكسەۋىلدى قورعاۋعا, وسىرۋگە قانداي ماڭىز بەرىلگەن؟
قاي نارسەدە دە ىجداھاتتىلىق بولماسا, ولقىلىقتىڭ ورىن الاتىنى ءشۇباسىز. ءسىز دە وسال تۇسىمىزدى ءدوپ باسىپ وتىرسىز. جالعىز تابيعات قورعاۋشىلاردىڭ ارەكەتىنەن ەشنارسە ونبەيدى. سەكسەۋىلدى قورعاۋ ىسىنە جالپى جۇرتشىلىق ارالاسۋى كەرەك. جاسىراتىنى جوق, جەكەلەگەن ادامداردىڭ نەمقۇرايدىلىعىنان جامبىل وبلىسى توڭىرەگىندە سەكسەۋىلدى وتاۋدىڭ 790 فاكتىسى تىركەلدى. ءتيىستى قۇرىلىمعا ۇسىنىس جاساۋدىڭ ناتيجەسىندە بيىل بىرقاتار زاڭعا وزگەرتۋلەر ەنگىزىلدى. سوندىقتان, سەكسەۋىل كەسۋگە قاتىستى قىلمىستىق ارەكەتتەر باسەڭدەيتىن بولادى. ال, ونى ءوسىرۋ باعىتىندا ارال تەڭىزى توڭىرەگىندە كەشەندى جۇمىستار قولعا الىندى. اۋداندا سەكسەۋىلدى وسىرەتىن ارنايى توعاندار بار. جەرگىلىكتى بيلىك جىل سايىن سورتاڭ تارتقان جەرلەرگە ونى ەگۋ ءىسىن جۇيەلى ۇيىمداستىرىپ كەلەدى. وسىنداي ونەگەلى جۇمىستار باسقا وڭىرلەردە دە جالعاسىن تاپسا دەيسىڭ. تابيعاتتى قولدان كەلگەنشە ايالاپ كەلە جاتقان ارالدىقتاردىڭ ەرەن ەڭبەگىن قالاي ماقتاساق تا جاراسىمدى. مۇنان وزگە بيىل كۇزدە وڭتۇستىك ءوڭىرىنىڭ 21مىڭ گەكتارىنا سەكسەۋىل كوشەتتەرى وتىرعىزىلماق.
كيىكتىڭ جۇرەتىن جولىن باعدارلاپ, ارنايى ءتىزىم جاسالعانىنان حاباردارمىز. ەندىگى جەردە الاڭسىز ءوسىپ-جەتىلۋىنە نەگىز قالانا ما؟
كيىكتىڭ كيەسىن مەن ايتپاسام دا بىلەسىز. 90-جىلدىڭ اياق شەنىندە 1 ميلليوننان استام كيىكتەن كوز جازىپ قالدىق. ونىڭ جوعالىپ كەتۋىنە ءتۇرلى فاكتورلار اسەر ەتتى. جىرتقىش اڭداردىڭ شابۋىلى, براكونەرلىك ارەكەت پەن ىندەت قوزدىراتىن اۋرۋلار. ماسەلەن, پاستەرللەزدەن 1984 جىلى ورال وبلىسىندا 250 مىڭ باس, ال تورعاي وبلىسىندا 434 مىڭ باس ولگەن. كيىكتەردى اتۋ ءىسى دە وراسان زالال تيگىزۋدە. وسى جارتىجىلدىقتىڭ وزىندە ول بويىنشا 130 دەرەك تىركەلدى. ال قىلمىستىق ارەكەتكە بايلانىستى قوزعالعان ءىس كەي جاعدايدا سوزبۇيداعا سالىنادى. ويلاستىرا كەلە, مىنا تۇجىرىمعا كەلدىك. ءاربىر جەرگىلىكتى جەردەگى قارۋ-جاراق پەن كولىك ەسەپكە الىنۋى ءتيىس. بۇل مىندەتتەمە بارلىق جەرلەرگە جونەلتىلدى. سونداي- اق, 2009 جىلدان بەرى كيىكتەرگە قارعىباۋ تاعۋ جۇمىسى جۇزەگە اسىرىلىپ كەلەدى. سونىڭ نەگىزىندە ولاردىڭ جۇرگەن باعىتىن ەسەپكە الۋعا مۇمكىندىك جاسالدى.
حالىقارالىق گرانت شەڭبەرىندە كيىكتەردى ساقتاپ قالۋ ماقساتىمەن «قازاق دالاسىنىڭ كەرەمەتى» دەگەن اتاۋمەن مەكتەپ وقۋشىلارىنا ارنالعان وقۋ قۇرالى قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە باسىلىپ شىعارىلدى. بۇنىڭ بارلىعى جاس وسكىننىڭ جاناشىرلىعىن وياتىپ, تابيعات- انانى ايالاۋعا جەتەلەرى حاق. نەگىزى, كيىك تۋرالى تاڭعا دەيىن اڭگىمە ايتساق تا تاۋىسا المايمىز. سوندىقتان, بۇگىن مەن اتقارىلعان جۇمىستاردىڭ نەگىزگىلەرىنە توقتالىپ وتەمىن. 2007 جىلى اقتوبە وبلىسىندا 765,03 مىڭ گەكتار القاپتى قۇرايتىن ىرعىز-تورعاي مەملەكەتتىك تابيعي رەزەرۆاتى قۇرىلدى. ونىڭ نەگىزگى مىندەتىنە كيىكتىڭ ءوسۋ كورسەتكىشىن قالىپتاستىرۋ جاتادى. اتاپ وتكەن ءجون, رەزەرۆات جۇمىس ىستەي باستاعان كەزدەن وسى اۋماقتا براكونەرلىككە قاتىستى فاكتى تىركەلگەن جوق.
بۇرىنعىداي ەمەس, ورمان جانە اڭ شارۋاشىلىعى قۇرىلىمى جاڭا تەحنيكالارمەن تولىقتى. جۇمىستى جۇيەلى جۇرگىزۋ ءۇشىن تىكۇشاقتارمەن بارلاۋ ءىسى قولعا الىنىپ, كيىكتىڭ قاي جەردە جۇرگەنىن بىلۋگە جول اشىلدى. بىرىككەن اراب امىرلىگى قاراجاتى ەسەبىنەن دە بىرقاتار كولىك ساتىپ الىندى. دەمەك, ءبىزدىڭ مۇمكىنشىلىگىمىز وتە مول.
مىنە, از ۋاقىتتىڭ ىشىندە اتقارىلعان تىرلىكتى وسىلاي ساباقتاۋعا بولادى. باستىسى, قولدانىستاعى زاڭ قاتايىپ, 2020 جىلدىڭ جەلتوقسانىنا دەيىن كيىكتەر اتۋعا تىيىم سالىندى. ال «جاسىل بەلدەۋ» باعدارلاماسى نەگىزىندە 2014 جىلعا دەيىن كيەلى اڭنىڭ جۇرەتىن اۋماعى تيىسىنشە ۇلعايتىلماق.
–بىزدەگى ۇلتتىق پاركتەردى دامىتۋ ماسەلەسى قاي دەڭگەيدە؟
جىل وتكەن سايىن ۇلتتىق پاركىمىزدى تاماشالاۋعا كەلەتىندەر قاتارى ارتىپ كەلەدى. بىلتىرعى كورسەتكىشكە نازار اۋدارساق, ەرەكشە قورعالاتىن اۋماعىمىزدى كورۋگە 770 مىڭ ادام ات باسىن بۇرعان ەكەن. بۇل از ەمەس, ارينە. جالپى, تۋريستىك جۇمىستى دامىتۋ ماقساتىن كوزدەگەن 51 قۇجاتتاما ازىرلەنىپ, بەكىتىلدى.
الەم ەلدەرى بۇگىندە ەكوتۋريزم ىسىنە ايرىقشا كوڭىل اۋدارىپ وتىر. تابيعات سىيلاعان بايلىقتى سول قالپىندا ساقتاۋ ءۇشىن ولار بار شارانى وسى ىسكە باعىتتايدى. ءوز ەلىمىزدە بۇل تاراپتاعى ىستەر ويداعىداي ىسكە اسىرىلۋ ۇستىندە. قازاقستان جەرى جارناماسىز-اق الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىنە تانىلىپ ۇلگەردى. اسىرەسە, تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى بارلىق سالانىڭ دامۋىنا ەرەكشە ەكپىن بەرىلدى. سونىڭ ءبىرى – ەكوتۋريزم. بۇل وركەندى جۇمىستىڭ ءورىسىن كەڭەيتۋگە ەلىمىزدەگى قوناقۇيلەردىڭ دە ۇلكەن ۇلەس سالماعى بار. شەتەلدەن كەلگەن مەيماندار وسى قىزمەتتىڭ وزىعىنا ايرىقشا ءمان بەرەدى. ءتىپتى, كەيبىرەۋلەرى كيىز ۇيدە قىمىز بەن شۇبات ىشكەندى قالايدى. مىنە, ەكوتۋريزمنىڭ العىشارتتارىن وسىلاي قالىپتاستىرۋعا بولادى..
– ويدى وي قوزعاپ وتىرعانى. ورماندى القاپ نەگە ءجيى وتقا ورانادى؟
ءسوزدىڭ استارىن ءتۇسىندىم. ءبىز كەشەندى جۇمىس جۇرگىزۋدەن قالىس قالعان ەمەسپىز. وت قۇشاعىنا ورانۋدىڭ بىرنەشە فاكتورى بار. جاسىن ويناتقان نايزاعايدىڭ سىرىڭكە قۇرلى قاۋقارى بار شىعار. بۇل – ءبىر. ال كوپە-كورنەۋ قولدان جاسالعانى – ءبىر بولەك ماسەلە. بىلمەي مە, بىلسە دە مويىن بۇرماي ما, ەگىس القابىنداعى قالدىقتاردى ورتەۋ سالدارىنان كوكشەتاۋ ءوڭىرى مەن قوستاناي وبلىسى ەداۋىر شىعىنعا باتتى. وسى تاقىرىپقا قاتىستى ۇكىمەتتىك دەڭگەيدە سەلەكتورلىق كەڭەس وتكىزىلىپ, قاتەلىكتى قايتالاماۋ جونىندە ءتيىستى قۇرىلىمدارعا ناقتى مىندەتتەر جۇكتەلدى. بۇدان بىلاي ورماندى قاساقانا ورتەگەندەرگە قولدانىلار شارا قاتاڭ بولادى.
تۇرعان جەرىڭ – تۋعان ءۇيىڭ. ولاي بولسا, ءبىز قورشاعان ورتامىزدى الاقانىمىزبەن ايالاپ, جۇرەگىمىزبەن ماپەلەۋىمىز كەرەك. جۇمىس بارىسىندا مەن شەتەل ازاماتتارىمەن ءجيى پىكىرلەسەمىن. سوندا ولار ءبىزدىڭ قولدان ورماندى القاپ جاساعان تىرلىگىمىزگە تاڭ قالادى. جالپى, الەم تاجىريبەسىندە مۇنداي ورالىمدى ءىستىڭ جۇزەگە اسىرىلۋى نەكەن-ساياق. قازىر سول ماڭعا اڭداردى ءوسىرۋ قولعا الىندى. كەلەر ۇرپاق وسى جاسىل- جەلەكتىڭ جەمىسىن كورەرى داۋسىز.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت. قولعا العان ىستەرىن باياندى بولىپ, جەتىستىككە جەتە بەرىڭىزدەر.
اڭگىمەلەسكەن ءامىرحان الماعانبەتوۆ
