مازاسىز الەمنىڭ كۇندەلىكتى بەينەسىنەن ويىپ ورىن الىپ, اقپاراتتىق ايدىندا ەرەكشەلەنەتىن جاڭالىق ازايىپ بارا جاتىر. ءبىر اپاتتان ءبىر كەساپات اسىپ ءتۇسىپ, وزىڭنەن زور شىققاننىڭ كەرىن كەلتىرىپ, كەيدە ءتىپتى جاڭالىقتى تەك ايدارى ارقىلى عانا وقۋ ادەتكە اينالدى. بىراق وتكەن اپتادا كوڭىلگە وعاش, كوزگە قوراش ءبىر سۇمدىق وقيعا دەگەنمەن باستى نازارعا ىلىكتى.
سونىمەن, 20 شىلدە كۇنى اقش-تا ايگىلى بەساسپاپ كەيىپكەر بەتمەن تۋرالى «قارا باتىردىڭ ورالۋى» (اۋدارما – kinostan.kz سايتىنا تيەسىلى) اتتى ءفيلمنىڭ تۇساۋكەسەرى قاندى وقيعاعا ۇلاستى. كەيىن ءوزىن بەتمەن حيكاياتتارىنداعى جاۋىزداردىڭ ءبىرى – دجوكەر دەپ تانىستىرعان قانىپەزەر, تۋرا كينوتەاتردا كورەرمەندەردى جايراتىپ سالدى. 12 ادام ءولىپ, 58 ادام جارالاندى. ءسويتىپ, ايگىلى دجەك نيكولسون جەتەسىنە جەتكىزىپ, شەبەر سومداعان دجوكەر بەينەسى ەندىگارى اكتەرلىق حاس شەبەرلىكتىڭ ۇلگىسى رەتىندە ەمەس, تۇتاستاي ۇلتقا كوڭىلدىڭ كىرى, جۇرەك جاراسى رەتىندە قالىپ قويدى. «ماڭگىگە قالدى» دەپ تاعى ايتا المايمىز. سەبەبى, اقش-تاعى قارۋ جونىندەگى زاڭناما ءالى دە قاتارداعى ازاماتتىڭ ارنايى جاساققا بەرگىسىز قارۋلانۋىنا مۇمكىندىك قالدىرىپ وتىر.
ايگىلى «ءتورتىنشى «تولىقتىرۋ»
ءسىز بەن ءبىز اقش-تا مۇنداي وقيعانىڭ ءجيى بولاتىنىن بىلەمىز. ەندەشە, وسى قاندى وقيعانىڭ قىلمىسكەرى قالايشا ەكى تاپانشا مەن سونشا ۆينتوۆكاعا قول جەتكىزگەن؟ ال بۇرىن بولعان وقيعالار نەلىكتەن اقش باسشىلارىن اتىس قۇرالدارىنىڭ ەركىن ساۋداسىنا توسقاۋىل قويا الماي وتىر؟
سويتسەك, ماسەلەنىڭ كىلتيپانى ءتىپتى تەرەڭگە كەتەتىنگە ۇقسايدى. بىرىنشىدەن, اقش-تا قارۋلانۋ قۇقىعى قاتارداعى, «ەكىنشى دەڭگەيلى» زاڭنامالارمەن ەمەس, تۋرا كونستيتۋتسيادا بەكىتىلگەن! اتاپ ايتقاندا, باق-تار مەن كوركەم فيلمدەردە ۇنەمى ايتىلاتىن اقش كونستيتۋتسياسىنا ءتورتىنشى تولىقتىرۋدا «ءاربىر ازاماتتىڭ قارۋلانۋعا قۇقىعى» تايعا باسىلعان تاڭباداي انىق جازىلعان. ەندەشە دۇكەنشىگە تەك جۇرگىزۋشى كۋالىگىن كورسەتىپ, باشايىڭا دەيىن قارۋلانۋدىڭ مۇمكىندىگى ءالى دە بار.
بۇل زاڭدى جاقتايتىندار, اقش-تى قازىرگىدەي مىقتى قىلعان وسى بوستاندىقتىڭ ارقاسى دەيدى. سوناۋ, ەلدىڭ نەگىزى قالانعان جىلداردا, تەك جەكە قارۋلانعان ازاماتتىق ميليتسيا جاساقتارى عانا اقش-تىڭ بريتان يمپەرياسىنان تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالىپتى-مىس. ەندەشە قارۋدى بالىشتەي ساتىپ الۋ مۇمكىندىگى – ءاربىر امەريكالىقتىڭ كادىمگىدەي قادىر تۇتاتىن قۇقىعى.
ارينە, مۇنداي فۋندامەنتالدى قۇقىقتى تارتىپ الۋعا ەش پرەزيدەنتتىڭ كۇشى دە جەتپەيدى, قۇلقى دا جوق. مىسالى, وسى بەتمەن تۋرالى فيلمگە بايلانىستى قاندى وقيعادان كەيىن وكىلدەر پالاتاسىنىڭ سپيكەرى دجون بونەر: «كولورادوداعى وقيعانى پسيحيكالىق اۋىتقۋى بار ادام جاسادى, جانە پرەزيدەنت وسى وقيعاعا بولا(!) قارۋ تۋرالى جاڭا زاڭدار قابىلداۋعا قۇلقى جوق ەكەنىن ءبىلدىردى» دەگەن مالىمدەمە جاساعان بولاتىن. بۇل تۇسىنىكتى دە: جۋىردا – سايلاۋ, ال سايلاۋ الدىندا باراك وباما امەريكالىقتاردىڭ نەگىزگى قۇقىقتارىنىڭ ءبىرىن تارتىپ الىپ, بەدەلىن تۇسىرگىسى كەلمەي وتىر.
قازىرگى «پانتاماستار»
مۇحيتتىڭ ار جاعىنداعى ماسەلەنى قوزعاۋدىڭ ءجونى بار. سوڭعى 15 جىلدىقتا ءوز ەلىمىزدە دە قاراۋسىز قالعان قارۋمەن بولعان قاندى وقيعالار شاش-ەتەكتەن. بۇعان قوسا, وسى ۋاقىتتا كوشە مادەنيەتىنىڭ دە, ياكي بۇزاقىلىق «كودەكسىنىڭ دە» جامان جاققا قاراي وزگەرگەنىن بايقايمىز. ەكەۋارا ناسىبايعا بولا شەكىسىپ, اقىرى اتىسىپ تىنعاندار كادىمگىدەي ۇرەي تۋدىرادى.
ايتالىق, اعا بۋىنعا سەنسەك, ولاردىڭ جاساعان ەڭ ءارى «بۇزاقىلىعى» – «ءبىز – پانتاماسپىز!» دەپ, پىشاققا ۇقساس نارسەمەن «قورقىتۋ» بولىپتى (تالعات كەڭەسباەۆ, «تاعدىر»). بىراق بۇزىقتىعىمىز سو بالالىقپەن بىرگە كەتتى دەيدى ۇلكەندەر. جانە «جەكپە-جەك» پەن «كەك الۋدىڭ» قازىرگى قانقۇيلى نۇسقاسىن كورىپ, جاعاسىن ۇستايدى. ستاتيستيكا بويىنشا, تەك جوو, كوللەدج جانە مەكتەپ قابىرعاسىندا 2010 جىلى زاڭسىز قارۋمەن 70-كە تارتا قىلمىس جاسالىپ, ونىڭ 15-ءى – قايعىلى اياقتالعان. زاڭسىز قارۋ-جاراق اينالىمىنا تىكەلەي اسەر ەتىپ وتىرعان – «قۋىستاعى تەمىر-تەرسەك لاپكەلەرى» ەكەنىن جانە اتاپ ءوتۋ كەرەك. سەبەبى, باعاسى جونىنەن دە, زاڭ جونىنەن دە ءالى دە قولجەتىمسىزدەۋ قارۋدى الۋ وڭاي بولماعانمەن, ەل ىشىندەگى «ۇستالار» تراۆماتيكالىق, پومپالىق, گاز تاپانشالارى مەن مىلتىقتارىن وتتى قارۋعا ءوڭىن اينالدىرىپ بەرىپ, جاستاردىڭ قىرشىن كەتۋىنە سەپ بولۋدا. بۇعان وراي, جىلدا ءىىم ۇيىمداستىراتىن قارۋ-جاراق جيناۋ ناۋقانىن دا اتاپ ءوتۋ كەرەك. مۇندا ءبىر قىزىق كورىنىس بار: تىركەلمەگەن قارۋدى جىل سايىن ازاماتتارىمىز قايدان الىپ كەلەدى ءوزى؟ قيسىنعا جۇگىنسەك, تاپسىرىلاتىن قارۋ جىل سايىن ازايىپ, اقىرى ازاماتتاردىڭ قولىندا قارۋ قالماۋى ءتيىس ەمەس پە؟
ەسى بار ەسالاڭ
قاندى وقيعا كۇنى-اق قولعا تۇسكەن بەتمەننىڭ «قاس جاۋى» «دجوكەردىڭ» ەسالاڭ ەكەنى ەرتەڭىنە ايتىلدى. دجەيمس حولمس ەسىمدى قىلمىسكەر ءدال نورۆەگ برەيۆيك سياقتى ميىعىنان كۇلىپ قانا سۇحبات بەرىپ جاتىر. دەسەك تە, قانىپەزەردىڭ ارەكەتتەرىنەن سۇيىكتى فيلمىنە ماحابباتتان ەسى اۋىسقان ادامنان گورى, بولاشاعىن ويلاستىرىپ قويعان اككىنى كوبىرەك اڭعارۋعا بولادى.
ايتالىق, بۇل قىلمىستىڭ اياعى – ءولىم جازاسىمەن بىتەتىنىن ەسكەرگەن ول, الدىن الا ءوزىن اقتاۋعا ايعاقتار قالدىرۋعا تىرىسىپ باققان سياقتى. مىسالى, قىلمىستان بىرنەشە كۇن بۇرىن ءوزىنىڭ ەمدەۋشى-پسيحياترىنا حات جازعان. سوت القاسى بۇل «حاتتان» سوڭ ءولىم جازاسىنا كەسە المايتىنى انىق. «ءارى كەتكەندە» – ءومىر بويى باس بوستاندىعىنان ايىرادى. ال وعان دەيىن كوڭىلىمىز قالاماسا دا, وسى وقيعانى شايىپ كەتەتىن قانشاما وقيعا ءوتىپ, بۇل قىلمىس قوعام ساناسىندا كومەسكىلەنە باستايدى. وتىز جىلدان سوڭ قايسىبىر مەيرامدا امنيستيامەن بوساتىلىپ, ەستەلىك جازادى. ءومىرىنىڭ قالعانىن باقۋاتتى وتكىزۋى دە كادىك. سەبەبى, اقش سوت جۇيەسى – بىزدىكىندەي – قولمەن جاساعاندى مويىنمەن كوتەرتەتىن رومان-گەرماندىق جۇيە ەمەس. اقش سوت جۇيەسى – پرەتسەدەنتتىك جۇيە. وتىز كىسى ءولتىرىپ, سوت الدىندا جالىندى ءسوز سويلەپ قۇتىلىپ كەتەتىن مىڭداعان فيلمدەردىڭ ءبىرىن كورگەن شىعارسىز. ەندەشە, بۇل وقيعا دا سونىڭ كەبىن كيەدى دەگەن قاۋىپ بار…
ەرلان وسپان
