Eŋbektı qanau – eldıkke syn

2022 jyly el kölemınde 40-qa juyq eŋbek dauy oryn alyp, onyŋ 5-euı qarsylyq aksiiasyna ūlasty. Käsıpkerler arasynda jasöspırımder men jastardy synaq merzımımen jūmysqa qabyldap, alaida ne tūraqty jūmysqa almai, ne tiıstı eŋbekaqysyn tölemeitın jaǧdailar oryn aluda. Mūndai eŋbek daularyn qalai şeşuge bolady? Osy sūraqtarǧa jauap ızdedık.

JANJALDYŊ BASY – JALAQY

Memleket eŋbek naryǧynda jūmys küşın rettep, äleumettık mäselelerdı der kezınde şeşuı kerek. Qazırgı ötkır äleumettık mäsele – infliasiialyq üderıske jauap berıp, kezeŋ-kezeŋımen jūmysşylardyŋ jalaqysyn köteru. Eldegı negızgı eŋbek dau­lary osyǧan qatysty oryn aluda.

– Jūmys beruşı men qyzmetker arasyndaǧy kelıspeuşılıkterdıŋ paida bolu sebebı köp. Köp jaǧdaida jalaqynyŋ tömen boluy nemese basqa tölemderdı dūrys eseptemeu, öndırıstık jaraqat üşın ötemaqy qarastyr­mau, demalys künderı jūmysqa «mäjbürlı» şyǧaru, sebepsız eŋbek şartyn būzu saldarynan eŋbek daulary tuyndaidy. Käsıpodaq ökılderı äleumettık ärıptes­termen bırlesıp, eŋbek dauyn şeşude kelıssöz prosesterıne qatysyp jür. Eŋbek dauynyŋ basym bölıgı käsıpodaǧy joq käsıporyndarda oryn alady, – dedı Käsıpodaq federasiiasy töraǧasynyŋ orynbasary Nūrlan Öteşev.

Jasyratyny joq, alpauyt elder arasynda sanksiialyq soǧys küşeiıp, sonyŋ saldarynan ūzaq jyldar boiy qalyptasqan ekonomikalyq bailanystar üzılıp, qymbatşylyq beleŋ aldy. Tek şikızat satatyn memleket retınde mūndai qūbylysqa daiyn bolmai şyqtyq. Qazır naryqtaǧy baǧa men el azamattarynyŋ tabysy mülde üilespeidı. Byltyr oryn alǧan 5 qarsylyq aksiiasynyŋ negızgı mänı osynda.

Qalalyq orta sapasy jäne baqylau basqarma basşysynyŋ orynbasary Erlan İsmaǧūlovtan elordada eŋbek daulary qalai şeşıletının bıldık.

– Eŋbek qatynastaryn retteu jönındegı qalalyq komissiia jüie­lı jūmys jürgızedı. Komissiiaǧa qalalyq prokuratura, Memlekettık kırıster departamentı, käsıpodaq ūiymdary, Jūmys beruşıler Ūlttyq Konfederasiiasynyŋ ökılı müşe retınde tūraqty qatysady. Jyl basynan bes ret komissiia otyrysy ötıp, jalaqy jäne äleumettık audarymdar boiynşa bereşektı öteu, öndırıstık jaraqattanudy azaitudy retteu mäselesı qaraldy. Astanadaǧy käsıporyn men jūmysşylar arasynda äleumettık şielenıs pen janjaldy jaǧdaidyŋ aldyn alu, sondai-aq jalaqy boiynşa bereşegı bar kompaniialar turaly monitoring jürgızıledı, – dedı salaǧa jauapty basşy Erlan İsmaǧūlov.

Eŋbek daularynyŋ sebep-saldaryn qaraǧanda, jūmys beruşınıŋ jalaqyny keşıktıru nemese jūmysşy jalaqy mölşerıne qanaǧattanbau, köp jaǧdaida jūmys beruşı men qyzmetker arasynda kelısımşarttyŋ bolmauy sebep bolady. Qūrylys salasynda eŋbek şartyna otyrmai jūmys ıstep jürgen adam qanşama?! Olar jalaqyny qolma-qol alyp, köleŋkelı ekonomikanyŋ ülesı artuyna üles qosady.

Astana qalasy Käsıpodaqtar ortalyǧynyŋ töraǧasy Tölegen Künädılovtıŋ sözınşe, qūrylys­taǧy eŋbek qauipsizdigi men eŋbek jaǧdaiyn baqylau, öndırıstık jaraqat deŋgeiın tömendetu maqsatynda jūmys toby qūrylyp, bırqatar qūrylys obektısınde monitoring jürgızdı. Merdıger kompaniia jūmys auqymyn igerude qosalqy qūrylys ūiymyn tartady. Qosalqy kompaniialar jaldamaly jūmysşy tartyp, olarmen kelısımge otyrmaidy. Eger jazataiym oqiǧa tuyndasa, onda bas merdıger jauapkerşılıkten bas tartyp, äleumettık mäselenı şeşuden jaltarady. Bırqatar qūrylys kompaniiasynyŋ jūmysşylary eŋbek kelısım şartyn jasauǧa özderı yŋǧai bıldırmei otyrǧany anyqtaldy. Olardyŋ aituynşa, qazırgı uaqytta otbasyn asyrau üşın qolma-qol aqşa alu tiımdı.

JASTARDY EŊBEKKE BAULU MAŊYZDY

Halyqaralyq eŋbek ūiymynyŋ (HEŪ) mälımetınşe, älemde 250 million jasöspırım eŋbekpen şūǧyldanady. Damyǧan jäne damuşy elderde bala eŋbegı maŋyzdy rölge ie. Äsırese kedei elderde balalardy tegın jūmys küşı retınde tartady. Halyq­aralyq norma boiynşa 14-16 jastaǧy balalar aptasyna 24, al 16-18 jastaǧy jetkınşekter 36 saǧattan artyq jūmys ıstemeuı kerek.

«Bala qūqyǧy» turaly zaŋǧa säikes, kez kelgen 14 jasqa tolǧan bala ata-anasynyŋ rūqsatymen, oqudan tys uaqytta jūmys ıstei alady. Alaida jūmys balanyŋ fiziologiialyq jäne psihoäleumettık damuyna kerı äser etpeuı kerek.

Jalpy ışkı önım boiynşa älemde 12-oryndaǧy Koreianyŋ ösıp-örkendeuı halqynyŋ eŋbeksüigıştıgımen tıkelei bailanysty. Korei qoǧamynda eŋbek mädenietı qalyptasuynda jastardy eŋbek etuge baulu jäne eŋbeksüigıştıkke tärbie­leu jürgızıldı. Bızdıŋ elde de jastardy eŋbekqor etıp tärbieleu – maŋyzdy mındet. Būl jolda jastardyŋ eŋbek etuın qoldap, adal eŋbegıne sai eŋbekaqysyn beru maŋyzdy. Alaida jastardyŋ eŋbegın qanau faktılerı turaly estıp, bılıp jürmız. Jasöspırımder men jastardyŋ eŋbegın qanau, būl – jastardy eŋbek etuden jirendıretın qūbylys. Prezident Qasym-Jomart Toqaev aitqandai, qoǧamda eŋbek adamy bırınşı orynda tūruy kerek. Öitkenı barlyq jetıstıktıŋ bastauy – adal eŋbek jäne ıskerlıkte.

– Eŋbek kodeksınıŋ 23-babyna säikes, jūmys beruşı jūmys­kerge synaq merzımın belgıleuge qūqyly. Synaq merzımı eŋbek şartynda körsetılgen jūmys bastalǧan künnen bastalyp, jūmyskerdıŋ jūmys ötılıne qosylady jäne üş aidan ­aspauy kerek. Kodekstıŋ 37-babyna säikes, synaq merzımı kezeŋınde jūmysşy terıs nätije berse, onda jūmys beruşı eŋbek şartyn būzu turaly habarlama beredı. Eŋbek şarty toqtaǧan jaǧdaida kompaniia basşysy üş jūmys künınde qyzmetkerdıŋ tiıstı eŋbekaqysyn öteidı. Eger talap oryndamasa, onda qyzmetker eŋbek inspeksiiasy jönındegı jergılıktı organǧa jügınuge qūqyly, – deidı Erlan İsmaǧūlov.

Jasyratyny joq, qalaly jerde mekteptıŋ joǧary synyp oquşylary, kolledj jäne universitet studentterı bos uaqytynda kölık juu ortalyqtarynda, meiramhanalarda jäne taǧy basqa käsıpkerlık subektılerınde jūmys ısteidı. Sondai jastyŋ bırı – Azamat Beisenbaev. Ol sol jaǧalaudaǧy meiramhanaǧa barmen bolyp bır aiǧa juyq uaqyt jūmys ısteidı. Öz qolym özıme jettı, üidegılerge kömektesetın boldym dep jürgende menedjer talapǧa sai kelmeisın degen uäj aitady. Aqyry ne tiıstı jalaqysyn almaidy. Söitıp, saǧy synyp, keleşekte elden ketemın degen şeşım qabyldaidy. Mūndai jaǧdaiǧa tap bolǧan jastar ne ısteuı kerek? Būl sūraqty Astana qalasynyŋ Käsıpodaqtar ortalyǧynyŋ töraǧasy Tölegen Künädılovke qoidyq.

Sarapşylar eŋbek daulary oryn almas üşın balalar özınıŋ qūqyǧyn bılgenı dūrys deidı. Qazır balalar tügıl eresekter konstitusiialyq qūqyǧyn ­qoldana bermeitını belgılı.

– Bız ırı sauda oryndaryndaǧy jas satuşylar men tūrǧyndarǧa aqparattyq paraqşalar taratyp, öz qūqyǧy men mındetın bıluge şaqyryp, qūqyqtyq tüsındırme jūmysyn jürgızemız. Jastarǧa dūrys baǧyt-baǧdar beru, qorǧau bızdıŋ nazarymyzdan tüspeidı. Astana qalasynyŋ bılım ­qyz­metkerlerı käsıpodaǧynyŋ ökılderı joǧary synyp oquşylaryna käsıptık baǧdar beru sabaǧyn dästürlı ötkızıp keledı. Jasöspırımderge jūmys beruşı men jūmysşynyŋ qūqyǧy men mındetı, käsıpodaqtyŋ eŋbek qatynastaryn retteudegı qyzmetı turaly tüsındıredı, – dep jauap berdı elordalyq käsıpodaqtyŋ töraǧasy.

QOǦAM ÖKILDERI NE DEIDI?

Qoǧam ökılderınen eŋbek qatynastaryndaǧy zaŋdylyqtardy qanşalyqty bıletını turaly sūradyq.

Maqsat DÜISENOV, Qalalyq orta sapasy jäne baqylau basqarmasy eŋbek qarym-qatynastaryn baqylau bölımınıŋ basşysy:

– Jūmyskerlerdıŋ eŋbek qūqyǧy būzylǧan jaǧdaida bızdıŋ basqaramaǧa jügıne alady. Ötınış beruşı jūmystan şyǧaru turaly būiryqty zaŋsyz, negızsız ekenın däleldeitın qūjatty ūsynady. Eŋbek şartynyŋ būzyluy zaŋ aiasynda bolǧany nemese bolmaǧanyn tekserıs nätijesınde anyqtaimyz. Endı jūmys beruşı jastardy bolsyn, eresekterdı bolsyn jūmysqa alǧan kezde eŋbek şartyn jasauy kerek. Eger şart jasalmaǧan jaǧdaida zaŋǧa säikes jūmys beruşı äkımşılık jauapkerşılıkke tartylady.

Erkınjan BÖKEIHAN, Mūqaǧali Maqataev atyndaǧy №74 mektep-gimnaziia direktory:

– Qazır mektep oquşylaryn jūmysqa tartu zaŋmen qudalanady. Sözsız, jasöspırımderdı erkınen tys jūmysqa jegu zaŋ aiasynda jazalanuy kerek. Būǧan eş qarsylyǧym joq. Alaida ata-anasynyŋ rūqsatymen densaulyǧyna nūqsan keltırmeitın, oquyna böget bolmaityn jūmystardan balany şekteu dūrys emes. Öitkenı bala eŋbek arqyly ömırdı tanidy, közqarasy qalyptasady. Bılım beru oryndarynda «eŋbek» sabaǧynyŋ basty maqsaty – oquşylardy ärtürlı şaruaǧa ikemdı boluyna, ıstıŋ közın tabuyna üiretedı. Sondyqtan, oqyǧanyn, körgenın ıs jüzınde jasap körgenı dūrys. Qandai jaǧdai bolmasyn, balanyŋ eŋbekke erte aralasyp, jauapkerşılıktı sezınıp öskenı jaqsy. Keide jasöspırımderdıŋ eŋbegın qanaityn jaǧdailar kezdesedı. Zaŋ saltanat qūrǧan, ädılettı elde mūndai keleŋsız jaǧdailardy aldyn alu maŋyzdy.

Samat AITJAN, ata-ana, Astana qalasynyŋ tūrǧyny:

– Bızdıŋ balalalyq şaǧymyz 90 jyldarǧa tura kelıp, dala eŋbegımen ömırdı tanydyq. Ūl-qyzdarymdy da eŋbekpen tärbielegendı dūrys sanaimyn. Ülken ūlym 10-synypty bıtırdı. Menıŋ rūqsatymmen kölık juu ortalyǧynda jazda jūmys ıstedı. Söitıp, aqşany mandai termen tabu kerektıgın tüsınıp, eŋbektıŋ qūnyn bıldı. Ärı özı tapqan qarjyǧa mektepke kerektısın satyp aldy.

Qūdaibergen SÄRSENBAEV, 24 jasta:

– 11 synypty oqyp jürgenımde anamnan rūqsat alyp, barmen bolyp jūmys ıstedım. Būl jūmysty kolledjde oqyǧan jyldary da jalǧastyrdym. Osylaişa anama salmaq salǧym kelmei, eŋbekke erte aralasyp, jauapkerşılıktı sezınudı, sapaly oryndaudy üirendım. Qazır elordadaǧy meiramhanada menedjer bolyp jūmys ısteimın. Şükır, tabysym özıme de, jaqyndaryma da jetedı.