Örkeniet köşıne ılesemın deitın memleket sandyq jäne sapalyq deŋgeiı ösuıne maŋyz berıp, bız qanşamyz, qanşa öndıremız, qanşa tūtynamyz, qaitıp tūtynamyz degen sūraqtarǧa jauap ızdep, soǧan sai jūmys ısteidı.
SANNAN SAPA ŞYǦADY
Ras eldıŋ damuyna halyqtyŋ sany yqpal etedı. Äsırese eŋbek resursynda şeşuşı män ie. Qytaidyŋ ekonomikalyq tūrǧyda qarqyndy damuynda arzan eŋbek resursynyŋ äserı mol. Eŋbek qūnynyŋ arzan boluy, tauardy arzandatyp, sonyŋ saldarynan sūranysty arttyrady. Būl öz kezegınde kırıs közıne äser etedı.
Sannan sapa şyǧady, al, sapaly ūlt bäsekege qabılettı bolady. Türkiianyŋ Konia qalysynda ötken İslam oiynynda Özbekstan qūrama komandasy İran, Äzerbaijan jäne Qazaqstannan joǧary köterılıp, jalpy komandalyq esepte 2-şı orynnan körındı. Būl eldıŋ sportşylary 158 medal jinasa, sonyŋ 51-ı altyn, 42-ı kümıs, 65-ı qola medal. Qazır körşı el halqynyŋ sany – 35 millionnan asty. Iаǧni sporttyŋ qai salasynda bolmasyn bäseke joǧary. Bäseke bolǧan jerde sapa artatyny belgılı jait.
Sanymyz az, jerımız keŋ. Qūdai saqtasyn, basqynşylar şekaraǧa köz salmasyn. Salsa, 13 394 şaqyrymǧa sozylyp jatqan şekaramyzǧa bükıl äskerdı jūmyldyru azdyq etedı. Bügınde Ukraina Resei äskerıne toitarys berude. Ärine, oǧan jan-jaqty faktor äser etedı. Oǧan bır sebep, ukrain halqynyŋ sany az emes, 43 millionnan asady.
Mıne, san men sapaǧa bailanysty üş dälel-däiek keltırdık. Demek, demografiialyq körsetkışke män beru strategiialyq maŋyzdy mındettıŋ bırı. Būl mäsele baspasözde san märte köterılmedı.
Halyqtyŋ ösımıne alaŋdaǧan qalamger Kamal Smaiylov qalamdas dosy Şeraǧaŋa hat jazyp:
– 1959 jyly 18-49 jas aralyǧyndaǧy qazaq äielderı myŋ bala şaqqanda 220 näreste tuǧan bolsa, 1995 jyly osynşa äiel-anadan 90 säbi ǧana düniege keldı. Iаǧni 2,5 esege kemıdı. Osy qalpymen bara berse onda Maqaş Tätımov aitqandai HHI ǧasyrda qazaq halqy tabiǧi ösımı taza toqtaidy, – dep alaŋdauşylyq bıldıredı.
Qazaq jurnalistikasynyŋ qara nary Şeraǧaŋ tabiǧi ösımnıŋ şektelu sebebın: «Būryndary «Altyn alqaly», «Kümıs alqaly» analar tızımı gazet betıne syimai jatatyn. Qaida solar qazır? Ükımte tarapynan olarǧa qoldau sarqylǧan. Öz balalaryn tumai jatyp jūtyp qoiatyn, tuǧan soŋ da jep qoiatyn ūltta bolaşaq joq!» deidı.
Statistikalyq mälımetterge köz jügıtsek, 1999 jylǧy sanaq nätijesı boiynşa Aqmola oblysynyŋ halqynyŋ sany 318 myŋ adamdy qūrady. 2000 jyly – 381 myŋ, 2005 jyly – 529 myŋ, 2010 jyly – 719 myŋ, 2015 jyly – 872 myŋ, 2020 jyly – 1 million 149 myŋ adamǧa jettı.
Jazuşynyŋ «jūtyp qoiatyn», «jep qoiatyn» degen sözınıŋ astarynda jasandy tüsık, bedeulık pen belsızdıktıŋ köbeigenın meŋzep, ūltqa qauıp töndıretın kesel ekenın jazady…
Demograf-ǧalym Maqaş Tätımov: «1690-1990 jyldary bolǧan halyqty ydyrata, qyryp-tozudyŋ saldarynan qazaqtar jalpy sany 5 million 950 myŋ adamnan aiyryldy. Onyŋ ornyn juyq arada toltyru mümkın emes» – dep tūjyrymdaidy.
Ozyq elder äleumettık-ekonomikalyq körsetkışpen bırge halyqtyŋ tabiǧi ösımıne memlekettık deŋgeide män beredı. Öitkenı tabiǧi ösım bolmasa, bügıngı jetıstık erteŋ joq bolatynyn jaqsy bıledı.
ÄLEMDEGI DEMOGRAFİIаLYQ AHUAL
2021 jylǧy statistika boiynşa älemnıŋ 224 elınde 7 millird 895 million adam tūrady. Jer betındegı adamdardyŋ jalpy sanynyŋ 18,3 paiyzy Qytaidyŋ halqy qūraidy. Onda 1 millard 447 million adamǧa jettı. Ärı 1 şarşy şaqyrymǧa 150 adamnan keledı. Ekınşı orynda Ündıstan tūr. Būl elde jahannyŋ 17,7 paiyz tūrǧyny tūrady. Halyq sany – 1 milliard 398 million adam.
Üzdık ondyqqa AQŞ, İndoneziia, Päkıstan, Braziliia, Nigeriia, Bangladeş, Resei, Meksika kıredı. Būl elderde jer betındegı halyqtyŋ 21 paiyzy ömır süredı.
Memleketterdegı halyqtyŋ ornalasu tyǧyzdyǧy aziialyq elderde joǧary ekenın köruge bolady. Mäselen, Singapurde 1 şarşy şaqyrymǧa 8479 adamnan kelse, Gonkongte – 6844 adamnan keledı.
Jer jüzındegı halyqtyŋ 61 paiyzy Aziia qūrlyǧynda tūrsa, 17 paiyzy Afrika elderıne tiesılı. Europanyŋ ülesıne 10 paiyz, Latyn Amerika men Karib basseinı 8 paiyz, Soltüstık Amerikaǧa 5 paiyz keledı.
Euroodaq pen AQŞ-tyŋ sarapşylary Aziia ekonomikalyq damudyŋ draiverıne analady, öitkenı Qytai, Ündıstan, İran, Oŋtüstık Koreia, Malaiziia jäne t.b aziialyq elderdıŋ älemdık qarjy sektorynda üles salmaǧy artyp keletının aituda. Halyq köp bolǧan jerde sūranys bolady, sūranystyŋ artuy ekonomikaǧa tıkelei äser etetını tüsınıktı-aq.
Kezınde şekesınen qarap, mensınbei jürgen özbekterdıŋ sany 90 jyldarmen salystyrǧanda 2 esege artty. Olar älemde halyq sany jönınde 41 orynda tūr. Būl elde 1 şarşy şaqyrym jerde 75,9 tūrǧyn qonystanady.
Endı Qazaqstan men Özbekstannyŋ demografiialyq körsetkışın salystyra saralasaq, 1989 jylǧy Bükılodaqtyq halyq sanaǧy boiynşa Qazaqstanda 16 million 536 myŋ adam bolsa, Özbekstannyŋ halyq sany – 19 million 810 myŋ adamdy qūrady.
Özbekstanda är 5 jyl saiyn 2 million adamnan qosyldy. Mäselen, 2000 jyly – 24 million 591 myŋ, 2005 jyly – 26 million 254 myŋ, 2010 jyly – 28 million 292 myŋ, 2015 jyly – 30 million 680 myŋ, 2020 jyly – 33 million 226 myŋ adamǧa jettı.
Qazaqstanda 2000 jyly – 14 million 900 myŋ, 2005 jyly – 15 million 75 myŋ, 2010 jyly – 16 million 204 myŋ, 2015 jyly – 17 million 417 myŋ, 2020 jyly – 18 million 632 myŋ adamǧa jettı.
Statistikalyq mälımetterden 30 jylda Özbekstan halqyna 14 mln adam qosylsa, Qazaqstanda 2 mln adamǧa ǧana köbeigenıne köz jetkızuge bolady. Nege? Būl sūraqqa jauapty akademik Mälım-Aidar Asylbekovtıŋ «Kazahi (demograficheskie tendensii 80-90 godov)» atty eŋbegınen tabuǧa bolady. «Qazaqstan halqy 1989-1999 jyldar aralyǧynda 1,5 millionnan astam adamǧa, iaǧni 8,2 paiyzǧa azaidy. Halyq sany azaiuy 2002 jylǧa deiın sozylyp, 2003 jyldan bastap az da bolsa öse bastady. 2005 jyldyŋ basynda 15 millionnan asty. Būl jaǧdaidyŋ negızgı sebebı tek 1991-1999 jyldarda syrtqa ketken köşı-qon nätijesınde respublika halqy 1 million 54 myŋ adamǧa kemıdı».
QAZAQSTANDAǦY AHUAL QANDAI?
Jalpy Qazaqstanda 2000 jyldardan berı tabiǧi ösım qarqyndy. Mäselen, tabiǧi ösım: 2000 jyly – 72276, 2005 jyly – 121680, 2010 jyly – 221680, 2015 jyly – 267647, 2020 jyly – 265491 adamǧa jettı.
Alaida öŋırlerdegı halyqtyŋ ösımı bırkelkı emes. Naqty derekterdı keltıretın bolsaq, 2021 jyly Türkıstan oblysynda 36734-ke, Şymkent qalasynda 27973-ke, Nūr-Sūltan qalasynda 24734 adamǧa köbeidı. Pavlodar oblysynda bır jylda nebärı 1345 adam qosyldy. Kerısınşe, Qostanai oblysynda – 984, Soltüstık Qazaqstan oblysynda – 1345 adamǧa kemıdı.
Esıldıŋ boiynda elordanyŋ eŋse tıkteuımen ışkı migrasiiaǧa qan jügırıp, Nūr-Sūltan qalasy million tūrǧyny bar megapoliske ainaldy.
Statistikalyq mälımetterge köz jügıtsek, 1999 jylǧy sanaq nätijesı boiynşa Aqmola oblysynyŋ halqynyŋ sany 318 myŋ adamdy qūrady. 2000 jyly – 381 myŋ, 2005 jyly – 529 myŋ, 2010 jyly – 719 myŋ, 2015 jyly – 872 myŋ, 2020 jyly – 1 million 149 myŋ adamǧa jettı.
Ūlttyq statistika biurosynyŋ mälımetınşe, bala tuu körsetkışı tömendedı. 2021 jylǧy qaŋtar-säuır aiynda 137,4 myŋ bala tusa, 2022 jyly qaŋtar-säuır aiynda 127 myŋ säbi tudy. Taǧy bır mäsele, biyl tuǧan säbige qaraǧanda, şetınegennıŋ sany 0,4 paiyzǧa artty. Şet eldegıdei bır-ekı balamen şektelu jaǧdaiy bızde de köbeidı. Eger mūndai qorqynyşty jaǧdai köbeie berse, erteŋgı künı halyq sanynyŋ azaiuyna yqpalyn tigızerı sözsız.
Būl oidy demograf Şynar Pazylbekqyzynyŋ mälımetterı jūbatady. 2019 jyly eldegı bır äielge ortaşa eseppen alǧanda 2,9 baladan kelse, 2020 jyly – 3,1 baladan, 2021 jyly – 3,3 baladan keldı.
Alaida, äleumettanuşylar men demograftardyŋ pıkırınşe, qazırgı bala tuu körsetkışı joǧary boluda 2000 jylǧa deiıngı qyz-kelınşekterdıŋ ülesı basym. Jaŋa közqaraspen qalyptasqan keiıngı buynnyŋ bala tuuǧa közqarasy qandai? Mūny da tereŋ zertteu kerek. Al, mūndai jauapty ıspen şūǧyldanatyn institut elde joq. Tek demografiialyq ahualdy zerttep, zerdeleitın Prezidenttıŋ janyndaǧy Äielder ısterı jäne otbasylyq-demografiialyq saiasat jönındegı ūlttyq komissiia ǧana.
Bır jaǧynan, bügıngı demografiialyq dümpudı äleumettık tūrǧyda tolyq qamtamasyz etude resmi jäne jergılıktı bilık qauqarsyzdyq tanytuda. Mäselen, bastauyş synypqa oquşylardyŋ köptep baryp, synyptardyŋ jetıspeuşılıgı qalyptasuda. Eldegı äielder men erkekterdıŋ araqatynasy da alşaqtap, äielderdıŋ sany erlerden jarty millionǧa artty. Mūnyŋ bärı bala tuu körsetkışıne kerı äser etetını belgılı.
Bala tuu körsetkışısı tömen oblystar: Soltüstık Qazastan (100 adamǧa –27,7), Qostanai (100 adamǧa – 22,2), Şyǧys Qazaqstan (100 adamǧa – 14,5), Pavlodar (100 adamǧa – 13,4). Atalǧan oblystarda bala tuu körsetkışı jäne t.b foktorlardyŋ äserınen halyq sany kemıdı. Ony 2020 jyldy 2022 jylmen salystyryp, köz jetkızuge bolady. Mäselen, Soltüstık Qazaqstanda soŋǧy ekı jylda 11707, Qostanai oblysynda 10691, Şyǧys Qazaqstanda 13198, Pavlodar oblysynda 5112 adamǧa kemıdı.
ÖSUGE NE KEDERGI?
Ärine, eldıŋ sany men sapasy artuynda tek tabiǧi ösımnen bölek özge faktorlar bar. Oǧan assimiliasiia jäne migrasiialyq prosestıŋ de yqpaly zor.
Bır kezderı ūlystardy assimiliasiialap otyrǧan qazaq ūltynyŋ qazır ondai ruhani qauqary joq. Özge ūltty qazaqtandyrmaq tügılı, üiırgelık aulasyndaǧy özınıŋ balasyna ūlttyq tälım-tärbie sıŋıre almai otyr. Al, Özbekstan qūramyndaǧy ūlttardy assimiliasiialap, azşylyq ūlttardy özıne sıŋırıp aluda. Qyzylorda oblysy, Jaŋaqorǧan audany, Aqqorǧan auyldyq okrugıne Özbekstannan bır otbasy «aǧaiynnyŋ ortasynda bolaiyn» dep, köşıp keldı. Aǧaiyn dep kelgenımen, älgı otbasy qatty qinaldy. Söitse, tuu turaly kuälıgınde «qazaq», jeke kuälıgınde «özbek» dep jazylypty. Sonyŋ saldarynan «qandas» statusyn ala almai, jergılıktı jerge tırkele almai, äbden äurege tüstı. Mūndai otbasy körşı elde myŋdap sanalatyny aidan anyq.
Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldarynan berı migrasiialyq ürdıspen 1 million 90 myŋ etnikalyq qazaq elge oraldy. Migrasiianyŋ ekonomikalyq, äleumettık, demografiialyq jäne etnikalyq prosesterge eleulı äser etetını anyq. Olardyŋ arasynda ǧalymdar, öner jäne mädeniet salasynyŋ maitalman mamandary bar. Iаǧni eldıŋ ruhani-mädeni ömırı türlenıp, jaŋǧyruyna eleulı üles qosyp keledı.
Tuu koeffisentınıŋ tömendeuıne qazaq qoǧamynyŋ köpbalaly otbasynyŋ şaǧyn otbasyǧa köşuı, iaǧni būrynǧydai 8-12 balaly otbasylar, 3-5 balaǧa auysty. Mäselen, elde järdemaqy alyp otyrǧan 15 balasy bar 1 ǧana otbasy jäne 10 balasy bar 168 otbasy tūrady. Al, 30-40 jyl būryn bır oblystyŋ özınde 12-15 balasy bar otbasylar myŋdap sanalatyn edı. 2021 jyldyŋ 1 qaŋtaryna 23 jasqa deiıngı 4 jäne odan da köp balasy bar otbasylar sany – 457 499 qūrady.
Urbanizasiianyŋ äserın joqqa şyǧara almaimyz. Mäselen, 1897 jyly qaladaǧy qazaqtyŋ sany 1 paiyz bolsa, 1926 jyly 8,4 paiyz, 1939 jyly 27 paiyz, 2022 jyly būl körsetkış 61,2 paiyzdy qūrady. Bır ǧana Qaraǧandy oblysynyŋ 80 paiyzy qalada qonystandy. Qalada köpbalaly otbasylar üşın ömır süru qolaily dei almaimyz. Eŋ bırınşı päter mäselesı aldymyzdan şyǧady. El boiynşa 457499 köpbalaly otbasy bolsa, sonyŋ 207168-de ǧana jyljymaityn mülık tırkeldı. Būl degenıŋız, elde köpbalaly otbasylardyŋ äleumettık mäselesı tolyq şeşıldı dei almaimyz.
QANDAI QOLDAU ŞARALARY BAR?
Tuudy yntalandyru, ölım-jıtımdı tömendetu, migrasiialyq tasqyndy retteu, onyŋ ışınde qandastarǧa arnalǧan jyl saiynǧy kvota sanyn arttyru sekıldı bırqatar maŋyzdy şaralardy qamtyp, eldıŋ demografiialyq ahualyn jaqsartuǧa jūmystar jasaluda.
«Batyr ana» ataǧyn alǧan, «Altyn alqa» nemese «Kümıs alqamen» marapattalǧan köpbalaly analar kölık salyǧyn töleuden bosatylady (salyq salynatyn bır kölık üşın), jeke tūlǧalardyŋ menşıgıne (tūrǧyn üi) jatady.
2005 jyly «Balaly otbasylarǧa berıletın memlekettık järdemaqylar turaly» Zaŋ qabyldanyp, balaly otbasylardy qoldaudyŋ tūtas modelı qalyptasty. Tört jäne odan da köp kämeletke tolmaǧan balalary bar köpbalaly otbasylar üşın järdemaqy tölenedı. Onyŋ mölşerı 2020 jyldan bastap aitarlyqtai ösıp: tört balaǧa – 16,03, bes balaǧa – 20,04, alty balaǧa – 24,05, jetı balaǧa – 28,06 ailyq eseptık körsetkış, sondai-aq segız jäne odan da köp balaǧa-ärbır balaǧa 4 ailyq eseptık körsetkış.
Prezident Qasym-Jomart Toqaev Joldauynda 2024 jyldan bastap 18 jasqa tolmaǧan barlyq balanyŋ atyna arnauly şot aşylyp, būl qarjy balanyŋ oquyna nemese päter aluyna jūmsaitynyn aitty. Būl da otbasylardy äleumettık tūrǧyda qoldaudyŋ aiqyn tetıgı emes pe?!
Älem elderı demografiialyq ösımge alaŋdauşylyq bıldırıp, bala tuu körsetkışın köteruge män berude. Qazır Europalyq Odaq elderınde bala tuu bır äielge 1,55 balany qūraidy.
Angliiada köpbalaly otbasylardy qoldaudyŋ äleumettık paketıne: balaǧa arnalǧan järdemaqy; bala kütımı boiynşa järdemaqy; bala kütımı boiynşa grant; oqytu boiynşa järdemaqy; resmi dekrettık demalys; tūŋǧyşynyŋ tuuy boiynşa grant; tegın tamaqtanu; «Salauatty bastau» baǧdarlamasy boiynşa qoldau; qamqorşynyŋ järdemaqysy; ata-analardy oqytuǧa arnalǧan järdemaqy jäne t.b kıredı.
Polşada otbasylardy qoldau jäne bala tuudy yntalandyruǧa arnalǧan alty arnaiy baǧdarlamasy bar. Sonyŋ bırneşesıne toqtalatyn bolsaq, «Otbasy 500+» baǧdarlamasy. Bala tärbiesıne arnalǧan järdemaqy otbasynyŋ tabysyna qaramastan, ärbır balaǧa 18 jasqa deiıngı balalary bar otbasylarǧa tölenedı. Järdemaqy mölşerı – 500 zloty jäne mümkındıgı şekteulı balaǧa – 1 200 zloty qūraidy. Aiyna qosymşa 500 zloty asyrap aluşy otbasylarǧa tölenedı. «Jaqsy bastama» järdemaqysy ärbır bala üşın bırınşı oqu jylynan bastap, otbasy tabysyna qaramastan, ol 20 jasqa (nemese mügedek balalar üşın 24 jasqa) tolǧanǧa deiın jyl saiyn tölenedı. Bır rettık järdemaqy mölşerı är jylǧa 300 zloty qūraidy.
Şvesiiada järdemaqy 16 jasqa deiıngı balalary jäne medisinalyq saqtandyruy bar otbasyǧa tölenedı. Balaǧa arnalǧan keŋeitılgen järdemaqy bala mektepte oqyǧan jaǧdaida berıledı. Onyŋ ai saiynǧy järdemaqy mölşerı – 1 250 şved kron qūraidy. Köp balaly otbasylarǧa qosymşa aqy 1050 şved krony tölenedı.
Reseide köpbalaly otbasylardy qoldau kelesı türde jüzege asyrylady: bırjolǧy tölemderdı, ai saiynǧy tölemderdı, jer uchaskesın beru, ordenmen marapattau.
P.S. Türık älemınıŋ qaraşaŋyraǧy sanalatyn qazaqtardyŋ kemeldı keleşegı sany men sapasyna tıkelei bailanysty. Ol üşın bızge köbeiu kerek.
