Hamza esımın el tanityn kez keldı

Memleket basşysynyŋ soŋǧy Joldauynda tarihqa taǧylym, aqtalmaǧan Alaş qairatkerlerıne ädıl baǧa beru turaly baǧyt bar. Osyǧan orai, saiasi quǧyn-sürgınge ūşyraǧan qazaqtyŋ ziialy qauym ökılderınıŋ ışınde qazaq ädebietıne jarq etıp kelıp, qalamgerlıgın köpke moiyndatqan Esenjanov Hamza Yqsanūlynyŋ da esımın elge keŋınen tanytatyn uaqyt jettı. Üş kıtaptan tūratyn «Aq Jaiyq» trilogiiasy men «Jünısovter tragediiasy» romanyn jazǧan kezınde el: «Qazaq ädebietıne būzyp-jaryp kelgen būl kım?» dep taŋǧalysypty. Ökınışke qarai, «Halyq jauy» degen jalamen atu jazasyna kesılıp, öte ūzaq merzımge it jekkenge aidaluy Hamza esımınıŋ tuǧan halqynyŋ tarihynda keŋınen tanyluyna kedergı keltırdı.

Alaşordaşylar topyraǧynda tuǧan
Hamza Esenjanovtyŋ tuyp-ösken ortasy Batys Alaşorda tarihymen tıkelei bailanysty. Ol Jahanşa men Haleldıŋ otany bolǧan Batys Qazaqstan oblysyndaǧy qazırgı Syrym audany, būrynǧy Jympity uezı Şalqar auylynda düniege kelgen. Azattyq aŋsaǧan ūiymnyŋ alǧaşqy qūryltaiy ötken kielı topyraq onyŋ alaşşyl, ūltjandy bolyp ösuıne yqpal ettı. Taǧdyr tälkegımen 10 jasynda tūl jetım qalyp, qūqyq qorǧau salasynda qyzmet etken äkesınıŋ kışı ınısınıŋ qolynda ösedı. Jympityda 9-synypqa deiın oqidy. Taiyr Jarokov, Qajym Jūmaliev syndy myqtylarmen bırge bır jyldyŋ tölı Hamza arman quyp Almatyǧa oquǧa keledı. Bastap­qyda mal därıgerı mamany retınde oqyp, keiın qasiettı qara şaŋyraq – qazırgı Abai atyndaǧy memlekettık universitetıne oquǧa tüsedı. Ūstalǧanǧa deiın sol oqu ornyn bıtırıp, Leningradta öner jäne ädebiet instituty aspiranturasynda oqidy. El astanasynda lauazymdy qyzmetterde ıstep, JOO-da kafedra basqarady. Qazaq opera jäne balet teatry men filarmoniianyŋ direktory qyzmetın atqarady. Ädebiet­te aldymen jazuşy emes aqyndyǧymen belgılı bolady. Basyna būlt üiırılmegende, halqyna erte tanylǧan qalamger bolar edı.
Şoqtyǧy biık qalamger
Jazuşylyqqa beiımın aldymen Maǧjan Jūmabaev baiqap, Beiımbet Mailin de onyŋ alǧaşqy qadamyna oŋ baǧa bergen. Iliias Jansügırovtıŋ de közıne tüsıp, hatşylyǧynda qyzmet etken. Onyŋ balalar ädebietıne sıŋırgen eŋbegı orasan zor. Öleŋderı «Baǧylan Barqyn» degen bürkeme atpen jariialanyp tūrǧan. M.Qarataevpen bırge mektepke arnalǧan qazaq ädebietınıŋ hrestomatiiasyn jazǧan. Tarihi şyǧarma jazuda Hamza Esenjanov M.Äuezov, I.Esenberlin siiaqty HH ǧasyrdaǧy qazaq keŋes ädebietındegı alyptarmen qatar teŋestırıledı. Jas dramaturgterdı bauluǧa qosqan ülesı zor. Köptegen publisistikalyq audarma eŋbekterdıŋ avtory retınde de tanymal.
M.Äuezov onyŋ tarihi trilogiiasyn oqi otyryp: «Būl – europalyq ülgıde jazylǧan alǧaşqy şyǧarma» dep joǧary baǧalady. M.Qarataev ol turaly: «Qazaq ädebietı kögınde özınıŋ mejelı biıgıne tez-aq şyrqap şyqqan tegeurındı talant, ülken daryn iesı boluymen bırge töŋıregın künşuaǧyndai şapaǧatqa bölep tūratyn, jüregınıŋ jyluy mol asyl adam edı» dese, Ä.Nūrpeiısov: «Hamzeke – jüregı jyly, asa mädeniettı, tereŋ bılımdı, kışıpeiıl, qarapaiym, mınezı jıbektei esılgen ǧajap adam» dep jazady. Hamza Esenjanov­tyŋ şyǧarmaşylyǧyndaǧy erekşe eŋbegı – «Jünısovter tragediiasy» atty romany alǧaş ret «Jūldyz» jurnalynda jaryq köredı.
Qalamger, qairatker retındegı eŋ basty qa­sietı – eŋbekterınıŋ toqyrau kezeŋınde jaryq körerıne közı jetpese de bolaşaqqa senım arta otyryp, aşy şyndyqty basa jaza bıluınde. Mysaly, Batys Alaşordanyŋ kösemderı – Halel, Jahanşa Dosmūhamedovter, halyq jauy retınde atylǧan qart zaŋger B.Qarataev, mal asyldandyrudyŋ şeberı Ahmetşe, el auzynda jürgen Qūnyskerei turaly astarly bolsa da aqiqatty jazyp, ūltjandylyq, elsüigıştık qasietterdı şynaiy sipattaǧan.
Jalaly jyldarda jıgerı jasymady
Repressiia bastalǧan 1937 jyly alǧaşqy lekpen Beiımbet Mailin, Säken Seifullin bastaǧan Alaş azamattary quǧyndalyp, atylyp kettı. Ekınşı legıne Mūhtar Äuezovtermen bırge Hamza Esenjanov ta ılıktı. RSFSR qylmystyq kodeksınıŋ №58 babynyŋ bırınşı tarmaǧyna säikes oǧan «halyq jauy» degen jala jabylyp, 25 jylǧa bas bos­tandyǧynan aiyrylady. Būl bap keŋes ökımetı saiasatyna qarsy ügıt-nasihat jürgızgender üşın qoldanylatyn. Taǧylǧan aiyptyŋ bır tarmaǧy – ūltşyldyq. Sol jeleumen 1938 jyly tūtqyndalyp, Almatydaǧy türmege qamalady. Özderıne deiın talai qazaqtyŋ ziialylary atylǧan kamerada M.Qarataev, H.Özdenbaevpen bırge otyrady. Ūzaq jyldar boiy qaraŋǧy qapasqa qamalǧan tarlanboz türmede jatyp basqa ūlt ökılderı arasyndaǧy tūtqyndardan fransuz tılın üirenıp, keiın bostandyqqa şyqqan soŋ fransuz qalamgerlerınıŋ eŋbekterın jäne M.Şolohovtyŋ ekı tomdyǧyn qazaq tılıne audarady. Ol turaly türmede bırge bolǧan jazuşy dosy Hasen Özdenbaev «Slovo o Hamze» atty maqalasynda: «Hamza fransuz şpiony dep saiasi tūtqyn esebınde qamalǧan V.Iаkimanskiiden fransuz tılın meŋgerdı. Osy tıldıŋ jıkteu, septeu grammatikasyn da üirendı» deidı. Türmede otyryp, ūlttyq ruhy mūqalmaǧan Hamza Alaş qairatkerı Ä.Bökeihanov älı aqtalmaǧanyna qaramastan 1951 jyly düniege kelgen ekınşı balasyna Älihan dep at qoiady.
Abaqtyda jazylǧan «Aq Jaiyq»
Aidauda jürgende türmedegılerdıŋ bılım deŋgeiıne bailanysty olardy är türlı jūmystarǧa jegedı eken. Sonda Hamzany jazu-syzu bılgendıkten esepşı etıp alǧan. Iаǧni onyŋ türmede otyryp ta qaǧaz ben qalamǧa qol jetkızuge mümkındıgı bolǧan. Özı temekı tartpasa da tūtqyndardyŋ temekısınen qalǧan ūsaq qaǧazdarǧa, jalpy qolyna qandai qaǧaz tüsse soǧan, tıptı aǧaştyŋ, aq qaiyŋnyŋ qabyǧyna tezisterın, oiyna kelgen oi oramdaryn tüsırıp otyrǧan. «Aq Jaiyq» trilogiiasynyŋ negızgı nobaiy, taraulary türmede jazylǧan. Bosap şyqqannan keiın üiıne bır eskı jastyqtyŋ tysyn bırge ala kelıptı. Özıne-özı kelgennen keiın sol tysty sögıp qaraǧanda, tıldei-tıldei qaǧazdar tögılıp tüsedı. Är qaǧazdaǧy oiyn şatastyrmas üşın olardy retımen nömırlep qoiǧan eken. Osyndai qiyndyqtarmen jazylǧan eŋbek tolyq aiaqtalǧanda qazaq ädebietıne ülken jaŋalyq äkelıp, ıle-şala trilogiiaǧa «Ädebiet pen öner» salasynda Memlekettık syilyqtyŋ laureaty ataǧy berıledı. «Aq Jaiyq» – halyqtyŋ taǧdyry oiynşyqqa ainalǧan asyra sılteu däuırınıŋ saiasi ahualyn bürkemelemei, qaz-qalpynda surettegen, azamat soǧysy jyldaryna arnalǧan şyǧarma.
Sofiianyŋ erlıgı nemese mahabbat dastany
Hamza men onyŋ jary, sūlu da bılımdı Sofiianyŋ mahabbat dastany naǧyz şynaiy, adal sezım turaly kino tüsıruge, önege etuge laiyqty bolar edı. Qyzyljar qalasynyŋ tumasy Sofiia Jaqiiaqyzy Taste­mırova – Maǧjan Jūmabaev­tyŋ tuǧan jien qaryndasy. Hamza Esenjanovtyŋ tar jol, taiǧaq keşuden tūratyn qiyn taǧdyrynda auyr synaqtarda synbai aman qaluyna, şyǧarmaşylyǧyn damytuyna, ūrpaǧyn örbıtuıne äielınıŋ qosqan ülesı zor, sol joldaǧy eŋbegı naǧyz jankeştılık edı. Quǧyn-sürgın bastalǧan kezde ūly Emil şetınep ketkenın türmedegı küieuınıŋ saǧy odan saiyn synbasyn dep bıraz jylǧa deiın bıldırmei, hat joldaǧanda körşı balanyŋ sausaqtaryn bastyryp jıberedı eken. Därıger bola tūryp, jalǧyz ūlymdy, tektı tūqymnyŋ ūrpaǧyn saqtai almadym dep qatty qynjylady. Özı ötınış bıldırıp, jarynyŋ qasynda aidauda bırge boluǧa sūranǧanmen, oǧan basynda rūqsat berılmeidı. Almatydaǧy jauapty jūmysyn, aspiranturasyn tastap, joldasyna jaqyndaimyn degen oimen soltüstıkte medpunt basqarady. Oraldyq aqyn Aitqali Närıkovtıŋ «Aqqu mahabbat» atty öleŋınde Hamzasynyŋ qasynda boluǧa rūqsat alyp, Sofiianyŋ lagerge jetkenı, sol kezde jarynyŋ tek qūr süiegı süiretılıp, ölı men tırınıŋ ortasynda otyrǧany suretteledı. Söitıp ol janyna jetken jūbaiynyŋ jaǧdaiyn jasap, densaulyǧyn tüzep, ömırın aman saqtap qalady. Sūlulyǧyna söz jetpegen ajarly äielınıŋ oǧan degen jäne özınıŋ sondai ömırlık jaryna degen mahabbatynyŋ arqasynda Hamzanyŋ ömır süruge degen qūlşynysy artady. Sofiia «Aq Jaiyq» trilogiiasynyŋ düniege keluıne bırden-bır sebepşı bolady.
Esımı onyŋ ardaqtalsa…
Türmeden şyqqannan keiın 1959 jyly aqtalǧan qalamger tynbai eŋbek etıp, ädebiet älemınde taŋdauly eŋbekter jazyp qaldyrdy. Ol 1974 jyly 66 jasynda dünieden öttı. H.Esenjanov­tyŋ qazaq keŋes ädebietın damytudaǧy eren eŋbegı joǧary baǧalanyp, «Eŋbek Qyzyl Tu», «Qūrmet belgısı» ordenderımen marapattalǧan. Qaitys bolǧannan keiın alty tomdyq şyǧarmalar jinaǧy jaryq körıp, «Aq Jaiyq» romany orys tılıne audaryldy. Köz körgender Hamza Yqsanūlynyŋ «laureat» atanuy, kıtaptarynyŋ myŋdaǧan tirajben şyǧuy, jaŋa päter aluy sol kezdegı Qazaqstan basşysy D.Qonaevtyŋ arqasy ekenın aitady.
1966 jyly bılım ızdep Almatyǧa oquǧa barǧan kezde Hamza Esenjanovtyŋ üiıne soǧyp, Sofiia jeŋgemızdıŋ berekelı dastarqanynan däm tatu būiyrdy. Alǧaş körgennen erekşe aǧalyq sezımmenen jaqyn tartyp kettım. 2013 jyly Oralda basylyp şyqqan «Aqqu mahabbat» atty jinaǧymda sonyŋ bärı qamtylyp, baiandalady. Batys Qazaqstanda bıraz qiyndyqtarmen oǧan ekı tas müsın qoiyldy, tabandy eŋbektıŋ arqasynda köşe aty berıldı. Qarajattyŋ joqtyǧy nemese tarihi taǧylymnyŋ kemşındıgınen be, äiteuır osy mäseleler qaita-qaita keiınge qaldyrylyp keldı. Endı onyŋ esımı elordadaǧy bır köşege berılıp, tanymaldylyǧy artsa eken deimız. Būl ūsynysymyzdy qazırgı elorda äkımı Altai Kölgınovke de joldap, Hamza Esenjanov atyna köşe berudı sūradyq. Köp ömırın jalamenen tar qapasta ötkızse de halqynyŋ aldynda abyroily ömır sürgen, qazaq ädebietınıŋ damuyna zor üles qosqan tūlǧa esımın ardaqtaudy bas qaladan bastau turaly oŋ şeşım qabyldanady degen senımdemız. Qaisar, ūltjandy bolmysy men tua bıttı talanty keler ūrpaqtyŋ boiynda ızgı qasietterdı damytuda maŋyzdy röl atqaratyn Hamza Esenjanov esımı tek bır öŋırdıŋ ǧana emes, bükıl eldıŋ tarihynda keŋınen nasihattaluy kerek.
 
Sailau Süleimenov,
zertteuşı
Nūr-Sūltan qalasy