Marina Svetaeva turaly esse
Altyndai köpır salǧan audarmasy
Marina Svetaeva özge aqyn-jazuşylardy jan-jüregımen ūnatyp, qaster tūtyp, süiınışın jyrmen örnektep ötken aqyn. Ol qūdaidyŋ süiıktı qūldaryn, halyq ardaqtylaryn – «Menıŋ Puşkinım», «Bloktyŋ kielı jüregı» dep kökke köterıp, janyna menşıkteudıŋ ǧalamdyq şyǧandauyn ädebietke ülgı etıp kettı.
Qazaq ädebietıne Svetaeva jyrlaryn Gülnär Salyqbaevanyŋ äkeluı tegın emes. Puşkin, Pablo Neruda, Blok jyrlaryn Fariza Oŋǧarsynova qazaqy öleŋ patşalyǧyna onyŋ körkemdık iırımın, yrǧaq-küiın audartpai jetkızdı. «İ zvezda s zvezdoiu govorit» (Lermontov), aqyndyq önerde terezesı teŋesu audarma üşın asa maŋyzdy.
Jaraly jürektıŋ ǧajaiyp joqtauy,
Sen be edıŋ aq tünnıŋ adasqan balasy!
Qap–qara boranyŋ Ruske soqqaly,
Öksıgıŋ qanjardai qadaldy, qaraşy.
«Iа nauchila jenşin govorit» dep, abyzdyq qasietın tasqa taŋba basqandai tanytqan, qūdai qalasa äielden zor tūlǧa tuaryn ädebiettegı menmen erlerge moiyndatqan Anna Ahmatovaǧa Svetaeva eljırei jyr arnaǧan. Fariza Oŋǧarsynova Sara Tastanbekqyzynyŋ aqyndyq mūrasynan quattansa, Aqūştap Baqtygereeva Mariiam Hakımjanovaǧa öleŋ arnap: «Jyr köşın özıŋ batyl bastamasaŋ, / Mümkın bız būl önerden jasqanar ek» deitını beker emes.
«Kün astyndaǧy Künekeideiın» qazaqtyŋ maŋdaiyna bıtken aqyn qyzy Gülnär Marina Svetaevanyŋ tūpnūsqadaǧy «Moim stiham, kak dragosennym vinam,/ Nastanet svoi chered» degen tūlǧalyq «menın» – «Jyrlarymnyŋ – jazǧan bala jasymnan, / Bailyǧymnyŋ baǧaly, / jyrlarymnyŋ – / şaŋ qabaty jasyrǧan / aşylady baǧy älı…» dep audardy. Şaraptyŋ qazaqy ūǧymdaǧy «baǧy aşylumen» auystyryluy artyq emes.
Bere qoimas jüregınıŋ jüz kıltın – Bızdeilerdı kım esıne alypty.
Gülnärdıŋ Svetaevadan taŋdap, ırıktep öz janyna qonatyn jyrlaryn audaruy oŋ. Svetaeva poeziiasynda A.S.Puşkin yqpaly orasan. Onyŋ «Plach Iаroslavny» atty joqtau öleŋı Puşkinnıŋ «Voron k voronu letit…» atty şotland halyq balladasynan erkın audarmasyna stildık jaǧynan tuys. «Tyrs-tyrs etıp jaŋbyr jausa..», «Syǧan toiy», t.b. öleŋderınde Puşkin äserı naq sezıledı.
«Svetaeva Puşkin siiaqty jer jahannyŋ mädenietınen qorek alyp östı» dep jazdy onyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧynyŋ attai on ekı jylyn zerttegen Anna Saakians. Marina Svetaeva Puşkin, Blok siiaqty biık stil elementterıne qūmartty, taurattyq söz tırkesterın, aforizmderdı jyryna engızdı. Afrodita, Fedra, İştar, Manon Lesko, körkem ädebiettıŋ düniejüzılık mūhitynda balyqtai jüzetın altyn şaşty Svetaeva («Adam emes, men teŋızdıŋ /Qūrsaǧynda jaralǧam. / Su perısı, kök teŋızdıŋ qūrsaǧynda jaralǧan», audarǧan – Gülnär S.) simvoldyq obrazdardyŋ barşasyna üzılıp jyr arnady. Özıne tän kestelı, aiqyn, beinelı, mänerlı tılımen. Mäskeu, Kuzneskıdegı Volf kıtap dükenınde 17 jasar Marina Briusovty kezdestıredı, onyŋ bıreuge aitqan «Men Rostanǧa tabynbaimyn» degen sözın estıp tolqyp, oǧan özı pır tūtqan fransuz aqynyn aqtap hat jazady. «Jürekte jylaidy öleŋı Rostannyŋ, / Moskvadaǧydai taǧy ūlyp. / Rostannyŋ ǧajaiyp, tūŋǧiyq sözderı» – ol «Parijde» atty öleŋınde jasörım şaqtaǧy süiıktı aqynyna adal qalady.
Marina «Ne samozvanka ia…» deitını, söz patşasy öleŋge bötendıgı joqtyǧyn, kındıgı bır ekenın aitqany. Gülnär būl öleŋdı «Betperdem joq, öz üiıme keldım men, / Küŋ bolardai nan sūradym men kımnen, /Iŋkärıŋmın, jeksenbıŋmın men senıŋ – / Armanyŋnyŋ aiauly bır bölşegı» dep audarǧan. Svetaevanyŋ «Menen keiıngı äielge» atalǧan öleŋı Puşkinnıŋ «Iа vas liubil: liubov eşe, byt mojet» atty tūŋǧiyq lirikasymen ündes.
Äuliemısıŋ, sen älde künäharmysyŋ küie emı –
Qadamyŋ ba būl alǧaşqy qūralyp pa edıŋ san küirep –
Äiteuır, esıŋ ketkenşe eljırep, küiıp, süi ony –
Jas säbidei aialap, keudeŋe qysyp, äldilep.
Qūşaǧyŋmen qajytyp, ūiqysyn būzba kielı –
Tynyǧuy kerek ol, oiatqanşa taŋ bilep.
M.Svetaevany Bella Ahmadulina pır tūtty. Ahmatova men Svetaevanyŋ dästürın Iýnna Moris jalǧady.
Svetaeva turaly jazu epikalyq qūlaşty qalaidy, Tölegennıŋ saharaǧa qalyŋdyq ızdep şyqqany siiaqty, «Köş aldyna qarasa, bır qyz ketıp barady» tärızdı ūzaq jol. Keruennıŋ bır teŋın aşsaq şe?! Onyŋ altyn köpır – audarma janryndaǧy qoltaŋbasy orys poeziiasyna qūnar bıtırdı.
Şekspir, Gete, Rainer Mariia Rilke, nemıs halyq poeziiasynyŋ jyrlary, aǧylşyn halyq balladalary, breton halyq jyrlary, Federiko Garsiia Lorka, Şarl Bodler, bolgar Elisaveta Bagriana,Nikola Lankov, Liudmil Stoianov, poliak Iýlian Pşibos, Liusian Şenvald, Adam Vajik, cheh Ondra Lysogorskii, evrei Gerş Vever, F.Korn, belarus evrei aqyndary, esımı belgısız aqyndar, ukrain İvan Frankony Marina Svetaeva orys tılıne jaqūttai jarqyrata audardy. Nemıs, fransuz, aǧylşyn tılderınen tıke tärjıma jasady. Gruzin aqyny Vaja Pşavelanyŋ kölemdı bır balladasy men «Eteri» atty poemasyn Svetaeva qaitys bolarynan bır jyl būryn jaǧdaisyz küiınde tärjımalaǧan. Puşkin men Lermontov öleŋderın fransuzşaǧa audardy. Netken biık azamattyq ruh! Marina Svetaeva būl janrdyŋ has şeberı ekenıne Vaja Pşaveladan jasaǧan klassikalyq audarmasy aiqyn dälel. Gruzin ädebietı dese Şota Rustavelidıŋ esımın oqymai-aq aita salamyz. Svetaevadan soŋ Pşavela jyrlary maǧan janartau atqylaǧanda tabylǧan almaz kenıştei äser etkenın, erek körkem, qūndy sezılgenın jasyrmaimyn. Yntyzar oqyrmanyn sondai siqyrǧa böleu ūly aqyn-jazuşylardyŋ enşısınde.
Tylsym taǧdyr tynşydy beiuaqta
Marina Svetaevanyŋ ömırı men ölımı – tylsym nysanaly. Özı ölgenımen sözı ölmeitın, aty öşpeitın klassikalyq ädebiet şoǧyryna baryp qosylǧan jaryq jūldyz – Marina Svetaeva.
Qadyr Myrza Äli 2004 jyly «Atamūra» baspasynan şyqqan kıtabyn «Jazmyş» dep atady. «Jazmyş. Qasıret kıtaby» – düniejüzılık ädebiettegı aqyn-jazuşylardyŋ maŋdaiǧa jazǧan eşkımge ūqsamaityn qaiǧyly taǧdyryn taŋbalaidy. Aqyn-jazuşylyqty, tegı önerdı erıkkennıŋ ermegı, oŋai jol sanaityn adasqaq jūrt ainalada tolyp jür.
«Dünie jüzındegı eŋ baqytsyz äielderdıŋ bırıne esepteletın Nadejda Mandelştam – aqyn Osip Mandelştamnyŋ jesırı Marina Svetaeva turaly: «Marina Svetaevanyŋ taǧdyrynan asqan sūmdyq taǧdyr körgen joqpyn» dep jazǧan edı. Şynynda, joqtyqtan, qaiǧy-qasıretten bas kötermegen aqyn. Ol ekı qyz, bır ūl tapqan ana. Ekı qyzdyŋ bırı ana sütıne jarymai, aştan öledı. Endı bır qyzy Ariadna bükıl jastyǧyn türmede ötkızedı. Jalǧyz ūly Otan soǧysy kezınde opat bolady. Küieuı Sergei Efrondy Sovet ükımetı atu jazasyna kesedı. Nadejda Mandelştam aitsa, aitqandai.
1931 jyly ädebi synşy Mark Slonimnıŋ jazuyna qaraǧanda, Marina Svetaevanyŋ halı tıpten naşarlap ketkenge ūqsaidy. Toiyp tamaq jemegennen qany sūiylyp, basy ainalatyn jaǧdaiǧa jetedı. Qartaimai jatyp şaşy tüse bastaidy. Kei künderı kışkene Ariadnanyŋ toqyp satqan bas kiımı, iaki sodan tüsken bes franktyŋ arqasynda özek jalǧap jüredı.
Mıne, osyndai auyr kezeŋderdıŋ bırınde Marina Svetaeva Pragadaǧy qūrbysy Anna Teskovaǧa: «Qarapaiym oqyrmandardyŋ aldyna ūialmai kiıp şyǧatyn bır köilek kerek, bır ǧana keşke» dep hat jazady». (Qadyr Myrza Äli. «Jazmyş», 51-52 bet). «Marina Svetaeva da körıpkeldıkten qūralaqan emes. Ol ömır boiy kartamen bal aşyp ötken. Köptegen boljamdary būljymai oryndalǧan. Ol Osip Mandelştam, Sergei Efron, tıptı özınıŋ ölımı turaly da köregendıkpen seze bılgen». («Jazmyş», 17 bet).
«Ömır joly – tar soqpaq, bır igen jaq, / İıltıp ekı basyn ūstaǧan haq. / İmek jolda tiianaq, tegıstık joq, / Qūlap ketpe, tura şyq, közıŋe baq». Abai «Lai suǧa mai bıtpes qoi ötkenge» atty dıni senımın, bır Jaratuşyny oiynan şyǧarmas asyl qalybyn tanytar degdar öleŋınde jaryq dünienı qūdaidyŋ qolyndaǧy jaq, sadaqqa teŋeidı. Būl miftegı batyr Gerakl, Odissei, Alpamystyŋ aŋyzdaǧy sadaǧy emes, küllı ǧaryştyŋ gürzısındei, kosmos sipaty. Kökjiekke ǧana emes, sanaǧa syimaityn qūdıret. Adamnan süienışı joq jalǧan düniede qiynşylyqqa tap bolǧan saiyn adaspaudy ömır talap etedı.
Poetov put: jjia, a ne sogrevaia,
Rvia, a ne vzraşivaia – vzryv i vzlom –
Tvoia stezia, grivastaia krivaia,
Ne predugadana kalendarem!
Şyǧarmaşylyqty, aq öleŋdı mahabbattan böle-jarmaǧan Marina Svetaevanyŋ «Anadan erke tuǧanmen, / Ömırge qiyn erkeleu» (Aqūştap) qily taǧdyryna tarihtyŋ töŋkerıster, repressiia, ekı düniejüzılık soǧys aralyǧyndaǧy qasıretın arqalauǧa ükım etılgen bükıreigen şaǧynda, sūmdyq būlǧaǧynda ömır sürıp, azat jany bekzat tusa da, joqşylyq pen qorlyq, qaza men joǧaltudyŋ nebır küizelısıne şydau; aqyry qor bolǧan mūŋlyq-zarlyq ǧaziz jany äbden älsıregende ögei şeşeden beter öksıtken betpaq ömırden öz erkımen jeru jazylǧan eken. Ölerınen 5 kün būryn Svetaeva «Litfond keŋesıne. Menı Ädebi qordyŋ aşylǧan ashanasyna ydys juuşy qylyp alsaŋyzdar eken» dep hat jazdy. Būl XX ǧasyrdaǧy orys poeziiasynyŋ ūly qosynyna engen, orys ädebietın keremet baiytqan, anyq olja salǧan qas asyl, adal, taza, naǧyz aqynnyŋ qaiyrşylyqqa ūşyraǧan azasy kısını moiytpai ma?! Jan azasyn oqyǧan sätte közge bır tamşy jas oralmai ma?!
«Sözdı ūǧar osy künde kısı bar ma?», – dei kele, «İt marjandy ne qylsyn» degen söz bar, / Säulesı bar jıgıtter bır oilanar» – degende Abai adamzatta taŋdauly boludyŋ baǧynan sory basym ekenın jyrlaidy.
Marina Svetaeva 18 jasynda älem ädebietınıŋ tūŋǧiyǧyn tanydy. Kıl klassikterdı taŋdap oqydy. Ol älemdı bırtūtas qabyldaidy, miftık uaqyt jaŋǧyryǧy sanasynda saǧymdai tolqyp tūrady. «Jivite v dome – i ne ruhnet dom. / Iа vyzovu liuboe iz stoletii, / Voidu v nego i dom postroiu v nem» dep jyrlaǧan Arsenii Tarkovskii kıtapqūmarlyq pen aqyn-jazuşynyŋ stihiiasyn tūspaldaidy. Biık mūrat, aqyndyq ruhani jaratylysyn, sezımtal, sūlulyq aŋsaǧan näzık jany, keide küpırşılıkke qūlap tüsıp, qūdaimen alysatyn Marina Svetaeva asyǧy, jary Jaratuşy İe qūdaiǧa mereilene tıl qatqandai nūrly jan saraiyn bylai dep jyrlaidy:
Ne samozvanka – ia prişla domoi,
İ ne slujanka, – mne ne nado hleba.
Iа –strast tvoia, voskresnyi otdyh tvoi,
Tvoi den sedmoi, tvoe sedmoe nebo.
Tam, na zemle, mne podavali groş
İ jernovov naveşali na şeiu.
– Vozliublennyi! Ujel ne uznaeş?
Iа lastochka tvoia – Psiheia!
«– O, ǧaşyǧym, jylytşy endı tüsıŋdı, / Tanydyŋ ba Psiheia qūsyŋdy?» Grek-rim mifologiiasynda adam janynyŋ keiıpteluı – asqan sūlu Psiheia. Endeşe mynau eiforiia men suisidtıŋ arasy jūmaq pen tozaqtai. Psiheia turaly miftıŋ keremet poetikalyq nūsqasyn ejelgı rim klassik jazuşysy Apulei jazdy, ömırden tek mahabbat aŋsaityn adam janynyŋ ony ızdep alasūruyn beineledı.
Senı atqan taǧdyrdan jaraly bolǧandar
Öledı ölse de mäŋgıge tırılıp.
Ahmatovanyŋ azasyn Svetaeva jüregımen sezdı. Asylyp öluge ūly aqyndy itermelegen nendei qūsa ekenın aitudan eş paida joq. Saitanşa iektep alǧan jamanşylyqqa Marinanyŋ degdar ruhy tözbei kettı. «Sen älde qinalar ma ekensıŋ / Anaŋdai syǧymdap basyŋdy» dep ol, qinalǧan ana, qyzy Ariadnaǧa qūsaly jyr arnady. Qairan aqyn splin, tüŋılıs, daǧdarǧan, dūǧasy qabyl bolmaǧan ekıtalai psihologiialyq sūrapyl mezettıŋ qūrbany boldy. Marina İvanovna Sovet odaǧy aqsüiek, auqatty, tektını tentıretıp, az ūlttyŋ taŋdaulysyn quǧyn-sürgınge aidap, atyp-asyp, tırı qalǧanyn lager men joqşylyq qūldyqqa bailap qoiǧan qūdaidan bezgen beimezgılıne döp tüstı.
Nedotykomka seraia
Vse vokrug menia betsia da vertitsia, –
To ne Liho l so mnoiu ochertitsia
Vo edinyi pogibelnyi krug?
Orys poeziiasynyŋ kümıs ǧasyrynyŋ bır myqtysy Fedor Sologub sol däuırdı torlaǧan zūlymdyqtan taraǧan tüŋılıstı, depressiia sarynyn beineleu üşın «nedotykomka seraia», folklordaǧy domovoi siiaqty mistikalyq jūmbaq keskın, oidyŋ jegıdei jeuın, jüikenıŋ būzyluyn tūspaldaityn, jany auyrǧan küizelısın körgen tüstei nanymsyz bır qūbylysty suretteidı. Dünie töŋkerılgende osy tektes qūlazu-alasūrulardan Briusov, Balmont, Bunin, Belyi, Blok, Gumilev, Ahmatova, Hodasevich, Esenin, Kliuev, Mandelştam, Pasternak, G.İvanov, V.İvanov, Svetaeva tegıs sau bolmaǧany haq.
Emigrasiianyŋ «bırınşı tolqynynan» A.Tolstoi, A.Kuprin siiaqty tuǧan otanyna oralǧan Marina Svetaeva 49 müşelınde opat boldy. «Otchaetes! Poetovy zatmenia / Ne predugadany kalendarem». Bıraq, arylu üşın ajalǧa jügınu, bolmys qūrsauyna şydas bermei mort synu joqşylyq pen qorlyqtan bölek, toqşylyq bar jerde de bolaryn aǧylşyn jazuşysy Virdjiniia Vulftyŋ jazmyşy aiǧaqtaidy. Ol Svetaevamen tüi qūrdas, ekeuı de 1882 jyly tuyp, 1941 jyly ölgen. Svetaevanyŋ äkesı İvan Vladimirovich Moskva universitetınıŋ (äigılı Beineleu mūrajaiynyŋ negızın saluşy) professory bolsa, Londonnyŋ mädeniet, intellektualdy elitasyna jatatyn, Virdjiniia Vulf tarihşy, ädebiettanuşy Lesli Stivennıŋ qyzy. Alapat sūm soǧystyŋ bastaluyn jan-düniesımen sezınu qos jaqsyny mert qyldy.
Zapovedei ne bliula, ne hodila k prichastiu.
Vidno, poka nado mnoi ne propoiut litiiu,
Budu greşit – kak greşu – kak greşila: so strastiu!
Gospodom dannymi mne chuvstvami – vsemi piatiu!
Svetaevanyŋ dınge közqarasy qaişylyqty, ömır syryn künädan aqtap alǧysy joqtyǧy münäfiqtyq, jalǧan sopylyq jat jany tazalyǧynan. «Qyzǧanyş» atty öleŋı eren. «Mahabbaty qaşqan jerdı qaŋyrap, / Ajal ǧana arman eter, jerınbes». Marina Svetaeva ömırdı eljırei süigen, jany nūrly būla aqyn bolyp milliondardyŋ kökeiınde şamşyraqtai tūrady.
Tasqa jazdym esımıŋdı,
Taqtaiǧa da tyrnalap.
Qūmǧa da atyŋ köşırıldı,
Mūzǧa syzdym syrǧanap.
Aigül Kemelbaeva,
jazuşy
