Būl sandardan bılgen adamǧa yzǧar esedı… olardy «41, 49, 40-50, 79, 86» dep jalǧastyra beruge bolady. Basqany bılmeimın, öz basym osy bır «beikünä» sandardyŋ özıne tıtırkene qaraimyn. Qasaqana aşarşylyq ta, saiasi quǧyn-sürgınder de, Semei atom poligonynyŋ zardaby da, Ūly Otan jäne Auǧan soǧystary men bırtuar tarihşy Ermūqan Bekmahanov bastatqan qazaq ziialylarynyŋ 50-şı jyldarda tartqan tauqymetı men 86-daǧy jeltoqsan «qūiyny» da sol bır 17-nıŋ qomaǧai «qyzyl» qazanynan aqtarylǧandai.
«AZATTYQTYŊ AZAPTY JOLY»
Proletariattyq küiretu qūralyna ainalǧan Keŋester Odaǧy – adamnyŋ örkenietten adasuynyŋ soiqandy qorytyndysy. Olai bolsa, keibıreu älı de «tūlybyna möŋırep», kökseuın qoia almai jürgen «kommunizm» kezeŋı täuelsızdık jyldarynan, tıptı onyŋ nebır tauqymetınen sadaǧa ketsın. Putin myrza aitpaqşy, ony qaita tırıltudı kökseitınderdıŋ «basy joq». Söite tūra, Ukrainadaǧy separatizm… özımızdıŋ jekelegen oblystardaǧy «aǧalyq» astam piǧyl erıksız alaŋdatady.
Ürei sindromy… ol qaterlı syrqattai taram-taram tamyrlana jaiylyp, jüike-jüikenı buyp tastaidy. Ūlttyŋ dılı men tının äbden meŋdep alyp, jansaqtau armanǧa ainalady. Jalpy būl «obyrdyŋ» diagnozyn matematikalyq formulaǧa syiǧyzu qiyn. Ürei sindromynyŋ tekqualauşylyq, iaǧni gendık-biologiialyq, ortaǧa syiymdylyq, iaǧni, jüikelık-psihikalyq zardaptaryn joiu alys bolaşaqtyŋ sybaǧasynda qalyp tūr. Ol, ökınışke qarai, ūzaqqa sozylyp, jürelete dıŋkeletedı jäne oǧan tek erkın adamnyŋ bostandyǧy men däiektı demokratiia, sondai-aq halyqaralyq qūqyq talaptarynyŋ mültıksız saqtaluy jaǧdaiynda ǧana şipa qonady.
Saiyp kelgende, üreidıŋ jeke tūlǧany quys keude – mıskınge ainaldyrar mazaǧy öz aldyna, onyŋ tūtas ūlttardy ūiyqqa jūtar azaby oiran-asyr. Eles quǧandardyŋ kommunizmge senıp, qūrbandyqtardan qoryqpai jasaǧan qadaqtai ǧana qasıretınıŋ özı-aq jantürşıgerlık. Qyrǧynǧa ūşyratqan quǧyn-sürgın kezeŋıne laǧnet aitqan Zerde ortalyǧynyŋ bırı jäne bıregeiı – 70 jyl ötken soŋ, Astana qalasynyŋ ırgesındegı Selinograd audanynyŋ ortalyǧy Aqmol auylynda 2007 jyly Elbasynyŋ bastamasymen aşylǧany mälım.
Sodan berı Saiasi quǧyn-sürgın jäne totalitarizm qūrbandarynyŋ «ALJİR» memorialdy mūrajai keşenıne keluşıler «köz jasynyŋ» qūrǧar türı körınbeidı… Ötken jyly osyndaǧy möldır şynydan qūiylǧan «Köz jasy» syntasy jarq ettı. Onda Alaştyŋ jazyqsyz atylǧan Ūly perzentı Maǧjan Jūmabaevtyŋ aişyqtalǧan myna öleŋı bırtuar aqynnyŋ ainalaiyn alaşyna janyn sadaǧa etuge daiyn süiıspenşılıgın paş etedı:
«Ne körsem de alaş üşın körgenım,
Maǧan ataq – ūltym üşın ölgenım.
Men ölsem de, alaş ölmes, körkeier,
Istei bersın qoldarynan kelgenın!»
Osy köz jasyndai möldır syntastaǧy «ALJİR» tūtqyny Sofiia Solunovanyŋ tuyndysy aqyn Maǧjannyŋ dauysyna qosyla jaŋǧyryǧyp, qabyrǧaŋdy qaiystyrady:
«Nam ne verit strana. Ni edinyi prohojii
Nam na vstrechu otvetnoi ulybki ne şlet.
Nam ne verit strana! Chto je delat, moi liubimyi!
Kak je ei dokazat, chto my serdsem chisty!»
«Köz jasy» stelasynan Qaraǧandy lagerler basqarmasyna qarasty tozaq oşaqtary da sūstana ses körsetetındei: Aljir, Qarlag, Keŋgır, Dalnii, Aqtöbelık, Qamysty, Dalalyq, Öskemendık, Petropavldyq, Jezqazǧandyq, Balqaştyq lagerler. Qara rauşan gülderı kömkergen eskertkışten janarlarynan jas sorǧalaǧan ana beinelerı men aş-jalaŋaş jetımder, ölımdı jerdı adaqtaǧan qūzǧyndar, sondai-aq ümıtın üzbei, suret önerınen jandaryna aldanyş tapqan «perıştelerdıŋ» tuyndylary araşa sūraityndai.
Köz jasy köldei aqqan jylauyq jyldar edı ol…
Elde būryn-soŋdy bolmaǧan ürei etek jaidy. Jürek şırkın bır şoşynǧan soŋ, tulap qoimaidy, mülde ürkek bolyp alady. Kezınde Kolbinnıŋ «qazaqşa üirenemın» dep mäimöŋkelegen bır auyz sözıne iıp sala bergen qazaqpyz ǧoi. Şel basqan közımız mazaqqa ainalǧan tıl men dästürdıŋ müşkıl halın körmedı, kereŋ qūlaǧymyz atamekendı bylǧaǧan Atom jarylysyn estuden qaldy.
Ūzaq ärı du qol şapalaqtaular jalǧasa berdı…
Bılmeitınder üşın mūrajai keşenı tek qana kezındegı «ALJİR» lagerınıŋ tarihyna arnalǧandai körınedı. Şyndyǧynda onyŋ tolyq atauynyŋ özı aityp tūrǧandai, būl mūrajai Saiasi quǧyn-sürgın jäne totalitarizm qūrbandyǧyn, iaǧni, alty alaştyŋ soŋǧy hany Kenesary zamanynyŋ zapyranynan bastap, 1986 jylǧy namys naizaǧaiy – Jeltoqsan köterılısıne deiıngı qyzyl imperiianyŋ jasaǧan jantürşıgerlık qylmystaryn äşkereleuge arnalǧan. Elımız täuelsızdıgınıŋ 20 jyldyǧyna orai «Azattyqtyŋ azapty joly» atty şaǧyn zaldy arnaiy josparlap, ǧalymdar men BAQ ökılderın şaqyra otyryp aşqandaǧy maqsatymyz da osy aqiqatty jariialau edı jäne ol oiymyz oryndalǧandai. Azapty joldyŋ «Aşarşylyq azasy», «Atom tozaǧy», «Tıl men dästür mazaǧy» jäne «Quǧyn-sürgın qasıretı», «Auǧan qaiǧysy», «Aral apaty» bölımderı qūndy derek közderı arqyly qazaqtyŋ täuelsızdıkke deiıngı sory mol jolyn jan-dünieŋdı şymyrlata otyryp, naqty däleldermen jaiyp salady.
Täuelsızdık alǧan soŋ ǧana halyq taǧdyryn tūmşalaǧan qasıret qūpiiasynyŋ perdesı bırte-bırte aşyluda. Konus nysanynda salynǧan ǧimaratqa tek qana şaŋyraǧynan qūiylǧan jaryqtyŋ mūrajaidyŋ bükken syryn aqyryn aşuynda da osyndai män bar. «Ūly Abaidyŋ quǧyn-sürgın körgen ūrpaqtary men tuystary» ekspozisiiasynyŋ aqynnyŋ balalary men ınılerın bylai qoiǧanda nemerelerınıŋ, tıptı, şöberelerınıŋ de tartqan azaby Keŋester jasaǧan qylmystyŋ bır ǧana aiǧaǧy.
Qazır mūnda osy jerde bolǧan arnauly lagerdıŋ jabylǧanynan berı de alpys jyldan astam uaqyt ötse de alys-jaqynnan keluşılerdıŋ boiyn ürei men aiauşylyq sezımı qatar tolqytady. Qazaqstandyqtar tügılı sonau Europa men Amerikadan nemese ırgedegı Resei men Qytaidan arnaiy at ızın salatyn qonaqtar da mūrajai aumaǧyna qadam basqan sätten bastap jandaryn şüberekke tüiıp, jürekterı qan jylaǧandai hälde bolatynyn közımız körıp jür.
«ERTE SOLǦAN GÜLDER»
Qara küş pen aqylǧa arqa süiegen qoǧamda adam baqyty ädırem qalady eken. Ūly Abai aitqandai (17-şı sözı) adam balasyn bırıktıretın quat ta, aqyl da emes, jürek eken. «…bileuşı, ämırşı jürek bolsa jaraidy. Aqyl, senıŋ qyryŋ köp, Jürek senıŋ ol köp qyryŋa jürmeidı: Jaqsylyq aitqanyŋa jany-dını qūmar bolady. Könbek tügılı quanady. Jamanşylyq aitqanyŋa ermeidı. Ermek tügıl jirenıp, üiden quyp şyǧarady. Qairat, senıŋ qaruyŋ köp, küşıŋ mol, senı de erkıŋe jıbermeidı. Oryndy ıske küşıŋdı aiatpaidy. Orynsyz jerge qolyŋdy bosatpaidy. Osy üşeuıŋ basyŋdy qos, bärın jürekke bilet».
Jürekke jügınbegen jerde aqyl öz oilaǧanyna jetu üşın äkımşıl jüie qūryp, zorlyqqa iek artady. Būdan soŋ, «besjyldyqtar» balǧasynyŋ tabanyna tüsıp, oraǧynan qūraqşa japyryldyq. İä, proletariat kösemderı Vladimir Ulianovtyŋ da, onyŋ ızaşary, ūly oişyl Karl Markstıŋ de boilaryn buǧan küş-jıger men aqyl-aila aǧyl-tegıl edı. Ekeuın de jüreksız, nemese meiırımsız dep aita almaisyz. Bar ökınıştısı, olardyŋ oilaryna alyp, özderıne asa ädılettı körıngen ideiasynyŋ ūşqyny qoǧamdyq damudyŋ qarama-qaişylyqtary äbden şielenısıp, buyny bosaǧan jerı – Reseidı örtke orady. Onyŋ jalmauyz jalynyn azamat soǧysy lapyldata tüstı. Jan bere almai alasūrǧan aiu ainalasyndaǧy tırlık ataulyǧa aibat şegıp, qater töndırdı.
Bastaldy…
Bar pälenıŋ basy 17- nıŋ qazanynda qainap, buyrqana aqtarylǧan bolatyn. Tırlıktıŋ tamyr soǧysy būzylyp, tynysy demıkkenıne de qaramastan qyzyl diktatura alpauyttar jailaǧan kapital älemınen asyp tüspek bolyp jantalasty. Qūdaidy da, patşany da elemei, «ekı qūlaǧy tık şyqqan» neme köksegen maqsatyna jetu jolynda eşkımge de, eşteŋege de qarailamaq emes-tı. Jalaŋ aqyl men qara küş töske örlep, basqa şapty. Küştep tärkıleu men ūjymdastyru sekıldı soraqy nauqandar eldı sorlatty.
Goloşekinnıŋ «Kışı oktiabrı» alqymnan aldy. Pıkırı basqalar atyldy, asyldy, aidauǧa jıberıldı. Būl kesapat «halyq jaularynyŋ» otbasy müşelerın de jappai qan qaqsatty. Sol tūsta, 1937 jylǧy 15 tamyzdaǧy NKVD-nyŋ N00486-şy būiryǧy Kompartiianyŋ Ortalyq Komitetı Saiasi Biurosynyŋ «otanyn satqandardyŋ» otbasy müşelerıne qarsy arnaiy şeşımın jüzege asyrudyŋ naqty tegerşıgın aiqyndap bergen edı. Mäselen, bır ǧana Mäskeuden sol jylǧy jazdyŋ üş aiynda, balalardy qospaǧanda, 2,5 myŋ adam quyldy. Kezek endı «halyq jaularynyŋ» äielderıne de kelıp jetıp, olar da erlerımen qatar qamauǧa alynyp, kemınde 5-8 jyl temır torǧa toǧytyldy.
Mūrajaida jaqynda aşylǧan «Bız kuälık etemız» kışı zalynyŋ jädıgerlerı qoǧam qairatkerlerınıŋ jarlarynyŋ basyna tüsken qaiǧydan habardar etedı. Mūnda qazaq ädebietı klassigınıŋ otbasylyq serıgı – Güljamal Mailina, halyq komissarlarynyŋ, Qazaq ölkelık komsomol komitetınıŋ bırınşı hatşysynyŋ, tūŋǧyş qazaq prokurory men bankirınıŋ aiaulylary: Äziza Rysqūlova, Äiış Qūlymbetova, Güländam Qojanova, Zūfnūn Nūrmaqova, Dämeş Jürgenova, Fatima Diveeva, Elizaveta Säduaqasova, Rabiǧa Asfendiiarova, Şäkıtai Tätımova, Räziia Meŋdeşeva, Bibıjamal Syrǧabekova, Saǧadat Taştitova men Mariiam Esqaraeva, Fatima Osmanova – barlyǧy 87 qazaq äielı qanqasaptyŋ aşy dämın tatty.
Halyq tragediiasyna közımızdı aşatyn mūrajai üş qabatty ǧimaratta ornalasyp, 7 gektarǧa juyq aumaqty alyp jatyr. Onyŋ negızgı jäne ǧylymi-köpşılık qorlarynda 12 myŋnan astam mūrajailyq maŋyzy bar materialdar jinaqtalǧan. Olar ıssaparlar jäne jūrtşylyq ökılderımen kezdesuler barysynda jylma-jyl bır myŋ danaǧa baii tüsedı. Jädıgerlerdıŋ denı kezındegı «Otanyn satqandardyŋ» äielderınıŋ, Aqmola lagerınde otyrǧan tūtqyn äielderınıŋ jeke zattary, qoldarymen jasaǧan dünielerı, saǧynyş sarǧaitqan hattar, olardyŋ özderı men ūrpaqtarynyŋ eŋıregen estelıkterı, ǧalymdar, zertteuşıler men jurnalisterdıŋ tebırenıstı maqalalary, BAQ-tyŋ «būlqan-talqan» materialdary, sondai-aq zūlmat jyldar turaly sai-süiegıŋdı syrqyratar filmder men teledidar habarlary.
Sonyŋ bırı – «Bes staqan temekı» dep atalady… Ūly Otan soǧysy bastalardan bır kün būryn, 21 mausymda B.Priklon derevniasynyŋ tūrǧyndary Nikolai men Anastasiia Leontevter bazardan bes staqan temekı satyp alady. Erteŋıne otaǧasy maidanǧa attanady da, temekı asyǧysta ūmyt qalady. Arada bıraz uaqyt ötken soŋ, Anastasiia jaŋaǧy temekını satuǧa mäjbür bolady. Odan arǧysy qorqynyşty tüstei. Jetı balanyŋ anasy, maidangerdıŋ jary zaŋnyŋ «alypsatarlyq» baby boiynşa bes jylǧa sottalyp kete barady. Onyŋ kenjesın emızetını, tıptı aiaǧynyŋ auyr ekenı de eske alynbaidy. A.Leonteva Karaǧandy lagerınde 43-şı jyly qaitys bolady, erı de tap sol jyly maidanda qaza tabady. Jaŋa tuǧan säbi – Sergei balalar üiınde tärbielenıp, jetı bauyrymen arada 60 jyl ötkende Reseidıŋ ORT teledidarynyŋ «Jdi menia» baǧdarlamasynyŋ arqasynda qauyşady.
«ALJİR» lagerınıŋ tozaǧynda 18 myŋnan astam äiel azap şekse, onyŋ 8 myŋnan astamy temır torda bır mezgılde toryqty. Olardyŋ jandaryna syz tösenıp, aşqūrsaq jürgenderı emes, ädıletsız jaza tartqandary batty. Sonda da erteŋgı künnen küderlerın üzbedı. Mūrajai aumaǧyndaǧy «Küres pen ümıt» jäne «Tüŋılu men älsızdık» müsındık kompozisiiasyndaǧy közınıŋ oty sönbegen äiel beinesı sonyŋ aiǧaǧyndai. Būl beibaqtar ne körmedı deisız: mūrajai ekspozisiiasynyŋ «tergeuşı kabinetındegı» arqasyz biık oryndyqtaǧy äieldıŋ beikünä ärı qorǧansyz hälı bıraz jaidy ūqtyrady. Tergeuşı ūryp-soqpai-aq tūtqynnyŋ dıŋkesı qūryp, basy ainalyp, qūlaudyŋ säl-aq aldynda. Aiaǧyn jerge tigızbei biık oryndyqqa otyrǧyzyp qoisa, 5-6 saǧat ötkennen keiın kez-kelgen adamnyŋ qan ainalysy būzylyp, miy zeŋgidı. Osyndai azaptyŋ zardabyn memleket basşylarynyŋ «ALJİR-de» otyrǧan jarlary men analary, tıptı kämeletke tolmaǧan qyzdary aiamai tartty. Solardyŋ qatarynda Bükılodaqtyq starostanyŋ äielı Ekaterina Kalinina, Reseidıŋ tanymal änşısı Lidiia Ruslanova, ataqty balet bişısınıŋ anasy Rahil Pliseskaia, körnektı teatr qairatkerı Natalia Sas, belgılı jazuşy ärı audarmaşy Galina Serebriakova jäne basqalary bolǧan.
Mıne, mynau – tūtqyn äielder lajdaǧan barak. Ol saban aralas balşyqtan soǧylady eken. Töbesı şymmen jabylyp, qabyrǧasynyŋ joǧarǧy jaǧynan jaryq tüsetındei etıp qana kışkentai terezeler qaldyrylǧan. Temır tordyŋ ar jaǧynan üŋıreigen qaraŋǧylyqqa qarauǧa jürek daualamaityndai. Al, onyŋ esıgın aşqanda NKVD janalǧyştary analardan balalaryn küştep tartyp alyp jatqan qorqynyşty oqiǧanyŋ üstınen tüskendei bolasyz. Qaraǧandy lagerlerınde analarymen bırge qasıret şegıp, üş jasqa tolysymen balalar üilerıne jıberıletın 1507 örennıŋ körgen qiiametın eş ūrpaqtyŋ basyna bermesın dep tıleŋız.
… Mıne, mūrajaiǧa jaŋa qonaqtar qadam basty. Olardy zarly qobyz ünı qarsy alyp, bırınşı qabattaǧy «Alaş» zalyn aralata joǧarǧy qabattaǧy «ALJİR» zalyna qarai ūzatyp salady. Keluşılerdı «Azattyqtyŋ azapty joly» arqyly alyp ötıp, ata-baba armany – täuelsızdıktıŋ qadırın taǧy bır zerdeletedı. Tanymal änşı Azamat Jyltyrközovtyŋ qatysuymen körermenge jol tartqan «37-şı jyl. Erte solǧan gülder» beinebaiany ötkendı ūmytpauǧa şaqyryp, egemendıktıŋ eldık mūratyn asqaqtata tüsedı.
Bızdıŋ būl aitqandarymyz özımız tüigen: 17 = 32 + 37H – Ürei formulasynyŋ bır parasy ǧana. Al, tereŋırek üŋılıp, oilasatyn jaittar qanşama?!
Bolat Jünısbekov,
Saiasi quǧyn-sürgın jäne totalitarizm qūrbandarynyŋ «ALJİR» memorialdy mūrajai keşenınıŋ direktory, jazuşy
