Alaş dese oiǧa Älihan keletını de, Älihan dese közge Alaş elesteitını – üirenşıktı qūbylys. Al Abai degende oiǧa eŋ aldymen nege Älihan oralmai, Älihan degende közge nege tūŋǧyş abaitanuşynyŋ tūlǧasy elestemeidı?
Alty Alaş kösemı, 20-ǧasyr basyndaǧy qazaqtyŋ ūlt köşbasşysy, qaita jaŋǧyrǧan qazaq memleketınıŋ tūŋǧyş töraǧasy (prezidentı) Älihan Bökeihandy «tūŋǧyş abaitanuşy» deuge ūly oişyl aqynnyŋ közı tırısınde 1889 jyly «Osobye pribavleniia k «Akmolinskim oblastnym vedomostiam» men onyŋ qazaq tılındegı qosymşasy – «Dala uälaiaty gazetınde» ekı tılde qatar jazǧan «Pismo v redaksiiu» jäne «Hat baspahanaǧa» atty maqalasy negız bola almaidy. Maqalanyŋ orysşa nūsqasynyŋ qazaqşasy sonyŋ sözbe-söz audarmasy: «Sız, tektı qariialar, gazetke kömek berıŋızder, körgen jaqsylaryŋyzdy bärın aityŋyzdar! Özderıŋ jazdygünı keşke taman aitatyn, töbenıŋ basynda, qūdyqtyŋ qasynda otyryp, ia qysty künı – auyldastaryŋnyŋ üiınde qonaqta otyryp aitqandaryŋdy, körgenderıŋdı – qazaqtyŋ jaqsylarymenen bırge jürıp, qalaişa ataqty bilerdıŋ bilık qylǧanynan, dau bıtırgenınen – Jarylqap, Alşynbai, Mūsa, Qūnanbai häm ǧairi jaqsylardyŋ para alyp, jıbek şapanǧa, qaltasynyŋ paidasyna qyzyqpaǧandyqtaryn; osy küngı bilerge, «lai sudan balyq ūstaimyz dep jürgen, ösiet etıp, ǧibrat berıŋızder!». Maqalada avtor ūly aqynnyŋ aǧa-sūltan bolǧan äkesı Qūnanbaidy emes, ädıl bilıgımen aty şyqqan Abaidyŋ özın aityp otyrsa kerek.
Belgılı alaştanuşy-jurnalist, marqūm Jaiyq Bektūrov 1989 jyly «Ortalyq Qazaqstan» gazetınde jaryq körgen kölemdı «Üş Älekeŋ» atty maqalasynda jazǧandai, Abaidyŋ közı tırısınde onyŋ öleŋın 1900 jyly orysşaǧa audaryp, «Kirgizskaia stepnaia gazeta»-ǧa jariialauy da «abaitanuşy» deuge onşa kelmeidı. Tıptı «Rossiia. Geograficheskoe opisanie naşego Otechestva» köptomdyǧynyŋ qazaq ölkesıne arnalǧan 18 tomyndaǧy Abaidyŋ jaŋaşyl aqyndyǧy turaly bır jol pıkırı de emes. Ol pıkır, aşyǧyn aitqanda, «Älihannyŋ aqyl-keŋesımen jazyldy» degen eşbır dälelsız topşylau bolmasa, avtory tıptı özgeler-dı.
Älihannyŋ abaitanuşylyǧy turaly äŋgıme bola qalsa, ädette köpşılıktı, arasynda abaitanuşylary da, jurnalisterı de, basqalary da bar, «osy Abai men Älihan jüzdestı me?» degen saual oilandyrady. Tarihi derek-aiǧaqtar qazaqtyŋ baǧyna tuǧan qos alyptyŋ ömırde bır emes, talai ret jüzdeskenın būltartpai däleldeidı. Abai men Älihannyŋ jaqyn tuystyǧy – öz aldyna. Älihannyŋ tuǧan ınısı Smahan töre 18 qoiyn däpterden tūratyn «Älekeŋnıŋ ömırı» atty estelıgınıŋ 1-däpterınde: «Älihannyŋ şeşesınıŋ äkesı (tobyqty Mamai batyrdan) Dulat batyr – ūry, bır jegende bır uaq maldyŋ etın jep, sorpasyn ışıp ketedı eken… Dulattyŋ ekı qyzy: bırı Bekjan – Älihannyŋ şeşesı, bırı – Boşantai (Ryzyqbai şeşesı) – Hūdaiberdı äielı, Qūnanbai kelını» dep jazdy. Demek, Älihan men Şahkärım Qūdaiberdıūly ekeuı – tuǧan böleler. Būl – bır. Ekınşıden, Abai men Älihannyŋ 1896-1904 jyldary Semei oblystyq statistika komitetınıŋ müşelerı retınde komitettıŋ jiyndarynda körısuı mümkındıgın de eşkım terıske şyǧara almaidy. Tamyzdyŋ 16-19 aralyǧynda Abai elın saparlaǧan «Ūly Abaidyŋ ızımen» atty ǧylymi-tanymdyq ekspedisiiasy Qarqaralyda jas künınde Abai toqtaǧan Hami Bekmetevtıŋ mūrajai-üiın qyzyqtady. Alaida Abaidyŋ oqta-tekte aialdaǧan ol üide Älihannyŋ ailap jatqanyn ne ekspedisiia müşelerı, ne mūrajai-üiınıŋ direktorynan bastap qyzmetkerlerınıŋ bärı de beihabar. Sol sebeptı de, ärine, mūrajai-üide bolaşaq ūlt köşbasşysy, Alaş Ūlttyq Respublikasynyŋ atasy ärı töraǧasy Älihan Bökeihan turaly bırauyz söz, fotosuret ne tarihi qūjat joq. Al Smahan töre estelıgınıŋ 1-däpterınde: «Äuelı jetı jasynda Qarqaralyda noǧai Zariev mollaǧa mūsylmanşa oquǧa berıptı. Toǧyz jasynda Qami Bekmetev üiıne qoiyp orysşa oqytypty. Sodan kütımsız bolyp, internatqa öz betımen tüsıptı» dep jazdy.
Naǧyz «abaitanu» Älihan Bökeihannyŋ jas künınen-aq aqynnyŋ ūlylyǧyn tanuynan, onyŋ poeziiasynan ūlt ädebietınde, dälırek aitsaq, endı ǧana qalyptasa bastaǧan jazba ädebietınde älı joq jaŋaşyldyǧyn körıp baǧalai aluynan bastaldy. Älihannyŋ mūndai sezımtaldyǧyn, köregendıgın onyŋ 1889 jyly «Osobye pribavleniia k «Akmolinskim vedomostiam» jäne «Dala uälaiatynyŋ gazetınde» jariialaǧan eŋ alǧaşqy orysşa-qazaqşa 16 maqalasynan aiqyn aŋǧaramyz. Sol maqalalarynda avtor Abai poeziiasyndaǧy syni közqarasyna elıktep, būqara halyqty adastyrǧan nadan, dümşe moldalardy, bolys-bi, tılmäştardy, «är elden öleŋmenen qaiyr tılep, söz qadırın ketırgen» aqyndardy aiausyz äşkereleidı. 1904 jyldyŋ jazynda qyrdan qaraly habar alysymen, Älihan Ombydan «Abai marqūmnyŋ öleŋderın kıtap qylyp basyŋdar dep balalaryna hat jazady». Käkıtaidyŋ mezgılsız qaitys boluyna orai 1915 jyldyŋ basynda «Qazaq» gazetınde jariialaǧan būl azanama maqalasynda Älihan ärı qarai: «1905-ınşı jyldyŋ äprel aiaǧynda Käkıtai (Ysqaqūly Qūnanbai) Abaidyŋ jazba kıtabyn alyp, Ombydaǧy maǧan keldı. 1905-ınşı jyly jazǧytūrǧy saiasat ısı ne ekenın bızdıŋ «Qazaq»-ty oquşylar bıler. Käkıtai bızdıŋ üide bırer jūma jatty. Abai, Puşkin, Lermontov sözderın bırge oqyp, mäz-meiram boldyq» dep esıne aldy. Mıne, Abaidyŋ öz öleŋderı, A.Puşkin, M.Lermontov, İ.Krylovtan audarǧandary men qara sözderınıŋ Tūraǧūl jinap köşırtken qoljazbasy qolyna tiıp, Ombydaǧy öz üiınde «bırer jūma jatqan» ärı tuysy, ärı dosy Käkıtaimen syrly äŋgımesınıŋ nätijesınde ūly oişyl aqynnyŋ ömırı qysqa da nūsqa baiandalǧan, al şyǧarmaşylyǧyna «Europanyŋ äigılı aqyndaryna maqtanyş bolady» dep asqaq baǧa berılgen tūŋǧyş «Abai (İbragim) Qūnanbaev» atty münaqyp-maqala düniege keldı.
Nazar audaratyn mäsele, münaqyp-maqalanyŋ soŋynda avtordyŋ özı marqūm Abaidyŋ ömırı turaly mälımettı ūly Tūraǧūldan (Abaidyŋ özı Turaūl dep ataǧan eken. – S.A.) alǧanyn atap körsetedı. Al avtordyŋ öz qolynda oişyl-aqynnyŋ öleŋderı jazylǧan qoiyn däpterı bolǧan. Mıne, sol däpterın ol 1903 jyly Ombyǧa kelgenıne bır-aq jyl bolǧan qandasy, şäkırtı ärı bolaşaq eŋ jaqyn üzeŋgılesı – Ahmet Baitūrsynūlyna berdı. Ol turaly «Qazaqtyŋ bas aqyny» atty maqalasynda Ahmettıŋ özı bylai dep jazdy:
«Aqmola, Semei oblystarynda Abaidy bılmeitın adam joq. Aqmolamen sybailas Torǧai oblysynda Abaidy bıletın adam kem, tıptı, joq dep aitsa da bolarlyq. Olai boluy – sözı basylmaǧandyqtan. Abaidyŋ sözderı kıtap bolyp, basylyp şyqqanşa Abaidyŋ aty da, sözı de Torǧai oblysynda estılmeuşı edı. Aqmola, Semei oblystarynda Abaidyŋ atyn, sözın estımedım degenge edäuır taŋyrqap qalady. Men eŋ äuelı Aqmola oblysyna barǧanymda Abaidy bılmegenıme, sözın estıgenım joq degenıme taŋyrqap qaluşy edı… 1903-ınşı jyly qolyma Abai sözderı jazylǧan däpter tüstı».
Al Älihannyŋ münaqyp-maqalasy aldymen semeilık «Semipalatinskii listok» gazetınıŋ 1905 jylǧy 3 sanynda, odan keiın Orys imperatorlyq geografiia qoǧamy Batys Sıbır bölımı Semei bölımşesınıŋ «Zapiski Semipalatinskogo Podotdela Zapadno-Sibirskogo Otdela İ.R.G.O.» jinaǧynda bolar-bolmas özgerıspen ekınşı ret jariialandy. Maqalanyŋ gazette jariialanǧan nūsqasynda atap körsetılgendei, Abai şyǧarmalarynyŋ tūŋǧyş jinaǧyn Älihannyŋ redaksiialauymen taiau arada Geografiialyq qoǧamnyŋ Semei bölımşesı basyp şyǧaruy kerek edı.
Alty Alaş kösemınıŋ ömırıne qatysty erekşe nazar audara ketetın jait: Älihan Bökeihan otarlyq ezgısınde otyrǧan «qalyŋ elı qazaǧynyŋ» qūqy men azattyǧy üşın qiian-keskı küresın ǧylymi-publisistikalyq qyzmetımen, onyŋ ışınde abaitanuşylyǧymen qosa qatar atqaryp jürdı. Sonyŋ bırden-bır aiǧaǧy: Älihan otarşyl imperiianyŋ I Memlekettık dumasy deputattyǧyna tüsu üşın sailaualdy nauqanyn ötkızu jäne ıs arasynda özı redaksiialap bolǧan Abai şyǧarmalarynyŋ qoljazbasyn baspaǧa tapsyru oiymen 1906 jyldyŋ 8 qaŋtarynda Ombydan Semeige kele jatqan jolynda – Tūzqala (Pavlodar) ırgesındegı kazaktardyŋ Iаmyşevskii kentınde tūtqynǧa alynady. Qoljügı (portfelı) ışındegı Abai qoljazbasymen bırge tärkılenedı. Iаmyşevskii kentınen Tūzqalanyŋ abaqtysyna jabylǧan künnıŋ ertesıne – 10 qaŋtar künı Älihan Pavlodar qalalyq 2 uchaskesı sudiasyn şaqyrtyp alyp, özınıŋ qylmysy bolsa tergeu jürgızıp däleldep, sotqa beruın, bolmasa, dereu bosatuyn talap etumen qatar, qoljügımen bırge tärkılengen qoljazba – qazaq aqyny Abai Qūnanbaiūlynyŋ öleŋderı ekenın, qūny 5 myŋ patşa rublıne teŋ ekenın aityp, ony saqtaudy qataŋ talap etedı.
Sūltan Han AQQŪLY
(Jalǧasy bar)
