Abyroi asuy

Elbasymyzdyŋ jaŋǧyru bas­ta­masy eldıŋ ūlttyq-ruhani tamyrynan när ala almasa, ol adasuǧa bastaidy. Bügıngı sūhbattasyp otyr­ǧan otstavkadaǧy general-maior, älı de saptaǧy «Ardagerler ūiymy» respublikalyq qoǧamdyq bırlestıgı Ortalyq keŋesı töraǧasynyŋ orynbasary Bekbolat Mūqyşevtyŋ bar ömırı adasqandardy qoǧamǧa kerı qaitaruǧa jūmsalyp keldı. Ardaqty ardager ömırınıŋ 37 jylyn ışkı ıster organynda ötkızse, sodan keiıngı 18 jylda ardagerler ūiymynyŋ qym-qiǧaş qyzmetınde jür.

– Qyzmet barysynda bırqatar qyrqynşy jylǧylarmen syrlas bop, ömır jolyna üŋılgen edık. Işınde osaly joq. Qūryştan qalanǧandai qairatty, qai ıste bolsa da özderı tyrbanyp, talpynyp şyŋǧa örleu, ömırlık maqsat bolǧanyn aŋǧardym. Osynyŋ syry nede?
– Aitary bar ma. Bız sūrqiialy da sūm zamannan aman qalǧandarmyz. Adam bop kelgen soŋ adam bop qaludaǧy basty qaǧidatymyz – ar, namys, jıger! Osy üşeuı boida bolǧanda, elge adal qyzmet etıp, äuletıne qamqor bop, qandai da bır jetıstıkke jetesıŋ. Söz joq, äke men ananyŋ tärbiesı de qairap, synap, küzep, jıger berıp otyratyn. Köp jaǧdai osyndai tärbiege bailanysty. Ekı ana men bır äkeden jalǧyz bolsaq ta, ömırdıŋ ystyq körıgınen ötken öz basymnyŋ jaŋǧyryǧynyŋ guılı qairaqtyŋ otynan kem bolǧan joq.
– Auyldyŋ kenşısınen general şenıne deiıngı būralaŋ jolyn äŋgımelep berseŋız. Közıqaraqty jastardyŋ bıreuınıŋ bolmasa, bıreuınıŋ qyzyǧuşylyǧyn tuǧyzar degen oi da joq emes.
– Men osy öŋırdıŋ töl tumasymyn. 1940 jyldyŋ 27 şıldesınde Ereimentau audanynyŋ Bestöbe rudnigınde düniege keldım. Otbasynyŋ 1932 jyly osynda qonys audaruynyŋ sebebı – mūnda jūmys boldy, artelder qūrylyp, şahtadan altyn şyǧaryldy. Äkei osynda jūmysyn bastap, keiın artel basşysy boldy. Altyn qazbasyn öndırudıŋ el ekonomikasyna paidasy aitpasa da mälım. Kent aşylǧan jyldary bır metr ǧana tereŋdıkten öndırıletın qazba bügınde 1000 metrge deiın qaşyp kettı. Äkem Bapan Mūqyş pen onyŋ bäibışesı Dämegöi Qūdasqyzy ekeuınen ömırge bes-alty bala kelgenımen, bärı tua sala şetınegen. Ömırde qarap otyrsaŋ, sol bır zamanda jas säbidıŋ şetıneuı jiı oryn aldy. Men – ekı ananyŋ telqozysymyn. 35-şı jyldar bolsa kerek, jas qyz, ısmer tıgınşı Biǧaişa Äljanqyzy jūmys ızdep osynda keledı. Keiın äkem ekeuı üilenedı. Onyŋ sebebı tüsınıktı. Äkemde ūrpaq joq. Sodan qiyn-qystaudy bastan ötkere jürıp, ökınışke qarai, 1948 jyly 48 jasynda äkem dünieden ötedı.

Äu bastan qara qazandy bırge qainatyp jatqan qos ana menı «qanattyǧa qaqtyrmai, tūmsyqtyǧa şoqtyrmai», özderı tärbielep, ösırdı. Negızınde tärbienıŋ bärın ülken anam Dämegöiden aldym. Öz anam Biǧaişa taŋerteŋnen keşke deiın ökımet jūmysynda boldy. Soǧys jyldary syqsima kerosin şamymen küpäike, kürteşe tıgıp, maidanǧa jöneltedı. Japondyq tūtqyndardyŋ küşımen kömır şyqqan Bögenbaida TES ıske qosylyp, jaryq közı sodan Bestöbe, Jolymbetke tarady. Anamdy basqa da, «anany bıtırıp ket, mynany ıstep ket» dep kolhoz şaruasynan bosatpaidy. 1966 jyly Dämegöi anamyzdy arulap aqtyq saparǧa jönelttık. Onda men 36 jasta edım.

Öz anam Biǧaişa ömırıne riza bop, nemere, şöbere süiıp, 103 jasynda Astanada qaitys bop, Bestöbege äkeidıŋ qasyna aparyp jerledık.1958 jyly orta mekteptı tä­mam­daǧan soŋ jaǧdaidyŋ joqty­ǧynan elde qalyp, qara jūmys­qa, artel bar, soǧan jegıldık.

Eŋbek jolymnyŋ basynda da, keiın de jaqsy jandarǧa jiı jolyqtym. Ol jönınde älı talai oralatyn bolamyn. Sonyŋ bırı – Bestöbedegı eŋbek jolymdy jaŋa bastaǧandaǧy şahta basqaruşysy Evgenii Mazurdyŋ qamqorlyǧy. Ol buyny qatpaǧan menı jerdıŋ astyna tüsırmei, üstındegı jūmysqa qosty. Az da bolsa tabys tauyp, tūrmys köterılıp qaldy. Jalaqymdy tügeldei şeşemnıŋ qolyna äkep beremın. Saǧan, «men jetımmın, men jaspyn dep» bozdap otyrsaŋ, eşkım eşteŋe bermeitını mälım. «Adamnan sūraǧanşa, Alladan sūra» degen de bar. Tüpkı negızı – jalqau bolma, eŋbek et, jauapkerşılıktı sezın.

«Talaby taudai jas» dep köp ūzamai közge tüsken bolarmyn, kenış komsomol ūiymynyŋ joldamasymen milisiia organyna qyzmetke jıberdı. Būl kezde Qazaq memlekettık universitetınıŋ zaŋ fakultetın syrttai bıtırgenmın. Zaŋ salasyndaǧy qym-qiiat 37 jylǧa sozylǧan qyzmetım uchaskelık uäkıl, aǧa uäkıl bop, bölım jäne audandyq, oblystyq ışkı ıster organdaryn basqaryp, satylap köterıluımmen, ary qarai toqtamai örıle berdı. Eŋ auyr uchaske – qylmys­ty ızdestıru bölımderınde ūzaǧyraq jürdım.

Talai syndarly şaqta syr bermesem kerek, äbden synaqtan ötıp, täjıribe jinaqtaǧan, ūiym­dastyruşylyq qabıletım aşylǧan dedı me eken, laiyqty kadr dep tauyp, menı 1980 jyly Şortandy audandyq milisiia bölımınıŋ bastyǧynan Mäskeudegı Işkı ıster ministrlıgı akademiiasynyŋ kündızgı ekıjyldyq bölımıne oquǧa jıberdı. Odan soŋ Aq­mola oblys­tyq qylmys­ty ızdestıru bölımı bastyǧynyŋ oryn­ba­sarlyǧynan mi­nistr­lık jaŋadan qū­rylyp jatqan Torǧai oblystyq ışkı ıster bas­qarmasy bastyǧynyŋ bırınşı orynbasarlyǧyna taǧaiyndady.

– Ärine, organdaǧy soq­tyq­paly-soqpaqty jolda ömır men ölım betpe-bet keletın tūstar az bolmaidy. Este qalǧan bır sätterdı eske tüsırıp körseŋız.
– Arqalyqta Torǧai oblysy 1988 jyly bırınşı ret j­abylǧanǧa deiın qyzmet jasadym. Sol kezde obkomnyŋ bırınşı hatşysy memleket qairatkerı Orazbek Quanyşev bolatyn. Jaryqtyqtyŋ, estuımşe, talai adamǧa şarapaty tidı. Ony aityp otyrǧanym myna sebepten.

1986 jylǧy Jeltoqsan oqiǧasynyŋ dürbeleŋı kımdı şarpymady. ArqMPİ-dıŋ studentterı men oqytuşylary top-top bop jalaulatyp-alaulatyp üdere köterılıp köşege şyǧyp kettı. Men oqiǧaǧa orai jedel qūrylǧan ştabty basqardym. Ne ısteu kerek? Ol kezde ırgedegı Derjavin qalasynda keŋestık äskeri poligon bar, olardyŋ jasaqtary, arnaiy jasaqtalǧan polisiia nariady mült ketse, lap beruge daiyn tūr. Jastarǧa aittym, «sender tereze syndyryp, bıreudı jaralap, tekke küiıp ketesıŋder. Aitarlaryŋ bolsa, aşyq aityŋdar, tyŋdaiyq». Aqyryndap aityp, äupırımdep köndırıp, qaladaǧy Saiasi-aǧartu üiıne kırgızdık. Sabaǧa tüskendei boldy. Kelesı künı obkomnyŋ Spisyn degen hatşysy üş ärıpke, «mynau Mūqyşevty baiqaŋdar, analarǧa jaqtas» degen emeuırın tanytady. Sodan ne kerek, maǧan «Sen Auǧanstanǧa attaşenıŋ keŋesşısı bop barasyŋ» dep jan-jaqty tekserıp, jüz paiyz daiyndap qoidy. Ony estıgen anam men zaiybym u-şu bop, «sen odan aman kelesıŋ be, joq pa?» dep jylap jatyr.

Oida joqta O.Quanyşev şa­­qyrdy. Bardym. Bärınen habar­dar eken. «Ne oiyŋ bar?» dedı. «Oilaǧanda, Orazbek Sūltan­ūly, qan tögılıp jatqan jerge soqa basym bolsa oilanbas edım. Şiettei bala-şaǧa, qart anam bar degendeiın…» Ūzyn sözdıŋ qysqasy, retın keltırıp menı qūtqaryp qaldy.Köp ūzamai oblys tarap, Batys Qazaqstan oblystyq ışkı ıster basqarmasyna bastyq bolyp taǧaiyndaldym.
– General şendı Bekbolat Bapanūlynyŋ endıgı käsıbi zein­etkerlıkten soŋǧy respub­likalyq zeinetkerler ūiymyndaǧy qyzmetıne auyssaq.
– İä, ardagerler ūiymynyŋ jūmysyna qalai aralasa basta­ǧanymdy qysqaşa äŋgımelei keteiın. Aldymen, Işkı ıster ministrlıgınıŋ ardagerler
ūiymyna keldım. Onda olar Almatyda boldy. Keiın respublikalyq arda­gerler ūiymynyŋ täi-täi basar tūsynda Maqtai Saǧdiev sekıldı bılıktı basşynyŋ qalauymen qanattasa qyzmet ettım. Jalpy ardagerlermen jūmys jasap otyrǧanyma – 18 jyl. Sodan berı soǧys jäne eŋbek ardagerlerınıŋ mäselesımen ainalysyp kelemın.
– Būryndary respublikalyq ardagerler ūiymynyŋ bedelı öte joǧary bop, mazasyz küi keşıp jatuşy edı. Qazırgı taŋ­da mamyrajai tynyştyq, bırızdılık qalyptasqan ıspettı. Respublikalyq ūiym qarapaiym ardager batyp kıre almaityn töbedegı būltqa ainalǧan joq pa? Mūnyŋ sebebın neden ızdeuge bolady?
– Joq, olai emes, ras, zaman özgerdı, jaǧdai tüzeldı. Nege joǧaryǧa sabyluşy edı? Ardagerlerge zeinetaqy uaqytynda tölenbei, tıptı, joldardy bekıtıp, ereuıldetıp te kettı. Onda tūrmys ta, köŋıl-küi ahualy da basqaşa bolatyn.
Qazır elımızde halyqtyŋ äleumettık jaǧdaiy tüzele bastady. Bızge kelem deuşılerge esıgımız ärdaiym aşyq. Jaqynda bır ülken apai keldı kömek sūrap. Äkesı soǧysta qaityp, qaraly habary ǧana keledı. «Jetımın jylatpaǧan, jesırın qaŋǧytpaǧan elmız» ǧoi. Ämeŋgerlık jolmen bır-ekı balamen qalǧan jeŋgesın artyŋda qalǧan ınısıne qosady. Köp ūzamai ol da maidanǧa attanyp, qaraly habar keledı. Aǧaiyndylardyŋ süiegı qalǧan jerdıŋ tabyluyna bailanysty soǧan baryp, elden bır uys topyraq salsam deidı. Kömek qajet. Ekı äkenıŋ de ziraty bır maŋda – Polşa men Ukraina şekarasynda. Sodan dereu bır käsıpkerdı şaqyryp, jaǧdaidy tüsındırıp ek, bır sözge kelmesten jaŋaǧy anaǧa järdem berdı. Osyndai şaralardyŋ bärın ükımettıŋ emes, käsıpkerlerdıŋ kömegımen şeşemız. Olarǧa myŋ alǧys!
– Özımız qatysqan ardagerler ūiymynyŋ otyzjyldyq saltanatty jiynynda Memlekettık hatşy G.Äbdıhalyqova sızge «Altyn barys» tösbelgısın tapsyrdy. Paraqtap otyrmyz, respub­likalyq «Qūrmet kıtabyna» esımıŋız altyn ärıppen jazylypty. Qūtty bolsyn!«Aitpasam jönımdı özım, bıledı kım» degendeiın, köp jaiǧa qanyqtyq. Sızge qūrmetpen qarap, jadyŋyzdyŋ myqtylyǧyna taŋǧala otyryp, är sözıŋızdı amanattai saqtap, şama kelgenşe sol qalpynda oqyrmanǧa jetkızudı jön sanadym.
– Rahmet!
– Kün-tün qatyp, mūz jastanyp, tüzde jürgende otbasyŋda jylylyq bolmasa, jaryŋyz qas-qabaǧyŋyzǧa qaramasa, küiıŋız bolmas ta edı ǧoi…
– Dūrys aitasyz. Otbasynyŋ qoldauy bolmasa qiyn ǧoi. Qyzyltu audanyndaǧy Chapai auylynyŋ qyzy Altyn Maqūl­qyzy ekeumız jastaiymyzdan qosyldyq. Quanyşta da, qiyndyqta da mäŋgı bırgemız. Tört ūl, bır qyzymyz bar. Bärı de Astanada. Nemerelerım ösıp jatyr.
– Qūdai bergen eken!
– Täuba!
– Ädette, sızdei mamandyq­tyŋ iesın sözge joq, qataŋ būi­ryq beruşı, özı de suyq, sözı de suyq adam dep tanuşy edık. Önerge, ädebietke qalai qarai­syz?
– Öte jaqsy qaraimyn. Kezınde M.Äuezovtıŋ «Abai joly» epopeiasyn bırneşe ret oqyp şyqtym. Dombyramen än salǧandy ūnatamyn. Fariza hanymnyŋ tereŋ mazmūndy öleŋderın öz «repertuaryma» engızgenmın. Qoldan kelse, «segız qyrly, bır syrly» bolǧanǧa ne jetsın.
– Ūzaq jyldarǧy qyzme­tıŋızde ışkı ıster organynda bolsyn, qazırgı ardagerler ūiymynda bolsyn eŋbegıŋız janyp keledı. Aldaǧy uaqytta da abyroiyŋyz asyp, mereiıŋız öse bersın.

Maira Şöken, Qazaqstan Jurnalister odaǧynyŋ müşesı