Täuelsızdıktıŋ 30 jyldyǧymen tūspa-tūs kelgen Qazaq radiosynyŋ 100 jyldyq torqaly toiyna orai Qazaqstannyŋ mädeniet qairatkerı, «Qūrmet» ordenınıŋ iegerı, ondaǧan kıtaptyŋ avtory, belgılı jurnalist Ǧaliia Baltabaidy äŋgımege tartqan edık.
– Ǧaliia Qūsaiynqyzy, radiojurnalistikaǧa keluıŋızge ne sebep boldy? Jalpy būl salada qanşa jyl qyzmet atqardyŋyz?
– Bırde mektepke belgılı aqyn, jurnalist Mübärak Jamanbalinov aǧai kelıp, oquşylarǧa şyǧarma jazǧyzdy. Taqyryby – «Qazaq elı». Jazuǧa beiımı bar balalardy taŋdap alu maqsatynda kelgen ǧoi. Soŋynda Hamida Qapiiatova ekeumızdıŋ jazǧan şyǧarmamyzdy synyp aldynda oqyp berdı. «Senderdıŋ jurnalistikaǧa beiımderıŋ bar eken» dep, bızdı jıgerlendırıp qoidy.
Sodan men oblystyq «Qyzyl tu» gazetıne mektebım jaily jiı-jiı maqala jazyp tūrdym. Mekteptı bıtırgesın Almatydaǧy äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınıŋ jurnalistika fakultetıne oquǧa tüstım.
Al Qazaq radiosynyŋ janyma jaqyn sanalatyn sebebı, orta mekteptı tämamdaǧan soŋ, qyzmetımdı däl osy Qazaq radiosynyŋ Almatydaǧy studiiasynan bastadym. Jalpy teleradio salasynda 42 jyl jūmys ıstedım.
– Kezınde äleumettık mäselelerge köbırek qalam terbegenıŋız mälım. Qazaq radiosynyŋ Pavlodar oblysyndaǧy menşıktı tılşısı bolyp jürgen kezıŋızde 20-dan astam qariianyŋ baspanaly boluyna kömegıŋız tiıptı. Tuǧan jerıŋızge sıŋırgen taǧy qandai eŋbekterıŋız bar?
– Tūrǧyn üi problemasyn köp kötergen jurnalistıŋ bırımın. «Tūrǧyn üi-91» habaryn jürgızdım. Sol jyldary tıptı bır aidyŋ ışınde bırneşe adam baspanaǧa ie boldy.
Auylǧa taǧy bırde at basyn būrǧanymda tūrǧyndar balabaqşanyŋ joqtyǧyn aitty. Radionyŋ aralasuymen būl mäsele de şeşıldı. Komarov atalyp kelgen tuǧan auylymnyŋ Aqqaiyŋ dep özgertıluıne, Sūltanmahmūt Toraiǧyrov kıtaphanasynyŋ jaŋa ǧimaratqa qonys audaruyna, oblystyq balalar auruhanasynyŋ salynuyna, marqūm Biken Dürmanova ekeumız qaladaǧy Būhar jyrau atyndaǧy muzei-üiıne qol jetkızuge barynşa atsalysqanymyz ras.
Äsırese Pavlodardaǧy oblystyq auruhananyŋ müşkıl halın aityp jetkızu mümkın emes edı. Bırde ol turaly teleoperatormen bırge habar äzırleu üşın barǧanda eskı ǧimarattyŋ töbesı Tölegen Ahmetov ekeumızdıŋ aldymyzǧa opyrylyp tüstı. Bızdı bır Qūdai saqtady. Sol jaǧdaidy körgende küiınıp kettım. Äsırese sondai qauıptı ortalyqta em alyp jatqan balalardyŋ taǧdyryna qatty alaŋdadym. Osynyŋ bärın kameraǧa tüsırıp, reporterge jazyp, studiiaǧa alyp keldım. Habar öte tez daiyndaldy. Ol uaqytta mūndai soraqylyqtar efirden aşyq aitylyp, jariialana bermeitın. Bıraq sol künı keşkı telejaŋalyqtardan siujetımdı körsetıp jıberdım jäne ol radiodan da berıldı. Ertesıne menıŋ materialdarymdy Pavlodar oblystyq partiia komitetı sūratyp, arnaiy biuroda qaralyp, nätijesınde oblysta jaŋa balalar auruhanasy salynady dep şeşım qabyldandy. Kelesı jyly auruhana salyndy.
– Ekıbastūz qalasynda qazaq mektepterınıŋ aşyluyna mūryndyq bolǧan ekensız. Osynyŋ qalai jüzege asyrylǧanyn aityp berıŋızşı.
– Ekıbastūz qalasynda 1986 jyly bır ǧana qazaq mektebı bolatyn. 1-synyp oquşylary juynatyn, al 7-synyptaǧylar būrynǧy äjethananyŋ ornynda aşylǧan bölmede oqytylyp jatty. Sony men öz közımmen kördım. Namysyma qatty tidı. Öz jerımızde tūryp, qazaq synybyna jaǧdai jasai almaǧanymyzǧa qatty küiındım. Sodan radio men televideniege būl turaly arnaiy habar daiyndadym. Oblystan būl habarlarym ötpei qaldy. Daiyn habarlardy basşylardyŋ rūqsatynsyz, bırden Almatynyŋ teleradiokomitetıne joldadym. Mūny tyŋdap körgen Saǧat Äşımbaevtyŋ: «Öz elımızde otyryp, qazaq balalary nege äjethana bolǧan orynda bılım aluy tiıs?» degen äŋgımesın pavlodarlyq diktor Qarlyǧaş Jaketaeva öz qūlaǧymen estıptı. Keiın osy jaidy bızge aityp keldı.
Sol habar ıle-şala respublikalyq efirden berılıp, telearnadan körsetıldı. Sodan menı qudalau bastaldy. Menı ūltşyl, ekstremist, «falsifikasiia faktov» dep aiyptaǧan maqalalar jariialandy. Ony basqan 40 myŋ oqyrmany bar älgı basylymnyŋ adamdary ekıge bölındı. Sol ekı arada jaŋaǧy basylymnyŋ basşysy Joǧarǧy Keŋeske daputattyqqa kandidat bolyp ūsynylyp, Almatyda ötetın jurnalisterdıŋ konferensiiasyna baratyn boldy.
Menıŋ atyma kır keltırgen basylym basşysynyŋ betperdesın aşu üşın men de Almatyǧa jol jürıp kettım. Aldymen «Sosialistık Qazaqstan» (qazırgı «Egemen Qazaqstan») gazetınıŋ Bas redaktory Şerhan Mūrtazanyŋ qabyldauynda boldym. Şeraǧa menı Ortalyq komitettıŋ nasihat bölımındegı Kamalbai Mardanovqa jıberdı. Äbış Kekılbaevpen jolyqtyrdy. Sodan konferensiiaǧa delegat bolmasam da men jurnalisterdıŋ konferensiiasyna qatysatyn boldym. Erteŋıne jurnalisterdıŋ konferensiiasyna kelsem, jaŋaǧy gazettı rotoprintke köbeitıp, barlyq delegattyŋ aldyna qoiyp ülgerıptı. Bükıl respublikadan jinalǧan jurnalister men jaily jazylǧan maqalany oqyp otyr. Konferensiiada 8-şı bolyp men söiledım. Yzaǧa bulyǧyp kelgen men ekı tılde sairadym: «Deputattyqqa kandidat Pavel Onoprienko jurnalist retınde menı qoldaudyŋ ornyna, öz gazetı arqyly jazǧyryp, «ekstremist» degen aiyp taǧyp otyr. Ol halyq qalaulysy boluǧa laiyq adam emes» dedım. Zal du qol şapalaqtady.
Osy jerde Şerhan Mūrtaza aǧamyz: «Sen qalai ǧana Ekıbastūzda qazaq gazetın şyǧaruǧa kömektesem deisıŋ? Ekonomikasy şaryqtap tūrǧan ataqty Ekıbastūzda bır ǧana qazaq mektebı bar, balalar jaidyŋ tapşylyǧynan äjethanadan klass jasap oqytylyp jatyr dep ärıptesıŋ Baltabai hanym problema köterıp jatsa, sen öz gazetıŋ arqyly ony «ekstremist» dep aiyptaisyŋ» dep gazet basşysyn öz ornyna qoidy. Söitıp men Almatydan jeŋıspen oraldym. Būqaralyq aqparat qūraldarynan Pavlodarǧa jurnalister kelıp, arnaiy habar daiyndady, olardyŋ da kömegı tidı. Sondaǧy tıleules, janaşyr bolǧan barlyq ärıptesterıme alǧysym şeksız. Mıne, sodan köp uaqyt ötpei Ekıbastūzda ekı bırdei qazaq mektebı aşyldy. Sol mektepterdı aşuǧa arnaiy Elbasymyz Nūrsūltan Nazarbaev qatysyp, qyzyl lentany kesıp jatqanda, közıme erıksız jas üiırıldı. Quanyştyŋ köz jasy ūmytylmaidy.
– «Qazaq teatry örtense de, önerı örtengen joq» degen syni maqalaŋyz da qazaq sahna önerınıŋ qaita jandanuyna türtkı bolǧan joq pa?!
– Soǧys jyldary Pavlodardaǧy qazaq teatry örtenıp ketıptı. Ol jaiynda el arasynda ärtürlı alyp-qaşpa äŋgıme taraǧan. Bıreuler ädeiı, qasaqana örtelgen degendı alǧa tartady. Qalai bolǧan künde de äiteuır Pavlodarǧa qazaq teatrynyŋ kerektıgı basy aşyq mäsele edı. Būl turaly da teleradiohabaryn äzırledım. Nätijesınde bır jyldan soŋ, Pavlodarda qazaq teatry boi köterdı.
Qandy qaraqşy Ermaktyŋ eskertkışı men bır qalanyŋ atyn özgertuge bailanysty qanşama syn habarlarym bügınde tarihtyŋ enşısıne endı. Marqūm Şerhan Mūrtaza aǧa: «Qaraqşy Ermaktyŋ eskertkışın alyp tastau mäselesın köterıp otyrǧan jurnalistıŋ de, osy habarda söilep tūrǧan adamnyŋ da jüregınıŋ tügı bar eken» dep riza bolypty. Şynynda da, Keŋester Odaǧynyŋ dürkırep tūrǧan tūsynda mūndai mäselenı köteru erlıkpen bara-bar edı.
– Täuelsızdık alǧan alǧaşqy jyldary bıraz mekemeler jabylyp, Qazaq radiosynyŋ taǧdyry qyl üstınde tūrǧandai edı. Būl tyǧyryqtan qalai şyqtyŋyzdar?
– Memleket barlyq mekemege qarajat tauyp bere almaityn almaǧaiyp zamandy bastan keştık. Bıraq qalai bolǧanda da sol uaqyttaǧy Qazaq radiosynyŋ basşylyǧy men ūjymnyŋ alǧa qoiǧan maqsaty bızdı būl tyǧyryqtan sürındırmei alyp şyqty. Sol jolda täuekelge bel buuǧa tura keldı. Menıŋ Astanadaǧy filialda jūmys ıstep jürgen kezım. Barlyq oblystaǧy menşıktı tılşıler qysqartylyp, oblystyq radiolar jabylyp jatqan kez. Tıptı «Şalqar» radiosy da jabylyp qaldy. Men qatardaǧy tılşımın. Sonda da radiony saqtap qalu üşın deputattarǧa şyǧyp, sol jaiynda mäsele köterıp, habar jasadym. Bıraq ol habar efirden berılmedı. Degenmen osy mäselenıŋ deputattyq mınberde köterıluın sūrap, sol kezdegı deputattar Fariza Oŋǧarsynova men Orazälı Säbdenovke şyqtym. Olar bızdı qoldady. Tıptı oblystardan da qoldau hattar ūiymdastyrdyq. Sodan ol mäsele joǧary jaqta bırneşe märte köterılıp, radio basşylyǧynyŋ belsendılıgı nätijesınde Qazaq radiosy saqtalyp qaldy.
Pavlodar oblystyq radiosyn saqtap qalu jolynda da bıraz ter tökken jaiym bar. Oblystyq radioǧa basşy bolyp kelsem, radioda kök tiyn aqşa joq, 4-5 qyzmetker men nesiege alǧan eskı Volga ǧana bar. Qūjat oblystyq telearna men radio bölıngen kezde telearnanyŋ enşısınde qalǧan körınedı. Radioda jönı dūrys tehnikalyq qūral-jabdyqtar joq. Sodan män-jaidy tüsıngen soŋ köp tosylmadym. Bırınşı kezekte sol kezdegı oblys äkımı Daniial Ahmetovke kırıp, qarajat böludı sūradym. Basqa da qajettılıkterge jeke qoldauşylar ızdedım. Bırınşı jyly radio jiılıktı tender arqyly Pavlodar qalasyna, sosyn oblystyŋ barlyq audandaryna, al üşınşı jyly oblystyŋ bükıl auyldaryna jeŋıp aldyq. Söitıp şaruamyz alǧa basyp, qiyndyqty artqa tastadyq. Bügınde osy radio küllı oblys aumaǧynyŋ 94 paiyzyn qamtidy. Sol kezde öŋırden saqtalyp qalǧan jalǧyz oblystyq radio bızbız. Üş jyl qatarynan Qazaq radiosy men Pavlodar oblystyq radiosynan respublikalyq aqyndar müşäirasyn ūiymdastyruǧa ūiytqy boldyq.
Qai qiyndyqty da küreskerlık pen qaisarlyq jeŋıp şyǧady. Al jurnaliske qandai qasiet kerek degenge kelsek, ol halyqqa ärdaiym jaqyn jürıp, adaldyqty tu etuı kerek. Eldıŋ mūŋyn, halyqtyŋ joǧyn joqtauy kerek, köp ızdenuı kerek.
Eldıŋ mūŋ-mūqtajyn şeşuge atsalyspaǧan jurnalistı öz basym tüsınbeimın. Sosyn şynşyldyq qajet. Bolǧan oqiǧany däl uaqytynda, naqty däleldermen köpşılıkke jetkızu öz aldyna, sonymen qatar jurnalist halyqtyŋ adamy ekenın ūmytpauy läzım. Ol – ainalasynda bolyp jatqan kemşılıkterge köz jūmyp qarap otyra almaityn adam.
– Ömırlık ūstanymyŋyz turaly aityp berseŋız.
– Ömır sürudıŋ ekı türlı joly bar. Bırı – tek kündelıktı bolyp jatqan tırşılıgıŋe dän riza qalpyŋda qala beru, al ekınşısı – soŋyma jaqsy söz, ızgılıktı ız qaldyrsam degen maqsattaǧy ǧūmyr. Sanaly jan baqytty eşqaşan dünielık bailyqqa balamaidy. Ömırımde artyq aqşa jinap, bailyqqa qyzyqqan emespın. Qarapaiym ǧana üiım bar, balalarym da köz maiyn tauysyp, adal eŋbekpen eseidı. Basşylyq qyzmette jürgen kezımde jurnalisterdı qabılet-qarymyna qarap qyzmetke aldym. Adaldyq ūstanymynan ainymadym. Beker şaşylyp jatqan bailyǧymyz joq degenımızben, ruhani qazynamyz köl-kösır. Eŋ bastysy, qaida jürsem de, tuǧan jerımnen alystap ketpedım. Onyŋ üzılgen bır sabaq jıbın körsem, sonysyn jalǧauǧa tyrystym. Maidanger jerlesım Ahmetuäli aqsaqal: «Elıŋe qyzmet etıp, tuǧan jerıŋe tuyŋdy tık» dep tılek aityp edı. Osy amanatqa barynşa adal boluǧa tyrysyp baqtym. El Täuelsızdıgınıŋ nyǧaiuyna bır kısıdei ülesımdı qostym.
Äŋgımelesken Qaraşaş Toqsanbai
