Akademiiany bıtırıp, elge oralǧan Sabyr Ahmetjanūlynyŋ būrynǧy jauapty qyzmetke qaitadan qabyldanuy kümändı edı. Jeltoqsan köterılısınıŋ jaŋǧyryǧy jeldei esıp tūrǧan-dy. Degenmen, bilık basyndaǧylar arasynan da onyŋ belsendı ömırlık pozisiiasyn qoldaityn azamattar tabyldy. Respublikanyŋ Ortalyq Partiia Komitetınıŋ sol kezdegı ideologiia jönındegı hatşysy Ö.Jänıbekov ony jyly qarsy aldy. Sabyrdyŋ dissertasiiasyn qabyldap, ony mūqiiat oqyp ta şyqty. «Būdan ūltşyldyqtyŋ saiasi qauıptı astaryn ızdeitındei eşteŋenı körıp tūrǧanym joq, qaita tarihi aqiqattardy aşuǧa qyzmet ete alatyn qūndy derekter mol. Sız turaly bırınşı hatşyǧa öz pıkırımdı bıldıremın» dedı Özekeŋ.
Bır-ekı künnen keiın G.Kolbin S.Qasymovty qabyldady. Ö.Jänıbekovtıŋ ūsynysy bolsa kerek, bırınşı hatşy: «Jaqynda, Sız kötergen mäsele boiynşa, iaǧni ūltaralyq qatynastar mäselelerımen ainalysatyn arnauly bölım aşpaqşymyz. Bölımge sız siiaqty mamandar kerek, äzırge Ortalyq Komitette, basqa qyzmette ıstei tūryŋyz, qyzmetke alamyz» dedı. Aitqandaiyn, bölım de aşyldy, qyzmetke de ornalasty. Al dissertasiianyŋ keiıngı taǧdyry S.Qasymovtyŋ tura jolda ekenın aiqyn körsettı. «1990 jyly odaqtyq respublikalardyŋ egemendı qūqylary būzylatyndyǧy jäne jaŋa odaqtyq kelısım-şartqa qol qoiu qajettıgı turaly äŋgımeler köterılıp jatqanda KOKP OK özınıŋ Akademiiasynan osy baǧyttaǧy zertteulerdı sūraidy. Jöpeldemede ondai zertteuler joq bolyp şyǧady, sonda Akademiia basşylyǧy osydan ekı jyl būryn şu tuǧyzǧan qazaq zertteuşısın eske alady. Sodan, S.Qasymovty Mäskeuge dereu şaqyrtyp alyp, kandidattyq dissertasiiasyn qorǧauyna özderı jol aşyp beredı» dep jazdy keiın estelıgınde Qazaqstan Memleket tarihy institutynyŋ direktory, belgılı ǧalym, professor B.Aiaǧan.
Ömır qalypty jürıp jatqanmen, Sabyr Ahmetjanūlyn eldegı Jeltoqsan köterılısıne qatysty saiasi ahual mazalaumen boldy. Ärine, tiıstı ūiymdar tiıstı şeşımder qabyldap ta jatty, alaida onyŋ nätijesı köpşılıktı qanaǧattandyra almady. Tıptı, keibır bilık basyndaǧy ärıptesterı jauapkerşılıkten körıneu jaltaryp, ärtürlı qūityrqy äreketter jasaǧan kezde, būǧan qalai şydauǧa bolady. Ärine, ol ärkımnıŋ özınıŋ ruhani ūstanymyna bailanysty. Al S.Qasymov Jeltoqsan tragediiasynyŋ tarihi taǧylymynyŋ būlai eleusız qaluyna tözbedı. Baltyq boiyndaǧy, Kavkazdaǧy bauyrlar öz müddelerın müddelei bılgende, mūnyŋ bastauynda bolǧan qazaq jastarynyŋ halyqaralyq deŋgeidegı önegelı qimyly nege öz baǧasyn almaidy. Vengriianyŋ belgılı jazuşylary Iа.Kili, A.Ryjek, G.Demskii, G.Konrad siiaqty qyryq bır azamaty, Chehoslovakiianyŋ būrynǧy Syrtqy ıster ministrı H.Hachek, «Reiter» agenttıgı, Polşanyŋ «Erkındık pen Beibıtşılık Odaǧy» siiaqty älemnıŋ igı jürektı qairatkerlerı men ūiymdary ädılettıŋ ornyǧuyn talap etıp, tıkelei M.Gorbachevtıŋ özıne hat jöneltıp jatqanda mūndai adamzattyq qozǧalystyŋ öz ışımızde qauqarsyz küi keşuı, ärine, tiıstı azamattardy töten şeşımge bas tıguge amalsyz itermeledı. S.Qasymov «Jeltoqsan oqiǧasyna halyqaralyq märtebe berudı talap etken» qūjat daiyndady. KSRO Joǧarǧy Keŋesı deputattarynyŋ bırınşı sezı jürıp jatqan-dy. Jaŋaǧydai qūjat daiyndau – sirek kezdesetın täuekel jäne qai jerde, kımnıŋ auzymen aityluy kerek, ol öz aldyna ülken saiasi mänı bar äreket. Sabyr Ahmetjanūly «Moskva» degen qonaq üidegı deputattardy aralap, täuekelşıl deputattardy ızdedı. Belgılı mädeniet qairatkerı Äzırbaijan Mämbetov pen aituly aqyn Mūhtar Şahanov qana ūsynysty tüsınıstıkpen qabyldady. Söitıp, M.Şahanovtyŋ sezd mınbesınen aitylǧan sözı aşyq aspannyŋ astynda jai otyndai jarq ettı.
«Jaqsydan şarapat, jamannan kesapat». Säkeŋmen kezdesken saiyn, öte qarapaiym, aşyq syrlasuǧa meilınşe peiıldı, sondyqtan da özıne tartyp tūratyn osy azamattan ylǧi da ruhtanyp qaitamyn. Öitkenı onyŋ boiynan adam janynyŋ ışkı tınderın ruhani läzzat qainaryna maldyryp, sergıltıp-serpıltetın tabiǧi tartylys lebı esıp tūrady. Ol – ädıletke ǧaşyq, bılımge – qūştar, eŋbekke – qūl. Mümkın, būl tırkesten äsıreleu ruhy beleŋ alǧandai körınetın şyǧar, bıraq jaqsyny jaqsy deuge saraŋdanyp tūratyn sarytap mınezden zardap şekkenımız az emes, sondyqtan är zatty öz atymen ataudan qaşqaqtaudyŋ eş jönı joq. Būl – tek menıŋ ǧana emes, S.Qasymovty bıletın, onyŋ ıs-äreketın prinsiptı türde tarazylai alatyn kez kelgen ziialy jannyŋ baǧasy
Alaida būqara arasynda aitarlyqtai sılkınıs bolǧanmen, Jeltoqsan tragediiasynyŋ aqiqaty bärıbır aşylmady. Osydan tura on jyl būryn «Kazahstanskaia pravda» gazetınde (2011 jylǧy 15 şılde – S.B.) G.Terensai «Povest o nastoiaşem patriote» degen maqalasynda bylai dep jazdy: «Nursultan Abişevich stoial v seredine svoego kabineta i, vidimo, o chem-to razmyşlial, vspominaet Sabyr-aǧa. – … Deputat Şahanov prislal pismo, chtoby my napravili tebia v Komissiiu po dekabrskim sobytiiam. On govorit, chto ty soglasen. Ty je ponimaeş, eto ne prosto sdelat, potomu chto rabota komissii protivorechit reşeniiam ne tolko naşego SK, no i Politbiuro SK KPSS … Ty je ne protiv reşenii partii?
İ sdelal pauzu. Iа byl gotov k takoi postanovke voprosa, poskolko mne do etogo ob etom govorili moi kollegi. Poetomu uverenno zaiavil:
– Iа seichas gotov napisat zaiavlenie ob uvolnenii iz SK. No ia doljen i obiazan pomoch komissii po rassledovaniiu etih sobytii, poskolku obektivno gotov k etoi rabote …».
« … ia doljen i obiazan pomoch komissii po rassledovaniiu etih sobytii, poskolku obektivno gotov k etoi rabote…». İä, däl solai. Būl ūlt taǧdyryna qatysty asa jauapty ıske patriottyq sezımmen täuekel etu ǧana emes, onyŋ är jaǧynda bılımı men qairatynyŋ moldyǧyna özındık berık senımı jatqan-dy. Mūnyŋ astarynan M.Qoigeldievtıŋ: «Säke, osy Sız saiasi quǧyn-sürgınder mäselesıne nege sonşa köp köŋıl bölesız?» degen sūraǧyna tura jauapty estıgendei bolamyn.
Osyndaida atalarymyzdyŋ «Arqalaǧany altyn bolsa da, tüienıŋ tamaǧy tıken» degenı eske tüsedı. Ūlt baqyty üşın sanaly türde batpandai jük kötergen ziialy şoǧyrdyŋ körıneu barmaqtai baqtan qaǧylyp jüretını, ökınışke qarai, jiı kezdesedı. Konstitusiialyq Sotta da solai boldy. Konstitusiialyq Sottyŋ sudiasy S.Qasymovqa jäne onyŋ tıkelei bastamasymen qūrylǧan, Jeltoqsan oqiǧasynyŋ ısın qarauǧa daiyndaityn sudialar tobyn basqaru jükteldı. Atqarylǧan jūmystyŋ auqymdylyǧy sonşa, san-salaly ızdenıster nätijesınde jinalyp, saraptalǧan qūjattar kölemı 12 tomǧa jettı. Alaida memlekettık maşinanyŋ köleŋkelı rölındegı tamyrlanǧan top problemany aşyq köterıp, ädıl şeşuge mümkındık bermedı. Olardyŋ: «Qasymov kışı Niurnberg prosesın daiyndap jatyr» degenı tömendegı şaǧyn toptan joǧarydaǧy äleuettı ortaǧa deiın jettı. Konstitusiialyq Sot taratylyp, Konstitusiialyq Keŋes qūryldy. Jeltoqsan köterılısıne baǧa beru, aqtaŋdaqtardy aşu jūmysy toqtatyldy.
Tek Jeltoqsan köterılısıne ǧana qatysty ma… Taǧdyr tälkegımen tarydai şaşylǧan qandastarymyz tarihi otanyna oraludy aŋsaǧan, Otanymyz da olardy bauyryna tartuǧa qūştar sol bır künderde, saiasi da, ekonomikalyq ta kedergıler şaş etekten kezeŋde Säkeŋ tabiǧi perzenttık bolmysymen syrttaǧy qandastarymyzǧa «saiasi quǧyndalǧan, mäjbürlep bosqynǧa ūşyraǧan» degen märtebe berudıŋ zaŋi normalaryn äzırleuge qatysty. Deputattardy ūiymdastyryp, Qytaidan tarihi otanyna kelıp, oquǧa tüse almai qalǧan bır myŋdai jasöspırım üşın Almaty qyzdar instituty janynan bır jyldyq daiyndyq kursynyŋ aşyluyna ūitqy boldy.
S.Qasymov ūltymyzdyŋ ūly mūratyna tek öz qairatyn ǧana arnap qoiǧan joq, täuelsız jas memlekettıŋ demokratiialyq tynysyn keŋ aşuyna üles qosa alatyn ziialy jerlesterın syrttan da tartuǧa mūryndyq bolyp edı-au! Ūlttyq qoǧamdyq oiymyz kemeldense, jat sarynnan sarsyndy bolǧan dalamyzdy ärtürlı qiiali elester kezbes edı. Şeteldıkterdıŋ qily-qily «ideialary», «eksperimentterı», gaidarlyq, iavlinskiilık, bengtık, chubaistık mektepterdıŋ jetıstıkterı tyqpalanbas edı. S.Qasymov Sverdlovskıde jauapty qyzmette jürgen N.Şäikenovtı prinsiptı, bılımdı zaŋger retınde jaqsy bıletın. Nege respublikaǧa şaqyrmasqa? Ol Joǧarǧy Keŋestıŋ töraǧasy E.Asanbaevtyŋ keŋesşısı kezı, Töraǧa orynbasary Z.Fedotovaǧa osy oiyn aitty. Z.Fedotova şūǧyl Prezident kömekşısıne habarlasyp, kelesı künı Memleket basşysynyŋ qabyldauynda boldy, mäsele oidaǧydai şeşıldı. Prezident Naǧaşybaidy Reseiden şaqyrtyp, özıne zaŋ keŋesşısı etıp ornalastyrdy. N.Şäikenovtıŋ keiın elımızde sot reformasyn jürgızuge eleulı üles qosqany belgılı.
«Jaqsydan şarapat, jamannan kesapat». Säkeŋmen kezdesken saiyn, öte qarapaiym, aşyq syrlasuǧa meilınşe peiıldı, sondyqtan da özıne tartyp tūratyn osy azamattan ylǧi da ruhtanyp qaitamyn. Öitkenı onyŋ boiynan adam janynyŋ ışkı tınderın ruhani läzzat qainaryna maldyryp, sergıltıp-serpıltetın tabiǧi tartylys lebı esıp tūrady. Ol – ädıletke ǧaşyq, bılımge – qūştar, eŋbekke – qūl. Mümkın, būl tırkesten äsıreleu ruhy beleŋ alǧandai körınetın şyǧar, bıraq jaqsyny jaqsy deuge saraŋdanyp tūratyn sarytap mınezden zardap şekkenımız az emes, sondyqtan är zatty öz atymen ataudan qaşqaqtaudyŋ eş jönı joq. Būl – tek menıŋ ǧana emes, S.Qasymovty bıletın, onyŋ ıs-äreketın prinsiptı türde tarazylai alatyn kez kelgen ziialy jannyŋ baǧasy.
Şamasy, ūlttanu ǧylymyna bılım-bılıgın sarqa paidalanudan, ūltaralyq, qoǧamdyq qatynastardy tereŋ zerdeleuden tuyndaǧan qasiet te ony nauqanşyldyq auruymen auyrmaityn tūlǧa retınde äbden qalyptastyrsa kerek, S.Qasymov quǧyn-sürgın qūrbandary aqiqatyn tüpkılıktı aşudyŋ kezektı tolqynyna taǧy da bastamaşy boldy. Ol osy mäselege qatysty «Qaharman» atty qor qūryp, būqaralyq qozǧalystyŋ näzık te şetın salasyna dem beruşıler tobyn basqardy. Qor saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau mäselesımen ainalysatyn memlekettık komissiia qūru turaly Memleket basşysynyŋ atyna ündeu joldady. Prezident tapsyrmasy boiynşa Bılım jäne Ǧylym ministrlıgınıŋ Ǧylym komitetı töraǧasynyŋ būiryǧymen mäselenı käsıbi türde zertteitın, qūramynda jiyrma bes tarihşy, saiasatşy jäne zaŋger bar arnauly top qūryldy. Top jūmysy barysynda, ökınışke qarai, qoǧamda mūndai progressivtı bastamany qoldamaityn, eskı sarynnan älı de bosai almai jürgen ministrlık pen vedomstvo basşylarynyŋ älı de bar ekenı baiqaldy. Degenmen, ūltjandylyqty bılım, bılıgımen ūştastyra bılgenderdıŋ kömegımen ürdıs dıttegen jerıne jettı. Prezident Jarlyǧymen Memlekettık komissiia qūryldy. Komissiia jūmysy qaŋtar oqiǧalarynan keiıngı «Jaŋa Qazaqstannyŋ» kürdelı de jauapty reformalary aiasynda jürgızılgelı otyr. Demek, būrynǧy jartykeş şeşımderden sabaq aludyŋ tyŋ kezeŋı keldı.
Jartykeş şeşımder … tyŋ kezeŋ?! S.Qasymov mäselenıŋ būlai qoiyluyn bylai negızdeidı. Jalpy, Odaqta jappai saiasi quǧyn-sürgınnıŋ bas ideology, ūiymdastyruşysy İ.Stalin qaitys bolǧannan keiıngı «hruşevtık jylymyq» L.Brejnev bilıgı kezınde «jyly jabyldy». Qaita qūru jyldarynda saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtaudyŋ «gorbachevtık-iakovlevtık» kezeŋınde aqtaŋdaqtar aşyla bastaǧandai boldy. «Qily kezeŋde KOKP Ortalyq Komitetınıŋ hatşysy Aleksandr Nikolaevich Iаkovlevtıŋ eleulı kedergılerge qaramastan, aqiqatty aşuǧa barynşa küş salǧanyn aşyq aitqan jön, – deidı Sabyr Ahmetjanūly. – L.Brejnev kezınde toqtap qalǧan aqtau ürdısı Aleksandr Nikolaevichtıŋ bastamasymen qaita jandandy. Resei Prezidentı B.Elsinnıŋ Jarlyǧymen Reseidıŋ saiasi qūrbandary – dın qairatkerlerı, äskeri tūtqyndar, sondai-aq basqa sanattaǧy qūrbandar aqtaldy. A.N.Iаkovlev Memlekettık Qauıpsızdık Komitetınıŋ qylmysyn prinsiptı türde aşuǧa batyl bet būrǧan, Qazaqstanda Jeltoqsan köterılısınen keiıngı jastar men ziialy top ökılderın qudalaudy toqtatuǧa küş salǧan sanauly qairatkerlerdıŋ bırı boldy. Alaida aqtaudyŋ bırınşı kezeŋı de, ekınşı kezeŋı de eldegı bükıl bilık Kommunistık partiianyŋ qolynda tūrǧan kezde öttı, qylmysqa belşesınen batqan partiia «öz qolyn özı kese almady», aqtau ürdısı jartykeş ūiymdastyryldy, közboiauşylyqpen kımdı aqtaǧysy kelse sony ǧana aqtady».
«Täuelsızdıkten keiın köptegen saiasi jäne ekonomikalyq reformalar aiasynda 1993 jylǧy 14 säuırde «Jappai saiasi qūrbandardy aqtau turaly» Zaŋ qabyldandy, – deidı Sabyr Ahmetjanūly. – Atalǧan Zaŋǧa Reseidıŋ salalyq zaŋdary negızge alynǧandyqtan, elımızdıŋ ūlttyq erekşelıgı tolyq eskerılmedı, saiasi qūrbandardyŋ eŋ basym bölıgı nazardan tys qaldy. 1928-1932 jyldardaǧy aşarşylyqtyŋ, Stalinnıŋ tıkelei tapsyrmasymen jäne Goloşekinnıŋ «erekşe belsendılıgımen» jüzege asyrylǧan «Kışı qazan» tragediiasynyŋ saiasi astaryn aşuda qazaq halqynyŋ ūlttyq erekşelıgı sanaly türde jan-jaqty baǧalanbady. Būdan būryn, elımızdıŋ Joǧarǧy Keŋesı Töralqasynyŋ qaulysymen 1991 jylǧy 14 qaraşada qūrylǧan, Qazaq Avtonomiialyq Respublikasy Ortalyq Atqaru Komitetı men Halyq Komissarlar Keŋesınıŋ būrynǧy bai şaruaşylyqtardy tärkıleu, ırı jäne jartylai feodaldy şaruaşylyqtardy tärkıleude oryn alǧan ısqimyldardyŋ qylmystyq jauapkerşılıgı turaly būrynǧy üş qaulysyn zertteitın jäne baǧalaityn bastapqy komissiia özınıŋ alǧaşqy tūjyrymyn ūsyndy. Komissiiany halyq deputaty, akademik M.Qozybaev basqardy, men komissiia hatşysy jäne müşesı bolyp sailandym. Komissiia atalǧan qaulynyŋ üşeuın de halyq müddesıne qaişy, jappai saiasi qudalauǧa ūşyratqan qūjattar dep baǧalady. Alaida mäsele Joǧarǧy Keŋestıŋ otyrysyna ūsynylǧan da, talqylanǧan da joq, tek onyŋ Töralqasynyŋ qauly qabyldauymen ǧana şekteldı. Komissiia müşesı retınde, atalǧan qaulylardyŋ äp degennen halyqqa qarsy baǧyttalǧanyn, sondyqtan olardyŋ küşın joiu qajettıgı turaly ūsynysym qoldau tappady. Aqtau mäselesıne qatysty arnauly zaŋ äzırlenıp jatyr, būl normalar sol zaŋǧa engızıledı dedı. Bıraq, ol da aiaqsyz qaldy. Eger saiasi-quǧyn sürgınnıŋ eŋ basty qūnykerı – jaŋaǧy üş qaulynyŋ küşı joiylǧanda, sol künderdıŋ özınde jazyqyz japa şekkenderdı aqtap aluǧa bolatyn edı. Ekınşı komissiia Senat deputaty retınde menıŋ bastamammen 1997 jylǧy 7 jeltoqsanda, iaǧni astana Aqmola qalasyna köşerdıŋ däl aldynda Senat qaulysymen qūryldy. Komissiiany basqaru maǧan jükteldı. Naqty, keŋ auqymdy jospar jasaldy. Bıraq Parlamenttıŋ kezektı sailanymynda, onyŋ qūramyna kırmedım de, komissiia jūmysy qaitadan tūiyqqa tıreldı».
2022 jyl elımızdıŋ tarihynda taǧy bır eleulı oqiǧalarmen bastalǧany belgılı. Saiasi, ekonomikalyq, äleumettık reformalar qoǧamymyzdy jaŋartyp, qoǧam men halyq arasyndaǧy tabiǧi, örkeniettı bailanystardy ornyqtyryp, nyǧaituǧa baǧyttaluda. Demek, ötken kezeŋderdegı «dertterden» aiyqtyryp, jarqyn da salauatty ömır saltyna bastaityn jaŋa ruhani sılkınıs künı keldı. Prezidenttıŋ tıkelei baqylauymen qolǧa alynǧan osyndai keŋ auqymdy, jauapty ısterge bılımı men täjıribesı mol, azamattyq pozisiiasy aiqyn S.Qasymov siiaqty azamattardyŋ tartyluy öte oryndy. Qazır ol Prezident Q.Toqaevtyŋ Jarlyǧymen qūrylǧan «Saiasi-quǧyn sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık komissiianyŋ» müşesı, onyŋ Jobalyq keŋsesı men ädıstemelık kışı komissiiasyn basqarady.
«Ädıldık joǧalǧan kezde adamdar ömırın mändı etetın eşteŋe qalmaidy». Būl – filosof-idealist İ.Kanttyŋ aitqany. Osy ūlaǧatty söz, maǧan Säkeŋ siiaqty ǧasyr ötkelder perzentterıne arnalyp aitylǧan siiaqty körınedı. Ǧasyrlar ötkelderınde ömırdıŋ män-maǧynasyn solar arqyly sezınetındıkten jäne mūndai ruhani qūndylyqtyŋ adam boiynda mäŋgılık saqtaluy solardyŋ ūdaiy da tūraqty asyl qyzmetterıne bailanysty bolǧandyqtan, ūlty olardy ärqaşan qūrmet tūtady, ızdeidı. Ūlt pen ūlttyŋ barşa müşesınıŋ ädıletsız aiyptardyŋ qūrbany bolyp ketpei, aqiqatty arşyp aluǧa zor üles qosyp jürgen Sabyr Ahmetjanūly Qasymovqa jürek tolquy men ystyq yqylasymyzdy arnauymyzdyŋ sebebı sondyqtan. Künädan arylmaǧan qoǧamnyŋ köktei qoiuy qiyn, bız ädılettı qoǧamdy qūramyz deitın ūrpaqqa qalai süisınbessıŋ?!
Syrym BAQTYGEREIŪLY
