Bügınde Astana qalasy saiasi-äkımşılık, ıskerlık, mädeni ǧana emes, elımızdıŋ ruhani ortalyǧyna ainalǧany ras. Ärine, qai qyrynan alsaq ta bas qalamyzdy jan-jaqty damytu oŋai bolmaǧany anyq. Äsırese elordamyzdy bılım men ǧylymnyŋ ordasyna ainaldyruda elımızdıŋ bırqatar ziialy qauym ökılınıŋ eŋbegı bar. Solardyŋ qatarynda tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor Qadyr Äbıljanūly Ahmetovtı aituǧa bolady.
Qaşanda öz ısıne myǧym Qadyr Äbıljanūly Abai atyndaǧy Almaty memlekettık universitetınde (būrynǧy QazPİ) dosenttık qyzmetın atqaryp jürgende, 1996 jyly bolaşaq elorda – Aqmolada qūrylǧan L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ rektory, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor Amangeldı Qūsaiynūlynyŋ şaqyrtuymen universitettıŋ tarih fakultetıne dekandyq qyzmetke keledı. Alǧaşqy künderden-aq ısker basşynyŋ ūlaǧatyn körıp, aǧalyq qamqorlyǧyn sezındı. Ärine, jaŋadan qūrylǧan universitettı qalyptastyru oŋai şarua emes. Rektordyŋ qasynda jürıp, jaŋa mamandyqtar, ǧylymi ortalyqtar, dissertasiialyq keŋester aşu ısıne belsene aralasady. Universitettegı özge de ärıptesterımen bırge bılım oşaǧyn mädeni, ruhani ortaǧa ainaldyruǧa septıgın tigızdı.
Joǧary oqu ornyndaǧy oqu ürdısın bılıktı ūiymdastyruşy retınde tanylǧan Qadyr Ahmetov 2004 jyldan bastap Astanadaǧy tūŋǧyş memlekettık emes joǧary oqu orny – Euraziia gumanitarlyq institutynyŋ oqu jäne ǧylymi jūmys jönındegı prorektory qyzmetın atqaryp keledı. Memlekettık bolsyn, jekemenşık bolsyn, oqu ornynyŋ basty mındetı elımızge qyzmet etetın sapaly maman daiarlau ekenın bıletın prorektor instituttyŋ köşın tüzep, ırgesın bekıtuge atsalysty.
Ūlt intelligensiiasynyŋ auyr taǧdyryn qalamyna arqau etken tarihşy-ǧalym Qadyr Ahmetov 1953 jyly 31 qaŋtarda Soltüstık Qazaqstan oblysy Şal aqyn audany Sosial auylynda tuǧan. Eŋbek jolyn auyldyq mektepte mūǧalım boludan bastaǧan. 1976 jyly S.Kirov atyndaǧy QazMU-dy bıtırgen soŋ Qaz SSR Joǧary jäne orta arnauly oqu oryndary ministrlıgınıŋ joldamasymen Selinograd injenerlık-qūrylys institutynda oqytuşy bolyp ıstedı. Universitet qabyrǧasynda jürgende ǧūlamalardan tyŋdaǧan leksiialary, ǧylymi orta tälımı bolaşaq ǧalymnyŋ qalyptasuyna erekşe yqpal etedı. Sodan keiın QazMU-dyŋ aspiranturasyn bıtırıp, kandidattyq dissertasiiasyn qorǧaǧan.
1991-1996 jyldary Abai atyndaǧy Almaty memlekettık universitetınde dosenttık qyzmet atqardy.
L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınde tarih fakultetınıŋ dekany, kafedra meŋgeruşısı qyzmetterımen qosa, Qazaqstan tarihy ǧylymymen de ainalysty. Nätijesınde akademik Keŋes Nūrpeiısovtıŋ jetekşılıgımen 2003 jyly «HH ǧasyrdyŋ 20-30-jyldaryndaǧy Qazaqstan mädenietı» taqyrybynda Otan tarihynan doktorlyq dissertasiiasyn qorǧap, 2006 jyly professor ataǧyn aldy.
L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetı, Abai atyndaǧy Qazaq ūlttyq pedagogikalyq universitetı janynda qūrylǧan tarih ǧylymdarynan doktorlyq dissertasiialar qorǧauǧa arnalǧan dissertasiialyq keŋesterdıŋ müşesı retınde ǧylymi eŋbekterdıŋ qorǧaluyna atsalysty, tarih ǧylymdary boiynşa qorǧalǧan doktorlyq jäne kandidattyq dissertasiialarǧa resmi sarapşy boldy. Onyŋ jetekşılıgımen ǧylym kandidattary men magistranttar Qazaqstan tarihynyŋ özektı mäselelerıne arnalǧan dissertasiialar qorǧady.
Qadyr Äbıljanūlynyŋ zerttep, zerdelegen ǧylymi ızdenısterı mädeniet, intelligensiia jäne joǧary oqu orny bılım salasynyŋ tarihyna arnalǧan.
«İntelligensiia – özınıŋ tabiǧaty, bolmysy jaǧynan öz halqynyŋ töl mädenietınıŋ ärı alyp jüruşısı, ärı jasauşysy, ärı teoretigı, ärı synşysy retınde de sol mädeniettıŋ, tüptep kelgende, ruhtandyruşysy, mänı men maǧynasy» dep ūlttyq intelligensiia, Alaş qairatkerlerınıŋ mädeniet salasyndaǧy qyzmetterıne nazar audardy.
Onyŋ negızgı ǧylymi zertteu jūmystarynyŋ mazmūny mädeniettegı ideialyq küres pen onyŋ zardaptary turaly, sondai-aq qazaq halqynyŋ ruhani-mädeni damuyn zertteumen erekşelenedı. Qai eŋbegın alyp qarasaq ta Ä.Bökeihanov, A.Baitūrsynov, H.Dosmūhambetov, Ä.Ermekov, M.Jūmabaev, Q.Kemeŋgerov, taǧy basqa Alaş qairatkerlerınıŋ XX ǧasyrdyŋ 20-jyldaryndaǧy elımızdıŋ mädeni-ruhani salalaryndaǧy qarymdy qyzmetı, qairatkerlık ısı turaly arhiv qūjattary negızınde zerdelengen tyŋ mälımettermen tanysamyz.
Qazaqstannyŋ 20-30-jyldaryndaǧy el tarihy men mädenietınıŋ qasıretke toly kezeŋın zertteudegı ǧylymi ūstanymy, är tūjyrymyn derek pen qisyndy däiekpen beru, Alaş tūlǧalaryna degen qūrmet ǧalymnyŋ eŋbekterın erekşelep tūratyn basym sipattar deuge bolady. Mäselen, «Qazaqstan mädenietınıŋ qily taǧdyry (HH ǧasyrdyŋ 20-30-jyldary)» atty 2002 jyly jaryq körgen monografiiasynda keŋes ökımetı jürgızgen «mädeni revoliusiianyŋ» qazaq intelligensiiasynyŋ taǧdyryna tigızgen äserı, avtor sözımen aitsaq «töl mädenietımız neden ūtylyp, nenı joǧaltqany» tarihi tūrǧydan taldanyp, tarazylanǧan. Eŋbektıŋ är tarauynyŋ atauynan-aq ǧalymnyŋ ūstanymyn baiqai alamyz. «Mädeniettegı ideialyq küres jäne onyŋ zardaptary», «Mädeniettıŋ saiasatqa, ideologiiaǧa baǧyndyryluy» dep bır-bırımen sabaqtastyra otyryp, sauatsyzdyqty joiu, qazaq dalasyndaǧy alǧaşqy mektepterdıŋ baǧyty turaly da tyŋ mälımet beredı. Onyŋ oqyrman sanasyn sılkıntıp, äsırese, jas ǧalymdar üşın ǧylymi oidy damytuǧa negız bolatyn tūjyrymdary salmaqty ekenı baiqalady.
Qadyr Äbıljanūlynyŋ ǧylym men bılım jolyndaǧy ūzaq jylǧy eŋbegı de eleusız qalǧan emes. Ǧalym «QR bılım beru ısınıŋ qūrmettı qyzmetkerı», «Qazaqstan Respublikasynyŋ ǧylymyn damytuǧa sıŋırgen eŋbegı üşın» tösbelgılerımen marapattaldy, «Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı» ataǧyna ie boldy.
Mädeniet, intelligensiia taqyrybyn tereŋ qauzaǧan Q.Ahmetovtıŋ öz boiynan da erekşe mädeniettılıktıŋ, ziialylyqtyŋ, ızettılıktıŋ ülgısın köremız.
Laura DÄURENBEKOVA,
Amangeldı Qūsaiynov
atyndaǧy Euraziia gumanitarlyq
institutynyŋ dosentı
