Qazaqtyŋ körnektı aqyny Tölegen Aibergenovtıŋ tuǧanyna 80 jyl toldy. Osyǧan orai, Astanadaǧy Ūlttyq akademiialyq kıtaphanada «Sen menı ızde, aiaulym» atty än-jyr keşı öttı. Sondai-aq, elordadaǧy T.Aibergenov atyndaǧy №16 orta mektepte de aqyndy ūlyqtaǧan şara ūiymdastyryldy. Bız bügın «Alaş» syilyǧynyŋ iegerı, aqyn Serık Tūrǧynbekūlynyŋ Aibergenov turaly tolǧanysyn jariialaudy jön kördık.
Alpysynşy jyldardyŋ aiaǧy men jetpısınşı jyldardyŋ basynda qazaq poeziiasyna qyrandai samǧap, ekpındei engen, erekşe bolmysy bar bır aqyn bolsa, ol Tölegen Aibergenov edı. Aibergenovtıŋ sol kezdegı qalam sıltesıne qyzyqpaǧan aqyn kem de kem şyǧar. Tıptı sol bır tūstarda Tölegenşe tebırenıp, Tölegenşe tolǧaǧan aqyndardyŋ legı qalyptasa bastap edı. Ärine, solardyŋ bärı bır saptan, bır qaptan şyqqan bır-bırımen tym ūqsas bolyp jatsa, onda aqynnyŋ daralyǧy tanylmas edı.
Äitse de, syǧalai qarap, saraptai bılgen synşy bolsa, sol jyldar öleŋ ölkesınde Tölegenge tän ūqsas ızderdı baǧamdauǧa bolar edı. Būl da aqynnyŋ erekşelıgı, airyqşa orny dep baǧalar edık. Sebebı sol jyldarda qosylǧan tyŋ tolqyn Tölegen jyrlary qai oquşyny da beijai qaldyrmaǧany aqiqat.
Özımnıŋ baǧamdauymşa, sol jyldarda jaŋa şyǧyp, qanat qaǧa bastaǧan osy küngı eŋ tanymal aqyndar Mūhtar Şahanov, Fariza Oŋǧarsynova, Aqūştap Baqtygereeva, ömırden erte ötken Meŋdekeş Satybaldiev, Ömırzaq Qojamūratov syndy aqyndarǧa Tölegen poeziiasy äser etpedı dep aita almaimyn. Sol tūsta, tıptı, Marat Otaraliev degen talantty jas aqynnyŋ jyr jūptaǧan şabysy da, dauysy da Aibergenovten aumai qalǧan sätterıne kuä bolyp qaluşy edık. Keiın osy aqyndardyŋ bärı de elıkteu, solyqtaudan arylyp, öz arnasymen aǧyp kettı…
Ol öleŋ oqyǧanda erekşe bır küige tüsıp, qyrandai samǧap, qanattanyp ketuşı edı. Onyŋ erekşelıgı sol, öleŋ oqyǧan sätınde özın de, özgenı de ainalasyndaǧy dünienı ūmyttyryp, basqa bır bölek älemge engızıp jıberuşı edı.
Menı Tölegennıŋ öleŋ oquy qatty elıktırdı. Qos qolyn sermegen, beine bır qanatty qūstai erkın samǧap, dauys yrǧaǧy da san qūbylyp, tyŋdarmanyn bırden baurap alyp, erıksız täntı etuşı edı-au!
Men Tölegendı alǧaş ret Almatydaǧy Jazuşylar odaǧynyŋ üiınde kördım. Qasynda Şämşı Qaldaiaqov bar. Tölegendı äp-sätte sol kezdegı jas aqyndardyŋ bır toby qorşap alyp, öleŋ oquyn qolqalady. Işınde men de barmyn. Köp sözge kelgen joq, alǧaşynda säl kıbırtıktegendei bolyp edı, kele-kele keŋ jaiylyp, qūiqyljyp, aqqan qyrandai samǧap kettı dersıŋ. Bız, jas aqyndar, aŋtarylyp qarap qalǧanymyzdy aŋǧarmappyz. Bıraz öleŋder oqydy.
Maǧan äser etkenı sonşalyq, sol öleŋderdıŋ bıraz şumaqtary menıŋ sanamda sol kezden saqtalyp qalypty. «Sen menıŋ özımdı körseŋ, tūrysym osy menıŋ, al mendegı ǧalamat sezımdı körseŋ, şoşyr edıŋ!» degen kezde, aqyn jüzın onan saiyn barlap, jyr älemıne enıp, jüregıne boilai tüskenımızdı baiqamai da qaldyq. Ne degen qūdıret, ne degen ǧajaiyp jyr! – degen ūlan-asyr oidyŋ qūşaǧynda qalyp, özımızdı būl dünie emes, basqa bır älemge enıp ketkendei sezındık. Qoştasar sätte bärımız qol berıp, aty-jönımızdı aityp jattyq. Kezek maǧan kelgen kezde, bırden baiaǧy tanysynşa: – Oi, Serık, senıŋ 1964 jylǧy säuır aiynda «Jūldyzdyŋ» törtınşı sanynda «Küzettegı Ana» degen öleŋıŋ bar edı ǧoi, – dep bır şumaǧyn jatqa soqty. Taŋǧalyp qaldym. Söitsem, Tökeŋ tek qana özınıŋ öleŋderın ǧana jatqa aitpaidy eken, ūnaǧany esınde saqtalyp qalady eken. Oǧan keiın aralasa kele äbden közım jettı. Būl 1966 jyldyŋ jaz aiy edı. Sodan ne kerek, keler jyldyŋ küzıne deiın Tölegendı jiı körıp jürdım. Köbınese Qainekei Jarmaǧambetovtıŋ üiınde jolyǧyp jürdık. Qainekei Jarmaǧambetov menıŋ auyldas aǧam, ülken ǧalym, bılımdı, zerek adam edı. Ärı aqyn, ärı audarmaşy. Köp jyldar QazPİ-de professor bolǧan, ūstaz. Qazaq ädebietınde ballada janryn damytqan bırden-bır bıregei tūlǧa.
Chili aqyny Pablo Nerudanyŋ balladalaryn audaryp, ony qazaq äuenıne salyp, jatqa aitatyn. Bır künı Qaqaŋnyŋ jaqyn ınısı Jaqsylyq ekeumız Qainekeidıŋ üiıne barsaq, Qaqaŋ tösek tartyp jatyr eken. Qasynda – Tölegen Aibergenov. Bıraq qatty auyryp jatqan adamnyŋ qalpy körınbeidı. Şaraptan şarşaǧany sezılıp tūr. Qaqaŋnyŋ auzynda damyl joq, bır äuenge salyp, yŋyldap öleŋ aitady: – …Ei, soldat, saǧan degen üzım nan da, boialǧan köz jasy men qyzyl qanǧa… Tölegen tebırene söilep kettı: – Pablo Neruda! Qaqaŋnyŋ audarmasy… Mūny men de jatqa bılem, – dep aǧyta jöneldı. Qainekei qatty tolqyp, közıne jas aldy. Sol künı bız Qainekeidıŋ üiınde kün batyp, qas qaraiǧanşa boldyq. Tölegennıŋ öleŋderınen keiın Qaqaŋ basyn köterıp, tamaqqa qarady. Şäi ışıp, maŋdaiy terşıp, köŋılı jailandy. Tysqa şyqsaq, köşenı qoiu qaraŋǧylyq qymtap alǧan eken. Onda qazırgıdei emes, köşe şamdary jarqyrap janbaidy.
Tek är üiden tüsken terezelerdıŋ jaryq nūry köşelerge meiırım şuaǧyn tögıp, tırşılık tynysyn aŋǧartyp tūrǧandai.
Köşe qiylysyna kelgen soŋ Tölegen bıraz tauǧa qarap, tolǧanyp tūrdy. Bız Jaqsylyq ekeumız tömenge tüskelı tūr edık.
Tökeŋ bızge jatty da jarmasty: – Jürıŋder üige, men myna arada jap-jaqyn jerde, Alatau 60-ta tūramyn! – dedı. Menıŋ ere ketkım kelıp edı, Jaqsylyq tartynşaqtai berdı.Sebebı byltyr ǧana üilengen, jaqynda ǧana jas säbilı bolǧany bar, üiıne asyǧyp tūr. Menıŋ Jaqsylyqty jalǧyz tastap ketuge dätım barmai, degbırım qaşyp tūrǧan. Sol sätte tas töbeden töngen ai säulesımen aralasyp, alysta Alataudyŋ qarly şoqylary aiqyn aŋǧarylyp tūrǧan.
Tökeŋ sol taularǧa telmıre qarap, bırer şumaqty tögıp tastady:
Qaiǧy da, mūŋ da menen
köp tabylar,
Bärı de jalǧyz sen dep aqtarylar.
Bauraiy mäŋgı köktem
zaŋǧarlardyŋ,
Basynda mäŋgı jatqan
aq qary bar.
Tökeŋ bızben qimai qoştasty. Bıraq būl soŋǧy qoştasu emes edı.
Araǧa apta tüspese de, ai aralatyp Tölegen aǧamen kezdesıp qaludyŋ sätı tüsıp jürdı. Soŋǧy kezdesuımız esımde qalypty.
QazMU-dyŋ art jaǧyndaǧy qaltarysta «Gülder» degen kafe bolatyn. Bız, jas aqyndar, köbınese sonda bas qosatynbyz. Bırde barsaq, ainalasyn ädettegıdei jastar qorşap alǧan, ortasynda Tölegen Aibergenov tūr. Şet jaǧyna baryp, tūra qaldym.
Tentek mūhit tepsıngen dauylynda,
Balyqşynyŋ ottaryn öşıredı.
Küz ben qystyŋ tūmandy
jauynynda,
Ūşqyştardyŋ taǧdyry
şeşıledı.
Jönı bölek öludıŋ ūrystardan:
Şoferdıŋ būrylyssyz
jan tılegı.
Milisioner öledı ūry ūstaudan,
Aqyndardy mahabbat öltıredı.
Öleŋ jalǧasa berdı. Bärı de ünsız tyŋdap qalǧan. Şet jaqqa demımdı ışıme tartyp, men de tūrmyn tyrp etpei… Bır kezde art jaǧyna jalt qarady. Menı kördı. Qasyna şaqyryp aldy. Qūşaqtasa kettık.
Qazaq ädebietı älemınde qūşaǧyna aqqu-qazdaryn qondyryp, qiiasynan qyran ūşyrǧan ūşy-qiiarsyz jarqyrap jatqan Aibergenov aidyny bar. Köz tartatyn aspanmen astasqan aidynnyŋ tūnyǧy tūŋǧiyq, suy möldır. Ainalasyn qalyŋ qaraǧailar men aq qaiyŋdar kömkergen kögıldır ölke. Osy ölkeden Aibergenov aidynyna älemnıŋ är qiyrynan sansyz būlaqtar sarqyrap aǧyp kelıp, qūiylyp jatyr.
Sarqylmaityn, tartylmaityn kemel de tereŋ aidyn!
Serık Tūrǧynbekūly
