«Altyn Orda – qazaqtyŋ mädeni kodynyŋ maŋyzdy bölşegı» degen Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev ötken jyly Altyn Ordanyŋ 750 jyldyǧyn atap ötu turaly tapsyrma bergenı esımızde. Mıne, osydan bastap Altyn Orda atauy BAQ betterınen tüsken joq. Bıraq būl atau soŋǧy kezderı bırde «Altyn Orda» dep alynsa, bırde «Ūlyq Ūlys», «Ūly Ūlys» dep, keide tıptı Altyn Orda men Ūlyq Ūlys qosarlanyp alynyp jür. Jaqynda Atyrauda ötken halyqaralyq ǧylymi-praktikalyq konferensiiada da «Ūlyq Ūlys – Altyn Orda» dep qatar alyndy. Osydan soŋ qarapaiym halyq arasynda «şynymen de Altyn Orda ma, älde Ūlyq Ūlys pa? Joq, älde Ūly Ūlys pa?» degen sūraular tuyndady. Būl, bylai qaraǧanda, kışkentai mäsele siiaqtanǧanymen, ǧylymi tūrǧydan alǧanda, eldıgımız ben tarihymyzǧa saiatyn özektı mäsele. Sondyqtan būl ataudy bırızge tüsırudıŋ män-maŋyzy erekşe ekenın eskere otyryp, ǧalymdardyŋ pıkırın tyŋdap kördık.
Qoişyǧara Salǧaraūly, jazuşy,
tarihşy,
Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgenqairatkerı:
Qazırgı tarih ǧylymynda «Ūly Ūlys» degen resmi töl atauy atalmai, onyŋ ornyna «Altyn Orda» atauy qoldanylyp keledı. Qazaq elı täuelsızdık alǧannan keiıngı jazylǧan «Qazaqstan tarihynyŋ» 2010 jyly jaryq körgen köptomdyǧynyŋ ekınşı tomynyŋ: «Qazaq halqynyŋ qalyptasuy. Qazaq memleketınıŋ qūryluy men damuy» degen bölımınıŋ bırınşı tarauynda tügeldei Altyn Orda dep alynǧan. Şyn mänınde ömırde Altyn Orda degen memleket te, imperiia da bolmaǧan.
Şyŋǧys han ölgennen keiın segız jyl uaqyt ötken soŋ, Qaraqorymda moŋǧol aqsüiekterı qūryltai şaqyryp, Şyǧys Europaǧa joryq jasau jönınde şeşım qabyldady. Osy joryqty basqaru Joşynyŋ jauynger balasy Batyiǧa jükteledı. Jetı jylǧa sozylǧan būl joryqtan Batyi han 1242 jyly ülken jeŋıspen oralady. Nätijesınde būrynǧy bır Joşy ūlysy jaŋadan qosylǧan bırneşe ūlystarmen ūlǧaiyp, küşeiuıne bailanysty endı «Ūly Ūlys» dep ataldy. Osydan keiın, qaşan Ūly Ūlys ydyrap ketkenge deiıngı aralyqta ötken ekı ǧasyrdan astam uaqyt ışınde būl eldıŋ eldık atauynda eşqandai özgerıs bolǧan joq. Işkı-syrtqy jūrt ta, osy Ūly Ūlystyŋ negızın qalaǧan Batyi hannan bastap onyŋ eŋ soŋǧy bileuşısı bolǧan Toqtamys hanǧa deiıngı aralyqtaǧy el bileuşılerınıŋ bärı de öz elın «Ūly Ūlys» dep ataǧan. Būǧan Toqtamystyŋ Litva korolı Vitovitke jazǧan hatynyŋ aiaǧyna «Ūly Ūlystyŋ bileuşısı Toqtamys bahadür-han» dep qol qoiyp, mör basuy da aiǧaq.
Endı «orda» sözınıŋ sözdık törkını men ataulyq maǧynasyna üŋılıp köreiık. Köptegen tarihşylar «orda» sözın «orta» dep tüsındıredı. Mysaly, osy oraida arnaiy zertteu jürgızgen «İstoriia Otechestva» atty eŋbektıŋ avtory K.Daniiarov: «Köptegen türkıtanuşylar «orda» sözı türıktıŋ «orta» degen sözınen şyqqan dep esepteidı. Basqalarǧa qaraǧanda, osy şyndyqqa keledı. Qalai degende de «orda» memleket sözınıŋ balamasy emes, «ortalyq», «astana» degen maǧynany bıldıredı» deidı. Būl arada zertteuşınıŋ «ordany» «orta» dep tanuy da, ony «şyndyqqa keledı» deuı de – atau sözdıŋ törkının ǧylymi taldau arqyly emes, el bileuşısınıŋ ordasy qalaida eldıŋ ortasynda boluǧa tiıstı ǧoi degen jalaŋ qisynǧa süiengen, būl – tiianaqsyz tūjyrym. «Orda» sözı äuelde «orda, ordyŋ ışınde» degen maǧynany bıldırgen. Oǧan bügınge aman jetken Ūlytaudaǧy han men qaǧandar ordasyn tıkken jerdegı «ordanyŋ jūrty» aiǧaq. Keiın qoldanysta «el bileuşısınıŋ äkımşılık üiı», «keŋsesı» degendı bıldıretın «orda» ūǧymy paida bolǧan. Köptegen derekközderde onyŋ jeke aitylmai, köp jaǧdaida «hannyŋ ordasy», «qaǧannyŋ ordasy» dep bıreuge enşılenıp aitylatyndyǧy sodan bolsa kerek. Osyndai han men qaǧan ordalarynyŋ keibırı Altyn Orda dep atalyp, erekşe äspettelgenımen, olardyŋ da atqaratyn qyzmetı basqa jai ordalarmen bırdei maǧynada. Bar aiyrmaşylyq: hannyŋ nemese qaǧannyŋ keŋsesı bolǧan osyndai ordanyŋ sän-saltanatyn asyru üşın keregelerınıŋ basyn, uyqtarynyŋ qarlaryn, şaŋyraǧynyŋ şeŋberın altynmen aptap, sändep äşekeileuınde ǧana. Mūndai altyn ordalar jäne Batyi qūrǧan Ūly Ūlystan būryn da bolǧan. Būl rette, basqany aitpaǧanda, özımız tarihtan bıletın Bırınşı Şyǧys türık qaǧanatynyŋ ataqty qaǧany Dizabuldyŋ Vizantiia elşısı Zemarhty osyndai ışı-syrty altynmen aptalǧan Altyn Ordada qabyldaǧany belgılı. Al mūny naqty Şyŋǧys han zamanyna turalasaq, mysaly, Raşid ad-Din öz eŋbegınde Qaraqorymda myŋ adam siiatyn ülken üi tıgılgenın, onyŋ uyqtarynyŋ altynmen aptalǧanyn, ol üidı «Altyn Orda» dep ataitynyn jazady. Sol sekıldı Plano Karpini ūly han Küiıktı taqqa otyrǧyzu räsımın ötkızgen üidıŋ de «Altyn Orda» dep atalǧanyn aitady. Keiıngı Qypşaq dalasynyŋ ūly hany äz-Jänıbektıŋ (1341-1357 jj.) üiınıŋ de Altyn Orda atalǧany mälım. Mıne, osylardyŋ özınen-aq, eşbır Ordanyŋ, tıptı Altyn Orda atalsa da, eşqandai memlekettıŋ aty bolmaǧan. Salystyrmaly türde aitqanda, bızdıŋ qoldanysymyzdaǧy Altyn Orda degenımız dalalyqtardyŋ memleketı üşın qai zamanda bolsyn, bar män-maǧynasy qazırgı AQŞ-tyŋ «Aq üi», bolmasa Reseidıŋ «Kreml» degenımen bırdei. Bıraq osylai eken dep eşkım AQŞ-ty «Aq üi memleketı», Resei Federasiiasyn «Kreml memleketı» dep atamaidy ǧoi. Osyǧan qaramastan, qazaq tarihşylary älı künge resmi tarih ataularynda, akademiialyq ǧylymi zertteulerınde Altyn Ordany Ūly Ūlys atauynyŋ balamasy retınde eşqandai tüsınık, eskertpesız qoldana beredı. Bılmegendıkten emes, bılıp tūryp söitedı. Mūnyŋ tarihi sauatsyzdyq; öz elınıŋ memleketınıŋ memlekettık qūrylymyna, onyŋ atauyna degen nemqūrailylyq; özgelerdıŋ aitqany men jazǧanyn oisyz qaitalai beretın essız elıkteuşılık ekenın bılıp jatqan jan jäne joq.
Erkın Äbıl, «Memleket tarihy instituty»
memlekettık mekemesınıŋ direktory,
tarih ǧylymdarynyŋ doktory:
Altyn orda degen atau XV-XVI ǧasyrlarda paida boldy. Būl – orystar kırgızgen saiasi atau. Olar Altyn Orda dep atap jürgen ırgelı memleket özderın eşqaşan Altyn Orda dep ataǧan joq. «Ūlyq Ūlys», «Joşy ūlysy» dep atalǧan.
Ūlyq ūlys atauy tarihi derekterde de bar. Şoqan Uälihanovtyŋ eŋbekterınde, Toqtamys hannyŋ jarlyqtarynda kezdesedı. Jalpy «orda» degen söz qazaq tılınde memleket degen ūǧymdy bıldırgen joq, ol «ortalyq», «astana» degen ūǧymdardyŋ balamasy retınde qoldanyldy. Demek, Altyn Orda – qoldan jasalǧan atau. Bız Ūlyq Ūlys degen termindı 1992 jyldan bastap oqulyqtarǧa engıze bastadyq. Bızdıŋ institut şyǧaratyn tarihi derekterge qatysty materialdardyŋ bärınde «Ūlyq Ūlys» dep aldyq. Aqiqaty da sondai.
Erlan Mazan, Gumanitarlyq ǧylymdar magistrı,
audarmaşy:
Altyn orda atauy qytailyq resmi jylnama – «Jaŋa Iýan tarihy» eŋbegınde kezdesedı. Osy eŋbektıŋ Ämır Temırdıŋ ömırıne arnalǧan tarauynda «Temır Ürgenıştı jaulap, Horezm jerın tolyqtai basyp aldy. Horezm Qypşaqtyŋ Altyn Orda handaryna (察金翰耳朵汗) qarauşy edı. Batu Altyn Ordany (金斡耳朵) qūrdy, onyŋ ūrpaqtary Altyn Orda hany dep ataldy» dep körsetıledı.
Alaida «Jaŋa Iýan tarihy» XX ǧasyrdyŋ basynda hatqa tüsken. Qytailyq dästürge sai eskı ädebietterdıŋ negızınde jazylǧanmen, avtor şeteldık eŋbekterden, sonyŋ ışınde d’Osson men Raşid ad-Din eŋbekterınen de paidalanǧan, sondyqtan, būndaǧy «Altyn Orda» Ertısten batysqa qarai tūlpardyŋ tūiaǧy jetken jerge deiıngı keŋ-baitaq keŋıstıkke ielık etken Joşy ūlysynyŋ naqty, resmi atauynyŋ qytai tılındegı audarmasy dep kesıp aitu qiyn. Degenmen, Altyn Orda atauy negızsız de emes, bızdıŋ oiymyzşa, būl ejelgı qytai derekterınde, mysaly, Iýan äuletı kezınde ömır sürgen Siun Mensian deitın oqymysty-ǧalymnyŋ «Siszin Ji» atty eŋbegınde «昔剌斡耳朵», Van Hueidıŋ (1322–1374) «Van Chjunven-gun szi» eŋbegınde «失剌斡耳朵» türınde hattalǧan, ūly qūryltai ötetın «Sary orda» (Basty orda, Ortalyq orda, Altynsary orda) atauynyŋ orys tılındegı balamasy bolar dep oilaimyz.
Degenmen, ūlan-ǧaiyr aumaqty alyp jatqan Joşy ūlysynyŋ körşıles halyqtardyŋ tarihi ädebietterınde ärtürlı ataluy zaŋdy dep oilaimyz. Toqtamys hannyŋ özın «Ūlyq ūlystyŋ hany» dep atauy da zaŋdylyq, öitkenı tarihi ädebietterde ūldyŋ kenjesı retınde Şyŋǧys qaǧannyŋ qara şaŋyraǧyn basqan jäne Şyŋǧys qaǧan ömırden ötken soŋ, ūly qūryltai ötkenşe Ūlyq noian degen atpen ıs jüzınde el bilıgın ūstaǧan Tölenıŋ ielıgındegı el-jūrttyŋ da Ūlyq Ūlys (兀鲁黑兀鲁思) atanǧan bar, būl, şyn mänısınde, siuzerendık memleket degen maǧyna beredı. Sondyqtan, Toqtamystyŋ baǧynyşty dep sanalǧan halyqtarǧa jöneltken hattarynda özın «Ūlyq Ūlystyŋ hany» dep atauy qai jaǧynan alǧanda da jarasyp tūr. XV ǧasyrdyŋ ortasynda Joşy Ūlysy bölıngennen keiın, Toqtamystyŋ nemeresı Seidahmet bilegen memlekettık qūrylymnyŋ tarihi ädebietterde Ūly Orda (Bolşaia Orda) ataluy da osy qisynǧa keledı.
Bızdıŋ oiymyzşa, Altyn Orda, Ūlyq Ūlys ataulary bırın-bır terıske şyǧarmauǧa tiıs, bızdıŋ tarihşylarymyz ekı termin arasyndaǧy näzık bailanysty naqtylap, olardyŋ kezeŋdık tarihi-mädeni aspektılerın anyqtauǧa köbırek küş salǧany jön. Al jalpylai aitqanda, Ūly dala tarihynyŋ ūly belesı bolǧan ūly ūlystyŋ tarihi ädebietterımızde Joşy ūlysy nemese Joşy-qypşaq ūlysy dep atalǧany äldeqaida oryndy.
