Baspasözde «retro-sūhbat» atalatyn täjıribe bar. Sol tanys ızben bız de retrospektiva tüzgelı otyrmyz. Jahannyŋ sanaly bölıgı moiyndaǧan tūlǧalardyŋ jazbalarynan jarqyn-jarqyn oilaryn oiyp alyp, oqyrmanmen tıkelei tıldeskendei tärızge tüsıremız. «Syr-sūhbat» älde «Syrt-sūhbat» dersız. Talqylauǧa laiyq taqyrypqa qatysty bızdıŋ taraptyŋ da paiymyn synalap kırgızıp, deŋgeilı sūhbat qūrastyrudan dämelımız.Taǧylymnyŋ aty – taǧylym. Ol qandai pışınde ūsynylsa da, baǧalanar.
Bastapqy keiıpkerımız – ser Aleks Fergiuson. Daŋqty futbol bapkerı. «Manchester Iýnaited» fanattarynyŋ közı tırı pırı. Onyŋ byltyr küzde jaryq körgen «Menıŋ avtobiografiiam» estelıgı aǧylşyn körkem ädebiettık emes kıtap naryǧynyŋ bükıl rekordyn jaŋartty. Saudaǧa tüsken alǧaşqy aptasynda-aq 115,5 myŋ danasy satylyp ketken. Tömende bız süiengen mätınnıŋ denı – atalǧan şyǧarmadaǧy baiandaulardan.
– Ser, sız futboldaǧy qyzmetıŋızben qoştasatyn künı baspasözde jariialanǧan maqalalar, pıkırler aiaqdopqa qatysy joqtardyŋ özın tereŋ oiǧa batyrǧandai edı. Būl – madaq, maqtan, moiyndau ǧoi. Al, kerısınşe, özıŋız osynşa synǧa ūşyrap körgen kezıŋız bar ma?
– Ärine. Mysaly, 2002 jyldyŋ qyrküiegınde basyma qara būlt üiırıldı. Bapker jūmysynyŋ bır erekşelıgı, senıŋ ısıŋ alǧa baspai jatqandai körınse, jan-jaqtan şabuyldauşy, şüilıguşı köbeie qoiady. Onyŋ üstıne men özımdı eşqaşan baspasöz aldynda mındettı sanap körmeppın – eşqaşan jurnalistermen qoiyn-qoltyqtas aralasuǧa tyryspappyn da, olarǧa eşqaşan qoltaŋba bermeppın de, sondyqtan qiyn-qystau kezeŋde tılşılerdıŋ demeuıne süienu turaly oilanuǧa da bolmaityn. Şyny kerek, «Meil on sandidegı» Bob Kesten basqa eşkımdı tanymaidy ekem. Endeşe qalam ūstaǧan bauyrlardyŋ menı qysylşaŋ tūsta süiei qoiuy, men üşın küiıne qoiuy – aqylǧa syiǧysyz edı. İä, özge menedjerler arasynda baspasözben jūmys ısteu şeberlıgın meŋgergender bar ekenın bılem. Bälkım, būl qabılet olarǧa uaqyt ūzartuǧa järdemdesetın de şyǧar, bıraq naǧyz şyŋyrauǧa qūlarlyqtai bolsaŋ, kım-kım de mäŋgılık qoldai bermesı anyq qoi.
Mausym ışınde oiynyŋda sätsız kezeŋ bola qalsa, bıttı: baspasözdıŋ qysymy tyqsyryp äketedı. Erınbegennıŋ bärı sen turaly «Fergi, uaqytyŋ öttı» degendei bırınen bırı ötken taqyryp qoiudan jarysyp jüretındei. «Öz postynan jalyqpai, osynşa uaqyt qalaişa otyra beruge bolady?» saryndas änder üdei beredı, üdei beredı. Mūndaida sen külıp qana qoia saluyŋ kerek, bıraq eşqaşan jürekpen qabyldamaǧanyŋ abzal. Öitkenı dolylyq – adamnan görı haiuanǧa tän sezım. Ras, osynau jyldar ışınde maǧan qatysty kısı qyzyǧarlyq ta köptegen maqala jariialandy, sırä, jurnalister bızdıŋ aituly-aituly jetıstıkterımızdı ainalyp ötuge batpaǧan şyǧar. Degenmen özıŋdı «danyşpan» dep moiyndauşylar «aqymaq» dep te aituy mümkın ekenıne daiyn bolǧanyŋ artyq etpeidı.
Bırde Mett Basbi «Sen nege oiynyŋ oidaǧydai jürmei jatqan kezderde gazet oqisyŋ? Ondaida, mäselen, men eşqaşan baspasözge köz toqtatqan da emespın» dedı. Bıraq ol at üstınde jürgen kezde baspasöz qazırgıdei aiaq attasaŋ, aldyŋnan şyǧatyndai belsendı emes-tūǧyn.
– Desek te, sızdıŋ futbolmen qoştasuyŋyzdy mass-media aŋyzǧa ainaldyryp jıbergendei körındı. Soǧan qaraǧanda, özıŋız oilaǧandai, süikımsız keiıpker bolmaǧanyŋyz ǧoi?
– Onyŋyz ras. Menıŋ ketuım turaly jaŋalyq älemnıŋ, kem degende, 38 gazetınıŋ bırınşı betınen oryn alypty. Olardyŋ ışınde «Niu-Iork taims» ta bar. Britaniialyq basylymdar sol küngı nomerın 10-12 bettık arnauly qosymşalarmen şyǧardy.
Gazetterdıŋ men turaly jazbalary, älgınde özıŋız aityp qalǧandai, madaq saryndy keldı. Özım kei aqparat qūraldarymen ılınısıp qalǧan kezderım de bolǧan, bıraq eşkımge eşqaşan kek saqtaǧan emespın. Jurnalister ūdaiy qandai da bır qysymda jüretının bılemın ǧoi. Olar internetpen, feisbukpen, tvittermen jäne basqa köptegen äleumettık jelılermen bäsekege qabılettı boluy tiıs. Onyŋ üstıne redaktor da töbeden tönıp, mazalap bara jatsa, oŋai deimısıŋ?! Oinaityn jūmys emes, älbette. Abyroi bolǧanda, jurnalister de kekşıl emes eken. Olar menıŋ baspasöz konferensiialaryndaǧy sözderımdı dūrys qabyldaǧandai körındı. Tıptı maǧan syilyq jasaǧandary boldy. Qalaişa quanbaisyŋ?!
– Dünienıŋ bärı mın ızdegen synmen tūtasyp ketse, bılıktı maman ne ısteu kerek? Psihologiialyq tūrǧydan synyp ketken kezıŋız este joq pa?
– Sättılıkte de, sätsızdıkte de ūstanymym anyq: jattyqtyruşylyq üderıstı alaŋsyz atqara beru kerek! Ärdaiym biık mındet arqalaǧan barşa jūmysymyzdyŋ müddesı, zer-zeiınımız, talabymyzdyŋ üdesı, bükıl ıs-äreketımızdıŋ üilesımı senbılık oiynnan körınetın. Eger «Iýnaited» oiynşysy oiǧa alǧanynan bırneşe ret mült ketse, jyndanyp kete jazdaidy. Ol üşın būl – jan tözgısız kemşılık. Alaida eŋ-eŋ üzdıkterdıŋ özı kei-keide senımsızdıkke jol beruı mümkın ǧoi. Tıptı Kantonanyŋ özı öz küşıne senbei qalatyn kezderı bolatyn.
– Aǧylşyn Premer-ligasynyŋ tarihynda 5-5 esebı alǧaş ret sız futbolmen qoştasatynyŋyzdy mälımdeitın künı tırkeldı. Aiaqdop ataulyǧa müldem jat esep – būl. Degenmen de ädemı sandar. Osy küngı köŋıl-küi, äserıŋız qalai boldy? Jiyrma jetı jyl taban audarmai jürgen, küllı älem janküierı äspettegen komanda jetekşılıgınen öz erkımen ketu – bıluımızşe, täjıribede kezdespegen jait.
– Avtobustan tüsıp, «Vest Bromvich» alaŋyna jetkenge deiıngı är sekundty zerdeme jaqsylap zerlep qaluǧa tyrystym. Asa mazasyzdanǧan joqpyn, öitkenı bapkerlıktı doǧaratyn uaqyt jetkenın sezındım, ketuım kerektıgıne sendım. Osynau oiynnan bır kün būryn oiynşylar maǧan estelıkke bırneşe syilyq äzırlep jatqandaryn aitqan. Solardyŋ arasynan eŋ jan tolqytarlyǧy 1941 jyly jasalǧan «Roleks» edı. Saǧattyŋ tılı üşten üş minut ketken tūsqa turalanypty: būl 1941 jyly 31 jeltoqsanda däl menıŋ dünie esıgın aşqan sätım eken. Syilyq ideiasy «MIý»-dıŋ basty saǧatsüierı Rio Ferdinandtyŋ oiyna kelgen körınedı.
– Komandaŋyzda bır kezderı sany jönınen jiyrmadan asa ūlttyŋ ökılderın baptaǧan ekensız. Qai-qai talappen qaraǧanda da, naǧyz älemdık qūram. Türlı ūlt futbolşylarynyŋ köŋılın tabuǧa talpynyp jürıp, öz halqyŋyzdyŋ qūndylyqtarynan ajyrap, onyŋ ruhynan jyraqtap qaldym dep oilamaimysyz?
– Şotlandtardyŋ ruhy biık. Eger olarǧa otanynan ketetındei kün tusa, tek ösu, örleu üşın, aituly jetıstıkke jetu üşın ǧana ketedı. Bız özımızdıŋ ötkenımızdı öşırmeuden būryn erteŋgı künı eŋselı bola tüsuımızge köbırek män beremız. Älemnıŋ är nüktesındegı şotlandtar, äsırese, AQŞ pen Kanadadaǧylar osyndai ūstanymmen ömır süredı. Mūndai örşıldık menen de tabylady. Ras, bız de – äzılqoimyz. Alaida jūmys kezınde aldymyzǧa qoiylǧan mındetke asa qatty alaŋdaimyz. Öz basym jauapkerşılıktı eŋ qūndy qasiet sanaimyn. Özgeler maǧan «Senıŋ oiyn barysynda jymiǧanyŋdy körmeppız» degendı jiı aitady. Olarǧa berer jauabym äzır: «Men mūnda külu üşın emes, jeŋu üşın jürmın».
– Ǧūmyryŋyzdyŋ eŋ sanaly, parasatty kezeŋın bergen süiıktı käsıbıŋızben qoştasu turaly şeşım aiaq astynan kele qalmaǧan bolar?
– İä. Zeinetkerlıkke şyǧuyma bailanysty köŋıl-küiımdı tüsırmeuge aldyn-ala bekındım. Qolyŋnan keletını sol ǧana ǧoi. Äitpeseŋ jasy seksenge auǧan adam özın küirete saluy op-oŋai. Tänıŋ de, janyŋ da auyra qaluǧa beiım kez. Sondyqtan men kündelıktı küikı küibeŋge tüsıp ketpes üşın, ūdaiy jaŋaşa talpynystar ızdep jüremın.
Zeinetkerlıkke ketetınımdı klub qyzmetkerlerıne estırtu bärınen qiyn boldy… Alypqaşpa qauesetter resmi mälımdemeden bır kün būryn şyǧa bastady. Bız būl jaitty asa qūpiia jaǧdaida ūstauǧa tyrysqanbyz. Men tıptı tuǧan bauyrym Martinge de läm-mim ym bıldırgen joqpyn. Sebebı, Niu-Iork qor birjasyndaǧy jaǧdaimen de sanasu kerek edı.
– Bärımız adam bolǧan soŋ, ömırde bap jäne baq syndy sanattar bolǧan soŋ, şalys baspau tym qiyn. Soǧan qaramastan, sız eŋ tanymal komandany şirek ǧasyrdan asa baptadyŋyz. Mūnyŋ syry nede? Jeŋılıs jiılep ketetın kezderde qandai täsılderge jügınetın edıŋız?
– Jeŋılıs em-daua ataulynyŋ ışınde eŋ kerektısı sezıletın kezder bolady. Tek ony qabyldai bılgen läzım. Bızde mynadai tämsıl bar edı: «Būl «Manchester Iýnaited» tarihyndaǧy kezektı kün ǧana». Basqaşa aitqanda, qandai da bır sätsızdıkten keiın sen älgıden äldeqaida quatty qarymta soqqy äzırleuge tiıssıŋ. Mäselen, bız eŋ soŋǧy minuttarda qoldan şyǧaryp alǧan jeŋısten keiın ıle-şala 6-7 kezdesudı qatarynan ūtatyn kezımız jiı edı. Būl kezdeisoqtyq emes.
Ädette düisenbı künı jūmysqa jinaqtalǧan janküierler ötken senbı ne jeksenbıdegı oiynnyŋ äserınen aiyǧa almai jüredı. 2010-nyŋ qaŋtarynda bır jıgıt maǧan «Biletke tölegen 41 funtymdy qaitaryŋyz. Sız spektakl qoiamyz dep uäde berdıŋız. Jeksenbıdegı oiynnan men spektakl köre almadym. Aqşamdy qaitara alasyz ba?» dep jazyp jıberıptı. Bylai dep jauap bergendı jön kördım: «Jaraidy, menıŋ keiıngı 24 jyldaǧy eŋbekaqymnan 41 funtty sanap alarsyz». Nege būlai dep otyr deisız be menı? Sen «Real» men «Iýventusty» ūtyp jatasyŋ. Al senen ışkı bırınşılıktegı kezektı bır süreŋsız oiynǧa ketken şyǧynyn öteudı talap etedı. Jer betınde oiyn barysyna qan jügırtude «Manchester Iýnaitedtıŋ» aldyna tüsetın qūryǧanda jalǧyz komanda tabylar ma eken?!
– Jalǧyzdyqqa qalai qaraisyz? Oŋaşa qalu tyŋ oilarǧa jeteleitın şyǧar?
– Bapkerdı ärkez äi joq, şäi joq küirep qalu qaupı alaŋdatyp jüredı. Köp uaqytyn özımen özı ötkızedı. Özın özı ıştei jep jıberuı de mümkın. Sondyqtan ol ara-arasynda öz oilarymen oŋaşa qalyp qoimau üşın tıptı ne ısteuge bolsa da, daiyn tūrady.
Kei keşterde men kabinetımde ışım pysyp, jalǧyzdan jalǧyz otyram da qoiam. Qyrsyq qylǧandai, bölmeme eşkım bas sūqpaidy, öitkenı menı bos emes dep oilaidy. Al men bıreu-mıreu esıgımdı qaǧyp kırıp kelse eken dep otyrǧanymdy kım bılsın?! Sondaida maǧan Rene Melensten nemese Mik Felan bır kese şai ışudı ūsynsa eken deimın. Ökınışke qarai, eşkım körınbeidı. Söitıp, keide özıŋmen sūhbattas ızdeuge, özgelerdıŋ keŋıstıgıne kimelep kıruge tura keledı. Bapker, qalasyn-qalamasyn, oqşaulyqpen jiı-jiı bettesedı. Sız adamdarmen tıldeskıŋız, syrlasqyŋyz keledı, alaida barlyǧy sızdı maŋyzdy şarualarmen basy qatyp jür dep oilap, aiaǧyŋyzdyŋ astyna oratyludan qaşady.
– Syrt közge futboldan özgege moiyn būrmastai körınesız…
– Futboldan köŋıl audarmai tamaşalaityn janküierler men turaly, bälkım, «Manchester Iýnaitedten» özge körgen-baqqany joq dep oilaityn şyǧar. Bıraq uaqyt ötken saiyn negızgı jūmysym köbeie tüskenımen, boiymdy, oiymdy sergek ūstauǧa septeser özge de jan qalauynan ajyraǧan joqpyn. Kıtap sörelerım ädebiettıŋ neşe türınen sıresıp tūr, üidegı jertöleden jaqsy-jaqsy şaraptyŋ neşe atasyn taba alasyz.
– Ser, bıluımızşe, kıtaptyŋ da, şaraptyŋ da jönı bölek. Bıraq qai-qaisysy da qajyp ketken kezderıŋızde oidan oiǧa alyp qaşa bermei me?
– Menıŋ at jarystaryna qyzyǧuşylyǧymdy bıletın şyǧarsyzdar. Kerringtondaǧy kezektı künım tämamdalǧan soŋ nemese kezektı kezdesuımızden keiın öz basym osy ataǧan jan qalauymnyŋ älemıne süŋgıp ketem. Menıŋ negızgı käsıbımnıŋ syrtyndaǧy äuestıkterım «Iýnaitedtegı» ısımdı ılgerılete tüsuge äjeptäuır septestı dep batyl aita alam.
Saiasi közqarastarymda aita qalarlyqtai özgerıs bolǧan joq. Ädette belgılı bır eŋbek ötılıne, jiǧan däuletıne qarai adamnyŋ ūstanymdary özgerıp jatatyny bar ǧoi. Bıraq men dünietanymdyq qabyldau amaldaryn, jüielı-jüielı qūndylyqtardy ideologiialyq közqarastardan äldeqaida tereŋırek sıŋırudı jastai igergenmın.
Men Leiboristık partiianyŋ üi küşıgı sekıldı äser qaldyratyn, onyŋ jaiǧan barlyq dastarhanynan däm tata beretın, sailau ataulysynyŋ basy-qasynda jüretın saiasi belsendı bolǧan joqpyn. Degenmen parlamentke leiborister atynan sailanǧan deputattardy ūdaiy qoldap kelemın. Jūbaiym Keti «saiasatqa säl bet būrsaŋ boldy, ol senımen sıŋır jalǧastyryp ketuge äzır» degendı jiı qaitalauşy edı. Saiasatkerler senı özderı üşın uaqytyn qiia beruden tanbaidy dep oilai bastaidy. Sosialistık ūstanymdar men Leiboristık partiiaǧa senım bıldıru bır basqa da, saiasi amal-qareketterdıŋ belsendı qatysuşysy bolu müldem basqa närse ǧoi. «Iýnaitedtıŋ» jattyqtyruşysy retınde mende būlardyŋ eŋ tömengı talabyn oryndauǧa uaqytym müldem auyspaityn.
– Sız turaly aqparattarǧa nazar salyp jürsek, özıŋızben el Premer-ministrlerı sanasatynyna qanyqpyz…
– Öz memuarlarynda Toni Bler premer-ministr kezınde Gordon Braundy (Ūlybritaniianyŋ Blerden keiıngı ükımet basşysy) qyzmetten bosatu turaly menımen keŋeskenın jazypty. Menıŋ esımde qalǧanyna kelsem, ol naqty Braun jönınde eşteŋe sūraǧan joq. Onyŋ sūraǧy menıŋ qol astymdaǧy futbolşy-superjūldyzdar jäne olardy özım qalai baǧyndyryp ūstaitynym turaly qoiyldy. «Menıŋ jūmysymda eŋ bastysy – baqylau. Eger olar menıŋ bilıgıme aralasa bastasa, bırden qūtylamyn» dep jauap berdım. Sonda ol Gordon ekeuınıŋ arasynda äldebır şielenıs bar ekenın aityp qaldy, bıraq tıkelei eşteŋe dep sūraǧan emes. Men olardyŋ jeke ısıne aralasqym kelmegendıkten, älgındei jalpylama keŋes berumen şekteldım.
Aitpaqşy, 1997 jylǧy sailauǧa bır apta qalǧanda bız Tonimen Manchesterdegı «Midlend» otelınde bırge tamaqtandyq. Sonda Tonige bylai degem: «Eger sız ükımettı bır bölmege qamap qoia alsaŋyz, onda bärı jaqsy bolady, eşqandai mäsele tuyndamaidy. Qiyndyq ükımette ärkım öz aldyna äreket jasaityndyǧynda, öz qalauyna qarai odaq qūratyndyǧynda jäne özı ūnamdy jurnalistermen qarym-qatynas nyǧaitatyndyǧynda». Toni menı mūqiiat tyŋdap otyrdy. Bilıkke ie kez kelgen jannyŋ kemşılıgı bar. El basqaru degenıŋız – ūlan-ǧaiyr jauapkerşılık. Ol belgılı bır jaǧdailarda jalǧyzsyrauǧa jetkızedı, mūny men öz basymnan jaqsy sezıngem. Bilıgı bar adamnyŋ töŋıregınde özgeler attap basqysy kelmeitın bos keŋıstık bolady. Toni jas jıgıt ekenıne qaramastan, sol zor mındettı arqalauǧa täuekel ettı.
Menıŋ bır ūqqanym: ömırde ärkez qiyn joldy taŋdau kerek. Däl sol sätte mūnyŋyzdy köpşılık qoldai ma, joq pa, ol – keiıngı kezektegı mäsele.
Daiyndaǧan: Erbolat QAMEN
