ÄLEMDI AINALYP ŞYǦATYN ALǦAŞQY SPORTŞY BOLATYNYMA SENGEN EDIM…

Marat JYLANBAEV, «Ginnestıŋ rekordtar kıtabyna» 7 ret engen marafonşy, halyqaralyq därejedegı sport şeberı:

Adamdar maǧan portretın saldyru üşın kezekke tūratyn

• Marat aǧa, sız älemnıŋ eŋ ülken şölderınen jügırıp ötken jalǧyz adamsyz. Esımıŋız «Ginnestıŋ rekordtar kıtabyna» 7 märte endı. Osy jetıstıkterge sızdı ne jeteledı?
• Men köp jetıstıkke öz küşımmen jetken adammyn. Adam aldyna maqsat qoisa, soǧan jetu jolynda eş aianbauy kerek dep esepteimın. Özım balalar üiınde tärbielendım. Kışkentai kezımde suret saluǧa ikemım bolǧandyqtan, suretşı bolam dep şeştım. Osy maqsatqa jetu üşın künıne 8-9 saǧattap otyryp, suret salatynmyn. Senesız be, keiın men kez kelgen närsenı sala alatyndai därejege jettım. Qorşaǧan ortany tek syzyqtarmen köre bastadym. Eŋ qyzyǧy, adamdar maǧan özderınıŋ portretterın saldyru üşın kezekke tūratyn boldy! Kıtaphanadaǧy keskındeme önerı, grafika, kompozisiiaǧa qatysty barlyq ädebiettı oqyp şyqtym. Alǧaş maily boiaumen suret salǧanda, erekşe äserlengenım de esımde. Körkemsuret üiırmesınıŋ jetekşısı menıŋ salǧan natiurmortymdy körıp, «saǧan oqudyŋ da qajetı şamaly» dedı. Negızı, Almatydaǧy körkemsuret uchilişesıne tüskım kelgen edı. Bıraq, ol jerde jataqhana joq bolǧandyqtan, menı qabyldamady. Sosyn qūjattarymdy Qaraǧandydaǧy dene şynyqtyru tehnikumyna tapsyrdym. Tehnikumdaǧylar menı köbıne sportşy dep emes, suretşı dep tanydy. Ol kezde men sporttyq baǧdarlaudan KSRO-nyŋ jasöspırımder arasyndaǧy chempiony bolatynmyn. Jattyqtyruşym maǧan marafonǧa qatysu üşın köp jügıru kerektıgın aitty. Bıraq, menıŋ jügıruge onşa qūlqym bolmady. Sony sezgendei, ol maǧan «sen älsızsıŋ. Basqa dostaryŋ sekıldı, jaqynda sen de jattyǧu zalynan ketesıŋ» dedı. Osy sözder menıŋ namysymdy janydy. Tehnikumda da, äskerde de jügırudı ädetke ainaldyrdym. Jūmys babymen Ekıbastūz qalasyna auysqan kezımde sol jerde «äuesqoi jügıruşıler klubyn» aştym.
• Özıŋız oilap tapqan jattyǧu ädısı turaly aityp berıŋızşı.
• Bala künımde men turnikke köp tartyla almaityn edım. Al Renat degen dosym üşın būl oŋai närse bolatyn. «Men nege būl jattyǧudy Renat siiaqty jasai almaimyn?» dep oilandym. Sonymen ne kerek, kündız-tünı jattyǧudy qolǧa aldyq. Üş künnen keiın qolymyz qanap, tıptı müiızgektenıp kettı. Dosym odan ärı jattyqpady, al men şydadym. Bır ai daiyndyqtan keiın turnikke 8-aq ret tartylǧanymdy körıp, qatty köŋılım qaldy. Säl uaqyt ötken soŋ, dene şynyqtyru pänınıŋ mūǧalımı menı şaqyryp aldy. Sonda basqa balalardyŋ közınşe turnikke 50 ret tartyldym. Balalardyŋ bärı taŋǧaldy, özım de mūndai nätije kütpegenmın. Mūǧalım «mekteptıŋ jaŋa rekordy!» dep taŋdai qaqty. Keiınırek «däl osyndai ädıstı jügırgende qoldanyp körse qaitedı?» dep oiladym. Iаǧni, köp küş jūmsap, üzdıksız jattyǧu ädısı. Özım aşqan «äuesqoi jügıruşıler klubynda» osy ädıstı qoldanyp körgım keldı. Būl klubymyz bükılodaqtyq «Beg i my» jurnalynyŋ reitingısınde üzdıkter qatarynda bolatyn. Sonymen, men osy ädıstı «Sovetskii sport» gazetınde jariialadym. Özım tanityn barlyq marafonşylar «būl ädıs tiımsız. Sportşy mūndai auyr jattyǧudy kötere almaidy» dedı. Bıraq, men oiymnyŋ dūrystyǧyn köpke däleldegım keldı. Taŋǧy törtte tūryp, künıne 80-85 şaqyrymǧa jügıre bastadym. Aua raiynyŋ qolaisyzdyǧy maǧan äser etpeitın. Aǧzamdy ystyqqa da, suyqqa da, şölge de üirettım. Ülken sportqa kelgenıme 1 jyl tolmai jatyp, älemdık rekord jaŋarttym. Halyqaralyq jarystarda bırınşı, ekınşı oryndar aldym. Negızı, barlyq jerde bırınşı boluym kerek edı. Kei jerde aǧylşyn tılın bılmegenım kedergı boldy, kei jerde qazylar dūrys baǧalamady. Bıraq, men özımnıŋ bärınen myqty ekenımdı bıletınmın.
• Özıŋızdıŋ osy tabandylyǧyŋyzben kımge nenı däleldegıŋız keldı?
• Eŋ aldymen, özıme, sosyn, özgelerge adam mümkındıgınıŋ şekteusız ekenın körsetkım keldı. Bız öz aǧzamyzdyŋ köp mümkındıkterın bıle tūra, paidalanbaimyz. Alǧaşynda ainalamdaǧylar menı miǧa syimaityn närse ıstep jür dep oilady. Bıraq, özım eşqaşan dene jaraqatyn almaǧan adammyn. Al būl körsetkış menıŋ oilap tapqan ädısımnıŋ dūrys ekenın däleldeidı. Mäselen, kezınde osyǧan qarsy bolǧan jattyqtyruşy keiın menı KSRO qūramasyna qabyldady.
• Al, şöl dalada jügıru ideiasy qaşan tudy?
• Men jügıruden 3 ret älemdık rekord jaŋartqan kezde Robin Devidsonnyŋ «Saiahattar aiaqtalmaidy» degen kıtabyn oqyp şyqtym. Ol – 4 tüie, 1 itpen bırge Ülken Viktoriia şölınen jügırıp ötken äiel. Sol kıtapty oqyǧan soŋ, men de solai jügırem dep aldyma maqsat qoidym.
• Ainalaŋyzdaǧylar sızdıŋ mūndai tosyn şeşımıŋızdı qalai qabyldady?
• Olar menıŋ äreketıme qaşanda kümänmen qaraityn. Bärı menı «bırtürlı adam» dep sanady. Al, men, kerısınşe, köpşılıktıŋ pıkırıne qarsy şyǧatynmyn. Ekıbastūzda dene şynyqtyru pänınıŋ mūǧalımı bolyp jūmys ıstedım. Bıraq, jalaqym mardymsyz bolǧandyqtan, suret salyp, kün köretınmın. Bırde «Zavety İlicha» degen jergılıktı gazetten jaqyn arada qalada körme ūiymdastyrylatyndyǧyn bıldım. Özımnıŋ tuyndylarymdy sonda alyp bardym. Körme kezınde menıŋ suretterım eleusızdeu bır būryşta tūrdy. Soǧan qaramastan, körermenderdıŋ köp bölıgı maǧan dauys berıp, jeŋımpaz atandym. Ony bylai qoiǧanda, sol şarada menıŋ 3 kartinam ūrlandy. Baiqau jeŋımpazy ary qarai Almatyda ötetın körmege qatysuy tiıs edı. Käsıbi bılımım bolmaǧandyqtan, ūiymdastyruşylar Almatyǧa menı emes, basqa bıreudı jıberdı. Būǧan yzalanǧan men endı kartinalarymdy şeteldık körmege aparam dep şeştım. Bır künı «Sovetskii hudojnik» jurnalyn aqtaryp otyryp, Germaniiada ötetın körme turaly aqparatty közım şaldy. Qysqasy, menıŋ tuyndylarym Germaniiadaǧy körmege qatysyp, körermennıŋ joǧary baǧasyna ie boldy. Sondai-aq, sol kezeŋde men şeteldıkterge kartinasyn satqan alǧaşqylardyŋ bırı boldym.
• Elge djinsy äkep satqan kezıŋız sol kez ǧoi?
• İä, menı OBHSS qyzmetkerlerı ūstap almai tūrǧanda şetelden bıraz tauar äkelıp satqanym ras.

                                  «Tüie» endı tūrmaidy

• Sızge şeteldık sportşylar «camel» jäne «Şyŋǧys han» dep at qoiǧan eken. Nelıkten?
• Jügırgen kezde müldem su ışpeitın jalǧyz marafonşy bolǧandyqtan, özgeler menı «camel» (tüie) dep atap kettı. Su arqalap jürudı qiynsynǧandyqtan, aǧzamdy susyz jüruge daǧdylandyrǧan edım. Al, «Şyŋǧys hannyŋ» tarihy mynadai: jarystarǧa barǧanda Qazaqstandy eşkım bılmeitın. Sosyn olarǧa «Moŋǧoliianyŋ janyndaǧy el» dep tüsındıruge tura keletın. Osylaişa, «Şyŋǧys han» atandym.
• «Saiahattar aiaqtalmaidy» kıtabynyŋ äserınen soŋ…
• Bır jyldan keiın Qaraqūmdy kesıp öttım. Ol üşın aldymen, kıtaphanaǧa baryp, şöl turaly kıtaptar oqydym. Aşhabadtaǧy şöl institutynyŋ ǧalymdarmen söilestım. Serpentariige baryp, uly jylan, şaian, örmekşılerge qatysty köp mälımetke qanyqtym. Äskeri qyzmetkerlerden qūpiia kartalar satyp aldym. Osynyŋ bärı daiyn bolǧan kezde «Ginnestıŋ rekordtar kıtabyna» ötınış jazdym. Men jügırgen jerlerge kölık barmaityn, tıptı ūşaq ta ūşpaityn. Sol sebeptı, jügırıp ötken jerlerımnıŋ atyn qaǧazǧa jazyp, tau-tastyŋ arasyna jasyryp ketuım kerek boldy. Al, rekordtar kıtabyna tırkeuşıler bır aidan keiın artymnan kelıp, barlyǧyn tekserdı. Jol boiy kündelık jazyp, ony keiın qazylar alqasyna berdım. Keiınırek, Avstraliiaǧa barǧan saparymda elşılıktegıler menı Robin Devidsonmen kezdestırdı. Menıŋ şölde jügıruge degen qyzyǧuşylyǧymdy oiatqan adammen osylai jolyqtym.
• Jol boiynda qandai qyzyq oqiǧalar boldy?
• Bır joly tünde jügırıp kele jatqanymda, äldekım maǧan qarai myltyq kezedı. «Men – adammyn. Atpaŋyz!» dep janūşyra aiǧailadym. Dausymdy estıgen soŋ, bırden qoia qoidy. Aidyŋ jaryǧynda äppaq kiıngen menı eles dep oilapty.
• Endı jügıru barysyndaǧy eŋ qiyn sätterdı eske tüsırıŋızşı.
• Ekıbastūzdan Almatyǧa deiın qarly boranda jügırıp barǧanym bar. Osy äreketımmen qysta da jügıruge bolatynyn däleldegım keldı. Balqaşqa jete bergende, qasqyrdyŋ ızın kördım. Jolda kezdeisoq ūşyrasqan MAİ qyzmetkerlerı artymnan kölıkpen ılesıp otyrdy. Keiın olar aitady, «boranda jügırıp bara jatqan adamdy, onyŋ artynan aŋdyǧan qasqyrlardy baqylaudyŋ özı qorqynyşty eken» dep.

Al, Nevadadaǧy «Ölı dalada» ötken jarysta basymnan kün ötıp kettı. Sol jyl eŋ ystyq jyl bolǧan edı. Älgınde sızge marafonda müldem su ışpeitınımdı aittym ǧoi. Aptap ystyqqa şydamai, jerge gürs etıp qūladym. Eldıŋ bärı «bıttı. «Tüie» («camel») endı tūrmaidy» dep küder üzıptı. Jarty saǧat boiy es-tüssız jatyppyn. Oiana sala, jarysty jalǧastyrdym. Barlyq sportşyny quyp jetkenımdı qaiteiın, sälden soŋ qaita qūladym. Ol kezde men bır saǧat boiy ornymnan tūra almai jattym. Sonda da alǧan betımnen qaitpai, basqalardy taǧy basyp ozdym. Märe syzyǧyna jaqyndaǧanda, aiaǧymnyŋ sıŋırı tartylyp qaldy. Sonyŋ kesırınen, ekınşı oryn alyp qaldym. Ärine, jeŋılısıme qatty ökındım. Qazır oilasam, menıŋ ekı märte qūlap, ornymnan qaita tūryp, basqalardy quyp jetkenımnıŋ özı ülken jetıstık eken. Basynan kün ötıp qūlap, sosyn jarysty qaita jalǧastyrǧan basqa sportşylardy bılmeidı ekenmın.

• Men sızge taŋǧalyp otyrmyn. Barlyq jerde bırınşı boluǧa nege sonşa qūştar boldyŋyz?
• Öitkenı, menıŋ mınezım sondai. Ärqaşan bırınşı boluǧa ūmtylamyn. Äielım tıptı menımen nardy oinauǧa qorqady (küldı). Sebebı, men jeŋılıp qalsam, qatty aşulanamyn. Alǧaş kölık satyp alǧanda, jyldamdyqty asyryp aidaitynmyn. Öitkenı, özge kölıkterdıŋ menen ozyp ketkenıne töze almaitynmyn. Jarty jyl ışınde 5 ret jol apatyna tüstım. Büite bersem, bır künı jamandyq bolaryn sezdım. Qazır kölıktı baiau jürgızemın.

                               Bır sätte jügırudı ūmytyp qaldym

• Sızdı kezınde AQŞ-tyŋ, Reseidıŋ atynan jarysqa qatysuǧa şaqyrypty. Būl ūsynystardan bas tartuyŋyzǧa ne sebep boldy?
• Patriottyq sezım ǧoi menı toqtatqan. Keide sol şeşımım dūrys boldy ma, älde, būrys boldy ma dep oilanamyn. Öitkenı, menıŋ jüzege aspai qalǧan maqsattarym köp. Memleketten maqtau qaǧazyn da alǧan adam emespın. Qazır deŋgeiı menen tömen sportşylardyŋ medalı köp. Mūndai jerde sportşynyŋ nasihaty da ülken röl oinaitynyn moiyndau kerek. Mäselen, 1995 jyly ülken sportpen qoş aitysqan kezde menı Qazaqstanda eşkım bılmeitın.
• Sporttan nege kettıŋız?
• 1994 jyly men «älemnıŋ eŋ üzdık ultramarafonşylarynyŋ üştıgıne» kırdım. Maǧan şetelden köptegen şaqyrtular keletın. Bıraq, qarjy tapşylyǧynyŋ kesırınen üide otyryp qaldym. Ministrlıkterdı jaǧaladym, barlyǧy bır auyzdan «qarjy joq» deidı. Psihologiialyq küizelıske ūşyradym. Sonyŋ nätijesınde, «amneziia» auruyna şaldyǧyp, bärın ūmytyp qaldym. Menı emdegen mäskeulık därıgerler «sen tıptı jyndanyp ketuıŋ de mümkın edı» dedı. Sodan keiın 17 jyl boiy mülde jügırmedım.
• Sonda jügıruden sanaly türde bas tarttyŋyz ba?
• Joq, auyryp tūrǧannan keiın menıŋ aǧzam jügıruge jaramady. Bır sözben aitqanda, men bır sätte jügırudı ūmytyp qaldym.
• Osylaişa, «älemdı şarlaimyn» degen armanyŋyz oryndalmai qaldy…
• İä. Älemdı ainalyp ötetınıme, tıptı rekord jaŋartatynyma da nyq senımdı boldym. Ätteŋ, qarajat tapşylyǧy qol bailamaǧanda, jahandy şarlap şyqqan tūŋǧyş rekordşy bolar edım…
• Sportpen qoştasqan soŋ nemen ainalystyŋyz?
• Ekıbastūz qalasynda fotosalon, meiramhana jäne tüngı klub aştym.
• Qazır elordada tūrady ekensız. Mūnda qaşan köşıp keldıŋız?
• Menıŋ 1 ūl, 4 qyzym bar. 2011 jyly Aziada oiyndaryn tamaşalauǧa kelgen kezımızde, balalaryma Astana ūnap qalypty. 2 jyl būryn otbasymnyŋ qalauymen osynda köşıp keldım. Ekıbastūzdaǧy jeke käsıbımdı jalǧa berıp qoidym. Bır jarym jyl būryn kışı qyzym düniege keldı. Sondyqtan, qazır köp uaqytymdy bala tärbiesıne arnaimyn.
• Köpqabatty üilerdıŋ tehnikalyq qabatyn jügıru alaŋyna ainaldyru turaly ideiaŋyz jüzege asyp jatyr ma?
• Ol joba äzırşe toqtap tūr. Köptegen adamdarǧa ūsynys aittym. Nege ekenın bılmeimın, bärı bas tartty. Oqyrmanǧa tüsınıktı bolu üşın aita keteiın, ärbır köpqabatty üidıŋ tehnikalyq qabatyn jügıru alaŋyna ainaldyruǧa bolady. Suyq aua raiyna qaramastan, tūrǧyndar jeŋıl kiınıp, sportpen şūǧyldanar edı. Öz aldyna bölek-bölek sport zaldaryn salǧannan görı, üidıŋ tehnikalyq qabatyn jügıru alaŋyna ainaldyru ekonomikalyq jaǧynan da tiımdı bolady. Astanalyq säuletşıler de būl ideiamnyŋ ūtymdy ekenın aitty.

                                  Chempiondar tärbielegım keledı

• Araǧa 17 jyl salyp qaita jügıruıŋızge ne türtkı boldy?
• Biyl baqilyq bolǧan tälımgerım Pavel Sirotin üş jyl būryn özınıŋ 75 jyldyq mereitoiyna orai marafon ūiymdastyrǧan bolatyn. Men marafonda jügıruden bas tartqan edım. Ol sonda da qoimai, qalalyq gazetke «marafonǧa Marat Jylanbaev qatysady» dep jazyp jıberıptı. Qatyspasqa şaram qalmady. Ǧalamtordaǧy marafonşylar forumyna «17 jyl üzılısten soŋ jügıre alam ba?» dep jazdym. Barlyǧy bır auyzdan «būl mümkın emes!» dep jauap berdı. Mūny oqyǧan soŋ, ädettegışe mümkın emes närse joq ekenın däleldeuge bel budym (küldı).
• Özıŋız turaly kıtap jazu oiyŋyzda joq pa?
• 20 jyl būryn men turaly «Chelovek, beguşii po planete» degen kıtap jaryq körgen. Endı özım de bır kıtap jazsam dep jürmın.
• Qazır sızdı ne tolǧandyrady?
• Jügıru alaŋdaryn salu turaly ideiamdy jüzege asyrǧym keledı. Menıŋşe, qazaqtar tek boks pen küresten ǧana emes, jeŋıl atletikadan da chempion bola alady. Bızdıŋ elımızde de myqty-myqty jelaiaqtar bar ekenın bükıl älem bılse eken deimın. Mäselen, men jattyqtyruşy bolsam, bırden chempiondardy tärbielegım keledı. Ökınıştısı, ol üşın bızde qalyptasqan baza joq. Eŋ aldymen, balalarǧa arnalǧan mektep-internattar aşuymyz qajet. Qazaqstannyŋ tükpır-tükpırınen jelaiaq balalardy jinap, özımnıŋ azdy-köptı täjıribemmen bölıskım keledı. Būl oiymdy bıraz adamǧa aitqanymda, «äzırşe aqşa joq» degen jauap aldym. Sportqa degen közqaras özgermei, būl salada alǧa jylju bolmaidy. Mäselen, qazır belgılı qazaqstandyq triatlonşy Dmitrii Gaag Resei qūramasyn jattyqtyrady. Bız nege osyndai täjıribelı jattyqtyruşylarymyzdyŋ basqa elge ketuıne jol beremız? El sportyna eŋbegı sıŋgen azamattardy baǧalauymyz kerek qoi!..

Az uaqyt būryn Mūrathan Toqmädi esımdı käsıpker äuesqoi triatlon qauymdastyǧyn aşqan edı. Men qazır sol qauymdastyqtyŋ qoǧamdyq jūmystarymen ainalysyp jürmın. Öz qaltamyzdan qarjy şyǧaryp, 7 ai ışınde auqymdy şaralar ötkızdık. Osylaişa, būqaralyq sporttyŋ damuyna üles qosyp jatyrmyz.

• Äŋgımeŋızge rahmet!

Äŋgımelesken: Roza ÄREN

AZ-KEM ANYQTAMA

Marat Jylanbaev – jer betındegı barlyq şölderden jügırıp ötken jalǧyz adam. Onyŋ esımı tömendegı jetıstıkterı üşın «Ginnestıŋ rekordtar kıtabyna» engen:

• Bırjyl ışınde (1990 jyl, qazan –1991 jyl, qazan) 226 klassikalyq marafon jügırdı;
• 1991 jyly nauryzda 23 kün qatarynan 23 klassikalyq marafon jügırdı;
• 1991 jylymausymda 15 kün ışınde (künıne ekı marafonnan) 30 klassikalyq marafon jügırdı;
• 1992 jyly säuırde Qaraqūmşölınde 20 künde 1200 şaqyrymǧa jügırdı;
• 1993 jyly 24 kün ışınde Sahara şölın kesıp öttı (1700 şaqyrym);
• 1993 jylyÜlken Viktoriia (Avstraliia) şölınde 22 künde 1600 şaqyrymǧa jügırdı;
• 1994 jyly 17 kün ışınde Nevada (AQŞ) şölınen jügırıp öttı (1218 şaqyrym).