Qytai elı qaraşa aiynda düniedegı eŋ ūzyn temırjol jelısın ıske qosty. Atalǧan jelınıŋ aşyluymen 9 myŋ 200 metrlık Mäskeu –Vladivostok poiyz reisı eŋ ūzyn temırjol tızımınde ekınşı orynǧa yǧysty. Evropa men Qytaidyŋ arasyn jalǧaǧan jaŋa jelı «Jaŋa jıbek joly» dep ataldy. Şanhaidan şyqqan būl poiyz 13 myŋ km jol jürıp, Qazaqstan, Resei, Belorussiia, Polşa, Germaniia jäne Fransiia arqyly İspaniianyŋ Madrid qalasyna 21 künde barady. Būl teŋız jolymen salystyrǧanda äldeqaida tez. Sebebı Şanhaidan Madridke sapar şekken keme şamamen 35-40 künde jetetın. Osylaişa, Europa men Qytai arasyn şoiyn jolmen jalǧaǧan Qytai 4 qaraşa künı taǧy bır jük tasymal jelısın aşty. Türkiianyŋ Stambul qalasynan jolǧa şyqqan būl jük poiyzyn lauazymdy tūlǧalar saltanatty türde attandyryp saldy. Atalǧan eldıŋ kölık jäne infraqūrylym ministrı Adil Karaismailoglu Cherkezkoi stansasynda poiyz ysqyryǧynyŋ alǧaşqy dauysyn «Türkiia üşın jaŋa däuırdıŋ habarşysy» dep atady. Ol «Jaŋa jıbek joly» ötetın jerlerdıŋ bärıne örkendeu äkeledı degen senım bıldırdı.
Poiyz Stambuldyŋ Cherkezkoi temırjol vokzalynan bastalyp, Marmarai tunnelı arqyly Bosfor būǧazynan ötıp, Ankaraǧa bet aldy. Ol Türkiia astanasynan Türkiia men Gruziia şekarasynda ornalasqan Karsqa jetedı. Osy jerden 2017 jyly ıske qosylǧan jaŋa Kars – Tbilisi –Baku kölık dälızıne qosylady. Kaspii jaǧasyna jetkennen keiın su joly arqyly Qazaqstannyŋ Aqtau portyna at basyn tıreidı. Odan ärı Qazaqstandy basyp ötıp, Sian provinsiiasy arqyly Şanhaiǧa jetedı. Osylaişa ekı qūrlyqty, ekı teŋızdı, 5 memlekettı endei ötıp, jalpy ūzyndyǧy 8 myŋ 700 şaqyrym joldy 12 künde eŋseruge mümkındık beretın būl temırjol jelısı Europadan Qytaiǧa baratyn eŋ qysqa jol bolyp tabylady.
Ärine, būl tasymal baǧytynyŋ Qytai men Türkiia üşın ǧana emes, ortadaǧy Qazaqstan, Baku, Gruziia elderı üşın de tiımdılıgı köp. Qytai men Türkiia tauar tasymaly jaǧynda uaqyttan jäne jolaqydan ūtsa, ortadaǧy elderdıŋ qorjynyna ärı-berı ötken jükten tüsetın kedendık salyqtyŋ özınen az paida qalmaityny anyq. Jaŋa jelıde tauar tasymalynyŋ ırkılıssızdıgıne kepıldık etu üşın bes el maŋyzdy kelısımder jasady. Kelısım jasasqan 5 eldıŋ qaisy bırı jüktı qisynsyz sebeptermen joldan bögep, tauardyŋ uaqytynda jetkızıluıne kedergı jasasa, auyr aiyppūl salu mäselesı de qarastyrylǧan.
Qazaqstandy Kaspii teŋızı arqyly Äzerbaijan, Gruziia, Türkiia jäne Europamen bailanystyratyn baǧyt 2013 jyly «Jıbek jel» atauymen Qazaqstan tarapynan jäne TMD-ǧa müşe memleketterınıŋ, sondai-aq Qytai men Europa odaǧynyŋ qoldauymen ūsynylǧan bolatyn. Al 2007 jyly aqpanda Gruziia, Äzerbaijan jäne Türkiia «Baku – Tbilisi – Kars» temırjol jelısın qūru turaly ükımetaralyq kelısımge qol qoiyp, Ortalyq Aziia arqyly Qytai men Europa arasynda, sonymen qatar İranǧa, Parsy şyǧanaǧyndaǧy elderge, Päkıstanǧa jäne Ündıstanǧa tauar tasymaldauǧa ülken mümkındık aşylǧan bolatyn. Endı, mıne, osy dälızge jaŋa jelınıŋ jalǧanuy atalǧan elder arasyndaǧy import-eksport saudasyna tyŋ serpın beretın jaŋa arnaǧa ainaldy.
Atalǧan jük tasymaldau jelısınıŋ aşyluy – Qazaqstan üşın ülken mümkındık. Sebebı būl jelı ekonomikalyq odaqqa enıp, Reseige köp täueldı Qazaqstandy Türkiiamen sauda-sattyqty küşeituıne mümkındık berıp qana qoimai, «Nūrly jol» baǧdarlamasy aiasynda salynyp jatqan maŋyzdy nysandar – Qūryq portyndaǧy paromdyq keşen men Qazaqstan – Qytai şekarasynda boi kötergen «qūrǧaq port» – Qorǧas şekara ötkelınıŋ tauar ötkızu quatyn zor därejede arttyra tüsedı. Demek, «Baku – Tbilisi – Kars» temırjoly ıske qosylǧannan keiın Qytaidan Qazaqstan arqyly ötetın jük aǧyny 300 myŋ TEU (jiyrma futtyq ekvivalentı)-ǧa deiın össe, endı būl körsetkış ekı eselenetınıne kümän joq. Sebebı 2017 jyly Qazaqstan arqyly tranzitpen Qytai men Europa arasyndaǧy konteinerlık tasymaldar kölemı 90%-ǧa össe, 2030 jylǧa qarai tranzittık trafiktıŋ jalpy kölemı 2,5 ese joǧarylaidy degen ümıt bar. Onyŋ üstıne, jaŋa jelı Türkiiadan Qazaqstanǧa jäne Qyrǧyzstan, Özbekstan, Täjıkstan elderıne tauar tasymaldaudyŋ eŋ tiımdı joly bolatyny anyq. Alaida soŋǧy üş el şart jasasqan 5 eldıŋ ışınde joq bolǧandyqtan, olar Europadan jetkızıletın tauardy Qazaqstannyŋ Aqtauy arqyly tasymaldauy äbden mümkın. Öitkenı būl jol – tauar tasymalynda uaqyt jaǧynan ūtatyn eŋ ūtymdy jol. Mıne, osy tūrǧydan alǧanda, Aqtau qalasy bolaşaqta Europany Ortalyq Aziiamen jalǧastyratyn altyn ailaqqa ainalmaq.
Dei tūrǧanmen, būl künde älemge qarjy salu, qaryz beru syndy jūmsaq täsılmen ırge keŋeitıp kele jatqan Qytaidyŋ «jaŋa jıbek» jolyna jasyrynǧan kömeskı qaterı de joq emes. Sebebı Ortalyq Aziiadaǧy bes eldıŋ bärı Qytaidan qomaqty qaryz alǧan. Qyrǧyzstan älemdegı Qytaidan eŋ köp qaryz alǧan elderdıŋ bestıgıne kırse, Täjıkstan – 20, Türkımenstan – 23, Özbekstan – 40-oryndarda. Halyqaralyq zertteulerde Qazaqstannyŋ Qytaiǧa naqty qanşalyq qaryzy barlyǧy anyq körsetılmeidı. Bıraq Qazaqstan üşın Qytai – Reseiden keiıngı eŋ ırı sauda serıktesı. Ötken jyly ekı memleket arasyndaǧy tauar ainalymy 12 milliard dollar boldy. Būl – ülken körsetkış, bıraq mūnyŋ jartysyna juyǧy Qazaqstannan eksporttalyp jatqan mūnai men gaz, metallurgiia, astyq sekıldı tauar ekenın eskersek, bızdıŋ köptegen şikızatymyz Qytaiǧa ketıp jatqanyn baiqaisyz. Resmi mälımetterge süiensek, osy uaqytqa deiın elımızge qūiylǧan şeteldık investisiianyŋ 20 mlrd dollary – Qytai investisiiasy. Sondai-aq 2019 jylǧy säuırde «Bır beldeu, bır jol» forumynda Qytai men Qazaqstan energetika, önerkäsıp jäne infraqūrylym salalarynda qosymşa 27,6 mlrd dollarǧa 55 jobany jüzege asyru turaly kelısımge qol qoiylǧany belgılı. Zertteuşıler «Qytai nesienı qarjylyq tabys tūrǧysynan bermeidı, olardyŋ közdegenı – şikızat pen geosaiasi yqpal mäselesı» dep qaraidy. Būl tūrǧyda AQŞ Şri-Lankany mysalǧa alyp, Qytaidan qaryz aluǧa qūmar älem elderıne ünemı eskertu jasap keledı. Sebebı Şri-Lanka ükımetı Beijıŋge qaryzyn qaitaru üşın ündı mūhityndaǧy jaŋadan salynǧan portty 99 jylǧa jalǧa beruge mäjbür bolǧan.
Sonymen qatar, Ortalyq Aziiadaǧy türkıtıldes memlekettermen ekonomikalyq, saiasi barys-kelıstı nyǧaityp, Tūran älemın qalyptastyruǧa talpynyp otyrǧan Türkiia da būl jaŋa joldy barynşa tiımdı paidalanyp, Qytai men Reseidıŋ Ortalyq Aziiaǧa bolǧan yqpalyn azaitu jaǧyn da qarastyratyny belgılı. Būl rette atalǧan tasymal jelısın Qazaqstandy ǧana emes, tūtas Ortalyq Aziiany aşsa alaqanynda, jūmsa jūdyryǧynda ūstaǧysy keletın Reseidıŋ qyzǧanyşyn qozǧaitynyn da aita ketken jön. Būryn Resei jerın basyp Europaǧa ötetın Qytai tauarlary endı jol şyǧyny tömen ärı Europaǧa tez jetetın Aqtau arqyly jöneltuı mümkın. Qytai üşın de abailap söilesetın sanksiialar qūrsauynda qalǧan Reseimen saudalasqannan körı yǧyna tez jyǧylatyn Qazaqstanmen «kelısken» äldeqaida tiımdı. Endı oǧan Ortalyq Aziiadaǧy türkıtıldes memlekettermen künnen künge jaqyndasyp bara jatqan Türkiia yqpalyn qossaq, ırgemızdegı Reseidıŋ de öz müddesı üşın jantalasatyny jasyryn emes. Osy tūrǧydan alǧanda, jaŋa joldyŋ bızdıŋ elge beretın tabysy taudai bolǧanymen, özındık qaterı de joq emes sekıldı…
