Älemde jaǧdai qyryq qūbylyp tūr. Äsırese Şyǧys Europanyŋ şyrqyn ketırıp, küllı älemnıŋ nazaryn özıne audarǧan Resei-Ukraina qaqtyǧysy bastalǧannan berı älemnen tynyştyq ketıp, barlyq qūrlyqta jarysa qarulanu taǧy örşıdı. Bloomberg agenttıgınıŋ mälımetıne qaraǧanda, qazırgı uaqytta älemde ırılı-ūsaqty 183 äskeri qaqtyǧys boluda. Qaruly qaqtyǧystan köz jūmatyndar sany da 14 paiyzǧa artqan. Būl soŋǧy 30 jyldaǧy rekordtyq körsetkış sanalady.
Ukraina tyǧyryqqa tıreldı
Ukrainada sūrapyl soǧys jürıp jatqanyna 660 kün boldy. Dnepr özenın şekara etıp şep qūrǧan ekı jaq ta qazır bır-bırın ala almai tūr. Ukrainanyŋ qarymta şabuyly sätsızdıkke ūşyraǧannan keiın, Resei maidannyŋ barlyq şebınde şabuyldy üdettı.
Sarapşylar Resei Qaruly küşterınıŋ şabuyldy üdetuın üş ülken sebeppen bailanystyryp otyr. Bırınşıden, keler jyly 17 nauryzda Reseide prezident sailauy ötpek. Būl sailauda basty ümıtker taǧy da Putin bolǧaly tūr. Resei armiiasy osy sailaudyŋ qarsaŋynda Ukrainanyŋ şyǧysyndaǧy bırneşe qalany (Avdeevka, Liman, Kupiansk) basyp alyp, halyqtyŋ qoldauyna ie bolǧysy keledı. Ekınşıden, Taiau Şyǧystaǧy şielenıske bailanysty odaqtas elderdıŋ Ukrainany qoldauy azaiyp, qaru-jaraq tapşylyǧy baiqala bastady. Resei osy ūrymtal sättı ūtymdy paidalanǧysy keledı. Üşınşıden, Resei soqqyny üdetu arqyly qystyŋ qyspaǧynda qinalǧan Ukrainany kelısımge keluge mäjbürlemek. Reseidıŋ mūndaǧy negızgı maqsaty – Qyrymdy basy bütın Reseige täueldı etıp, basyp alǧan 4 oblysta referendum ötkızu arqyly «zaŋdy» türde özıne qosyp alu. Al Ukraina mūnymen mülde kelıspei, «Qyrymnan bastap äskerıŋdı äket» degennen tanbai otyr. Būl arada Ukrainanyŋ basty oilap otyrǧany – jerın jaudan tolyq tazartyp, NATO-ǧa kıru arqyly Reseidıŋ qūqaiy men älımjettıgınen bırjola qūtylu. Ony Resei de sezıp otyr, sondyqtan olar Ukrainany NATO-ǧa kırgızbei, uaqytşa bolsa da ūstap tūrudyŋ bırden-bır joly retınde qazırgı basyp alǧan aimaqtaryn qandai bodau berse de, öz baqylauynda ūstap tūruǧa tyrysady. Būǧan general, Reseidıŋ būrynǧy IIM ministrı Anatolii Kulikovtyŋ «Bızge mındettı türde Ukrainanyŋ Nikolaev oblysy, Odessa oblysy kerek. NATO Ukrainany qosyp almauy üşın bızge osy aimaqtar mındettı türde qarauy tiıs» degen sözı aiǧaq.
Kömek kelmese, kerı şegıne me?
Ukraina AQŞ bastaǧan Batys elderınıŋ quatty qoldauynyŋ arqasynda Reseidıŋ alǧaşqy şabuylyn sättı toitarǧanmen, AQŞ-tyŋ nazary Taiau Şyǧysqa auǧanda, Ukrainaǧa kelıp jatqan kömek kürt azaidy. Äsırese Respublika partiiasynyŋ ökılderı AQŞ-tyŋ şekara qauıpsızdıgı mäselesın (Meksika şekarasyn baqylauǧa qatysty) alǧa tartyp, Ukrainaǧa kömek beruge kedergı jasauy «bızdıŋ İzrailge de, Ukrainaǧa da qatar kömek jasauǧa quatymyz jetedı» degen Baiden bilıgın yŋǧaisyz jaǧdaida qaldyrdy. Degenmen Baiden respublikaşylardyŋ talabymen kelıse otyryp, Ukrainaǧa kömek berudı jalǧastyruǧa tyrysuda. Öitkenı «AQŞ Ukrainany Reseimen soǧysta jolda qaldyrsa, älemge qarabet bolady!» dep Ukrainanyŋ eks-prezidentı Leonid Kuchma aitqandai, AQŞ Ukrainaǧa kömek bermese, älem aldynda masqara bolyp, Reseidıŋ meimanasy tasyǧaly tūr.
Batystan keletın kömek kürt azaiǧan kezde, Ukraina bileuşılerı de jan-jaqqa şapqylap, diplomatiia arnasy arqyly keletın kömektı köbeituge kırıstı. Mäselen, Ukraina basşysy Zelenskii ötken aptanyŋ soŋynda Argentina prezidentınıŋ ūlyqtau räsımıne bardy. Osy saparynda ol Vengriia premerımen jolyǧyp, söilestı. Būl kezdesu taǧdyry qyl üstınde tūrǧan Ukraina üşın airyqşa maŋyzdy. Öitkenı Vengriia institutynyŋ halyqaralyq qatynastar ökılderı men AQŞ-taǧy Vengriia elşılıgı ökılderı Vaşington tarapynan Ukrainaǧa berıletın kömektı tübegeilı toqtatuǧa tyrysuda. Olar Respublika partiiasynyŋ ökılderımen de kezdesıp, kongresten qarjy böludı toqtatuǧa şaqyrmaq. Al Vengriia basşysy Orban bolsa soǧys bastalǧannan berı EO-nyŋ Ukrainaǧa beretın qarjysyn būǧattauǧa baryn saluda.
Ukrainany qoldau ısınde bastapqyda älıptıŋ artyn baqqan Germaniia soŋǧy kezderı Kievke belsendı kömek bere bastady. Ötken jeksenbı künı Germaniia kanslerı Olaf Şols «Jyl aiaqtalǧanşa Kievke taǧy kömek berudı qarastyrudamyz. 2024 jyly Ukrainaǧa berıletın kömektı eselep arttyramyz. Sonyŋ ışınde 200 myŋ artilleriialyq snariadty tabystaimyz» dep mälımdedı. Polşanyŋ jaŋadan sailanǧan premerı Donald Tusk te «Bız erkın älemdı, Batys älemın Resei agressiiasyna qarsy Ukrainaǧa kömek beruge şaqyramyz ärı Ukraina jaǧynda tabandap tūramyz» dedı.
AQŞ sapary sätınen bola ma?
Argentinadan keiın Zelenskii at basyn AQŞ-qa būrdy. Ol būl saparynda Baidenmen kezdesıp, AQŞ kongresınde söz söiledı. Ol Vaşingtonǧa kelgen kezde AQŞ ökılder palatasynyŋ spikerı Maik Djonson «Ukrainaǧa berıletın kez kelgen kömek paketı AQŞ şekarasynyŋ qauıpsızdıgın qataŋ saqtaudy qamtuy kerek» dep mälımdedı.
Vaşingtonda Zelenskii jurnalistermen de kezdesıp, sūhbat berıp, «Kiev Reseimen kompromiske kelmeidı! Putin Ukrainanyŋ täuelsız memleket bolǧanyn qalamaidy. Ol Ukrainany Reseidıŋ federasiiasy retınde körgısı keledı. Men oǧan könbeimın! Öz halqymdy saudalai almaimyn!» dep öz oiyn aşyq aitty. Sonymen qatar ol AQŞ-qa arqa süiemese, Ukraina jaǧdaiynyŋ müşkıl ekenın de jasyrǧan joq. Aita keteiık, soǧys bastalǧannan berı AQŞ Ukrainaǧa 110 milliard dollar kömek berdı. Baiden Zelenskiimen kezdeserden bıraz būryn jalpy somasy 200 million dollardy qūraityn kömek beru qūjatyna qol qoidy. Al kongress 60 milliard dollarlyq kömek paketın älı talqylap jatyr.
Keler jyly AQŞ-ta da prezident sailauy ötedı. Būrynǧy prezident Tramp jeŋe me, joq Baiden oryntaǧynda qala ma, ol jaǧy äzırge belgısız. Degenmen soŋǧy saualnamalarda Tramptyŋ Baidennen 4 paiyz alda ekenı anyqtaldy. Al Tramp sailauda jeŋıske jetse, syrtqy saiasatta ıske asyratyn alǧaşqy mındetterı retınde «Ukraina-Resei soǧysyn dereu toqtatatynyn», «İzrailge kömektı eselep berıp, İranǧa qarsy äreketın küşeitetının», «Qytaidy ekonomikalyq qyspaqqa aludy jalǧastyryp, şekara küzetın küşeitıp, zaŋsyz migranttardy elden dereu şyǧaratynyn» atap öttı. Bıraq onyŋ Ukraina soǧysyn qalai toqtatatyny belgısız. Bızdıŋ mölşerımızşe, ol bilıkke kelse, Ukrainaǧa berıletın kömektı müldem doǧaryp, Kievtı Reseimen kelısımge keluge erıksız köndıruge tyrysuy äbden mümkın. Öitkenı Qytai men Reseige qatar qarsy saiasat ūstanu AQŞ-tyŋ özın jarǧa jyǧuy yqtimal.
Gazadaǧy qaqtyǧys – Ukrainanyŋ sory
Zelenskii AQŞ BAQ-yna bergen sūhbatynda «İzrail-HAMAS soǧysy älem nazaryn Ukraina soǧysynan būryp jatyr. Bızge onyŋ kesırı tidı» dep Taiau Şyǧystaǧy şielenıstıŋ Ukrainanyŋ uaiymyn üdetkenın aşyq moiyndap, «Resei HAMAS-ty äskeri maşyqtandyrumen ainalysyp, HAMAS sodyrlaryn jattyqtyrdy. Qazır de Kreml HAMAS-ty jaqtap jatyr» dep mälımdedı.
Aityp-aitpai ne kerek, Gazadaǧy jaǧdai uşyqqaly berı bükıl älemnıŋ nazary Palestinaǧa audy da, Ukraina köp köŋılınen qaǧys qaldy. Reseidıŋ tılegenı osy bolatyn. Qazırge deiın Gazada qaza tapqandar sany 18430 adamǧa jettı, 50 myŋnan astam adam jaralandy. 5 myŋǧa juyq adam
üiındı astynda jatyr. Bıraq soǧystyŋ toqtaityn türı joq. Kerısınşe, soǧys Soltüstık Gazadan qalanyŋ oŋtüstıgıne qarai oiysty.
Ötken aptada BŪŪ-nyŋ Qauıpsızdık keŋesınde Gaza sektoryndaǧy ūrys qimyldaryn toqtatuǧa qatysty qarar dauysqa salyndy. BAÄ ūsynǧan būl qararǧa dauys bergen 15 eldıŋ 13-ı soǧysty dereu toqtatudy qoldady. Ūlybritaniia qalys qalsa, AQŞ veto qūqyǧyn qoldandy. AQŞ-tyŋ pozisiiasyna bailanysty qarar qabyldanbady. AQŞ Memlekettık hatşysy Entoni Blinken de «Gaza sektorynda ūrys qimyldaryn toqtatuǧa qarsymyz! HAMAS-ty tolyq jeŋbese, sol aimaqtaǧy problema ūzaq jyldarǧa sozylady» dep mälımdedı. Demek, Gazadaǧy soǧysty toqtatuǧa AQŞ-ta müddelı emes ekenın, sondai-aq AQŞ üşın Ukrainadan görı İzrail maŋyzdy orynda tūratynyn oilasaq, Gazadaǧy soǧystyŋ toqtamauy Palestina halqy men Ukrainanyŋ soryn qainatqaly tūr.
Soǧys auqymy keŋeiıp barady
Taiau Şyǧystaǧy qaqtyǧysqa endı iemendık husitter men livandyq hezbolla da aralasuy mümkın. Husitter ötken aptada äskeri şeru ötkızıp, İzrailmen tıkelei soǧysu yqtimaly joǧary ekenın aşyp aitty. Düisenbı künı olar norvegiialyq «Strinda» mūnai tasuşy tankerıne şabuyl jasady. Norvegiia būl jaǧdaiǧa qatysty älı pıkır bıldırmedı, al husitter «İzrailge mūnai tasityn barlyq kemenı atqylaimyz» dep mälımdeme jasady. Qazır Saud Arabiiasy, BAÄ jäne AQŞ Iemendegı husitterge qarsy operasiiaǧa daiyndaluda degen sybys bar. Soŋǧy aptada üş eldıŋ äskeri basşylary bırneşe märte bas qosyp, jospardy talqylaǧan.
Seisenbı künı İzrail Livan ükımetıne 48 saǧat uaqyt berıp, ultimatum qoidy. Osy uaqyt ışınde Livan ükımetı Gazada soǧys bastalǧannan berı İzrail aumaǧyn atqylaǧan hezbolla jasaǧyn soltüstık şekaradan alyp ketuı kerek. Öitpegen jaǧdaida, qaqtyǧys küşeiedı.
Al Latyn Amerikasynda Gaiana men Venesuela arasynda qaruly qaqtyǧys bastalyp ketudıŋ az-aq aldynda tūr. Sebebı soŋǧy kezderı ekı eldıŋ Essekibo aimaǧy üşın talasy küşeidı. Venesuelada osydan ekı apta būryn ötken referendumda el halqynyŋ 90 paiyzy Gaiananyŋ 3/4 bölıgın özderıne qosyp aludy jaqtap dauys berdı. Osydan keiın Venesuela basşysy Maduro Gaiananyŋ Essekibo aimaǧyn 24-ştat dep jariialaǧan qūjatqa qol qoidy. Ol Venesuelanyŋ mūnai kompaniialaryna üş aidan keiın Essekibo aimaǧyna kırıp, mūnai būrǧylauy tiıs, Gaiana üş aidyŋ ışınde aimaqtaǧy mūnaidy igerudı toqtatuy qajet dep mälımdedı. Sonymen qatar ol Venesuela äskerın soǧys jaǧdaiyna keltırıp, Gaianaǧa basyp kıretın syŋai tanytty. Gaiana prezidentı de äskerınıŋ eldı qorǧauǧa daiyn ekenın aityp, AQŞ, Fransiia, Ūlybritaniia jäne Braziliiadan kömek sūraitynyn mälımdedı. Qazırdıŋ özınde bırqatar el Venesuelanyŋ äreketın qataŋ aiyptauda. Ūlybritaniia soǧys bola qalsa, Gaianaǧa äskeri kömek beretının resmi mälımdedı. AQŞ jergılıktı äskerilerdı jattyqtyru üşın 800 amerikalyq ofiserdı attandyrdy. Endı tura Qyrymda referendum arqyly oryn alǧan oqiǧa Gaiana basyna tüseiın dep tūrǧan siiaqty. Gaiana prezidentı İrfaan Ali Zelenskii sekıldı bola ala ma, Gaiananyŋ 1 mln halqy 21 mln halqy bar Venesuelaǧa tötep bere ala ma? Mäsele sonda. Degenmen AQŞ-tyŋ üilestıruımen bügın ekı el basşysy kezdesıp, kelıssöz ötkızedı. Eger kelısımge kele almasa, onda būl ekı el de bır-bırıne qaru sılteidı.
