«Erım dep emırenetın el bolmasa, elım dep ezıletın er qaidan bolsyn»– degen halqymyzdyŋ būl danalyǧynyŋ astarynda qanşa maǧyna jatqanyny barşamyzǧa tüsınıktı. Būl, er-azamattardyŋ eren eŋbegın laiyqty baǧalai bılu qajettıgı qoǧam damuynyŋ qai kezeŋınde bolmasyn maŋyzdy ekenın körsetedı. Ömırlık ūstanymdaryn öskeleŋ ūrpaqty Otanynyŋ laiyqty azamaty etıp tärbieleuge arnaǧan ardaqty äke, ūlaǧatty ūstaz, bılıktı ǧalym, abyroily basşy, adal jar jäne basqa da ızgı qasietterdı bügıngı asqaraly jasqa kelıp otyrǧan Tılegen Sadyqūly özınıŋ ön boiynda toǧystyra bılgen jany jaisaŋ azamat. Ol ǧalymǧa tän qarapaiymdyǧymen, ızdenımpazdyǧymen, basşyǧa tän ädılettılıgımen, adamgerşılıgımen, ūstazǧa tän ızettılıgımen, bılımpazdyǧymen özınıŋ tūlǧalyq kelbetın qalyptastyra bıldı. Bügıngı künı Otan tarihynyŋ ılgerı damuyna aianbai qyzmet etıp ortamyzda jürgen syily aǧamyz.
Osy uaqytqa deiıngı ǧūmyryn jas ūrpaqty tärbieleuge, elı üşın adal qyzmet etetın mamandar daiarlauǧa, tarih ǧylymyn damytuǧa, elımızdıŋ jarqyn bolaşaǧy üşın aianbai eŋbek etuge arnaǧan Tılegen Sadyqūlynyŋ ömırderegıne köz jügırtsek, kielı Saryarqanyŋ tösındegı Jezqazǧan öŋırınde tuyp-ösken. Ol1977 jyly E.A. Böketov atyndaǧy Qaraǧandy memlekettık universitetın tarihşy – qoǧamtanuşy mamandyǧy boiynşa üzdık diplommen tämamdap, alǧaşqy qyzmet baspaldaǧyn Jambyl gidromelioratorlyq – qūrylys instituty Qyzylorda filialynyŋ qoǧamdyq pänder kafedrasynyŋ oqytuşysynan bastap, keiın Jezqazǧan pedagogikalyq institutynyŋ qoǧamdyq pänder kafedrasynyŋ aǧa oqytuşylyǧymen jalǧastyrdy. Aldyna ülken maqsat qoia bılgen jas maman är kezderı Jezqazǧan pedagogikalyq instituty filologiia fakultetınıŋ dekany, ǧylymi ısterı jönındegı prorektory, O. Baiqoŋyrov atyndaǧy Jezqazǧan universitetınıŋ gumanitarlyq mamandyqtar boiynşa ǧylym jäne oqu ısterı jönındegı prorektory qyzmetterın abyroimen atqardy.
Ǧylymi eŋbekterıne kelsek, ol 1980-1983 jyldary M.V. Lomonosov atyndaǧy Mäskeu memlekettıŋ universitetınıŋ aspiranturasyn oidaǧydai aiaqtaǧannan keiın, 1984 jyly atalmyş universitette dissertasiia qorǧap, tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty atandy. 1999 jyly akademik M.Q. Qozybaevtyŋ basşylyǧymen QR ŪǦA Ş. Uälihanov atyndaǧy tarih jäne etnologiia institutynda tarih ǧylymdary doktory ataǧyn sättı qorǧady. Bügıngı taŋda Tılegen Sadyqūly ǧylym doktory, professor, Qazaqstan Respublikasy Tarih jäne qoǧamdyq ǧylymdar akademiiasynyŋ akademigı.
Ǧalymdyq jäne ūiymdastyruşylyq qabıletınıŋ arqasynda T.Sadyqov elımızdıŋ joǧary bılım oşaǧynyŋ ūlttyq jüiesınıŋ damuyna, ūlttyq tarih ǧylymynyŋ jandanuyna, onyŋ jan-jaqty şynaiy zerdelenuıne qomaqty üles qosyp jürgen janaşyrlardyŋ bırı. Otandyq bılım beru jüiesınıŋ mazmūny men sapasyn keşendı türde jetıldıruge, älemdık bäsekege qabılettı joǧary mekteptıŋ damuyna aianbai eŋbek etıp kele jatqan bıregei tūlǧa.
HH ǧasyrdyŋ 20-50 jyldaryndaǧy KSRO-nyŋ saiasi quǧyn-sürgın saiasaty jäne onyŋ Qazaqstandaǧy saldary tarihyn zertteu nysanyna alyp, ūlt tarihynyŋ aqtaŋdaq tūstaryn zerdelep jürgen belgılı ǧalym saliqaly eŋbekterdı düniege keltırdı. «Saryarqanyŋ mys alyby», «Qazynaly ölke», «Halyq tarih tolqynynda» ǧylymi jinaǧy, «Zarubejnaia arhivnaia Kazahstanika», «20 let Nezavisimosti Kazahstana: v svete razvitiia grajdanskogo obşestva» atty eŋbekterın erekşe atap ötuge bolady.Ǧalym 150-ge juyq ǧylymi jäne ǧylymi-köpşılık eŋbekter, ırgelı mäselelerge arnalǧan monografiialar, oqulyqtar, oqu-qūraldaryn köpşılık nazaryna ūsyndy. Olardy respublikadaǧy tarih, qoǧamdyq-gumanitarlyq ǧylymdary salasyna qosylǧan eleulı üles dep baǧalauǧa bolady.
Tarih ǧylymynyŋ doktory, professor T.Sadyqūly ǧylymi kadrlar daiarlau jüiesın qalyptastyruǧa da mol eŋbek sıŋırıp keledı. Äsırese, respublika joǧary oqu oryndary janyndaǧy ǧylymdy örkendetuge, olardaǧy dissertasiialyq keŋester jüiesın damytuǧa airyqşa nazar audardy. Tarih ǧylymy salasyndaǧy L.N.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetı men Memleket tarihy institutynyŋ bırıkken disser¬tasiialyq keŋesın qūru ısıne belsene aralasyp, töraǧa orynbasary retınde nätijelı jūmystar atqardy. Keiın özı qyzmet etıp jürgen L.N. Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ janynan qūrylǧan qoǧamdyq-gumanitarlyq ǧylymdar baǧyty boiynşa PhD doktoranttardy qorǧatu maqsatyndaǧy dissertasiialyq keŋestıŋ töraǧasy retınde qomaqty ıster jasady.Ǧalymnyŋ ǧylymi jetekşılıgımen kandidattyq jäne bügıngı talaptarǧa sai PhD doktoranttar men magistranttar tarih ǧylymynyŋ türlı taqyryptarynda dissertasiia qorǧap, belsendı de jemıstı eŋbek etude.
Tılegen Sadyqūly Otan tarihynyŋ ǧylymi negızderın tereŋ zerdeleudı maqsat etken ırgelı zertteu baǧdarlamalaryna qatysyp, jaŋa ūlttyq közqaras pen örkeniettık ädısnamalyq negızdegı jaŋalyqtardyŋ düniege keluıne mūryndyq boldy. Atalmyş baǧdarlamalar aiasynda ūlt tarihyna qatysty jaŋa zertteulerdıŋ tūjyrymdamalyq jäne tūǧyrnamalyq negızderı jasaldy.
Halqymyzdyŋ tamyry tereŋde jatqan tarihi qazynasyn zertteu men jinau baǧytyndaǧy memlekettık “Mädeni mūra”, «Ǧylymi qazyna», «Halyq tarih tolqynynda», «Mäŋgılık el» ūlttyq ideiasy baǧdarlamalary boiynşa atqarylyp jatqan jan-jaqty ızdenıs jūmystary men ǧylymi zertteuler Tılegen Sadyqūlynyŋ nazarynan tys qalmady. Mäselen, «Halyq tarih tolqynynda» baǧdarlamasy aiasynda jaryq körıp jatqan seriialyq ǧylymi jinaqtyŋ qūrastyryluy boiynşa jauapkerşılıktı öz moinyna alyp, oqyrmandarǧa ūsynyluyn qadaǧalap otyrdy. Sol siiaqty, Qazaqstan Respublikasy Bılım jäne ǧylym Ministrlıgı aiasynda «Ūlttyq ideia Qazaqstan Respublikasynyŋ damuynyŋ negızı» atty baǧdarlamany daiyndauǧa, L.N. Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ janynan «Qazaqstannyŋ bılım beru jüiesınıŋ tarihy» muzeiın qūru ısıne belsene aralasty.
Tılegen aǧamyzdyŋ Astana qalasyna kelgenıne de bırtalai bolǧandyǧyn bügıngı tyndyrylǧan ısterı arqyly baǧalauǧa bolady. Ǧalymnyŋ elordadaǧy bılım salasyndaǧy, ǧylymi-şyǧarmaşylyq, qyzmettık äleuetı L.N. Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetımen etene bailanysty. Öitkenı tarihşy ǧalym osy jerdegı qyzmetın atalmyş joǧarǧy oqu ornynyŋ damuy men örkendeuıne arnady. 1999 jyddan berı qarai Tılegen Sadyqūly universitet qabyrǧasynda prorektor, dekan, kafedra meŋgeruşısı siiaqty beldı qyzmetterdı atqardy. Qyzmettıŋ qai türıne bolmasyn ülken jauapkerşılıkpen qarap, abyroimen atqarudy negızgı ūstanymy etken aǧamyzdyŋ eŋbegı äkımşılık tarapynan da, ūjymy jäne şäkırtterı tarapynan da oŋ baǧalanyp keledı.
Tılegen Sadyqūlynyŋ atqarǧan sübelı ısterınıŋ bırı tarih fakultetınıŋ aşyluyna qosqan ülesı. Būl oqiǧa universitetımızdıŋ tarihşylar qauymyn bır serpıltıp tastady. Oǧan arqau bolǧan «Halyq tarih tolqynynda» baǧdarlamasynyŋ qabyldanuy edı. Baǧdarlamany äzırleudıŋ, sondai-aq ūlttyq tarihty tūtastai zerdeleu jönındegı ǧylymi-zertteu jūmystaryn ūiymdastyrudyŋ bazalyq ūstanymdary 2013 jylǧy 5 mausymda L.N.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınde ötken Ūlttyq tarihty zerdeleu mäselelerı jönındegı vedomstvoaralyq jūmys tobynyŋ otyrysynda talqylanǧan bolatyn. Sodan berı ūlttyq tarihty zamanaui uaqyt talaptaryna sai zerdeleu baǧytynda talai ıster tyndyryldy. Ol tarihşylardyŋ ūlttyq Kongresı qarsaŋynda «Halyq tarih tolqynynda» atty seriialyq ǧylymi maqalalar jinaǧynyŋ şyǧuyna da mūryndyq bolyp, jauapty redaktorlyqty öz moinyna aldy. Nätijesınde bügıngı taŋda atalmyş jinaqtyŋ bes tomy äzırlendı.
Tılegen Sadyqūly universitet qabyrǧasyndaǧy qyzmetımen qatar basqa da qoǧamdyq jūmystardy atqaruǧa da belsene aralasty. Mäselen, Dissertasiialyq Keŋes töraǧasynyŋ orynbasary, QR BjǦM Bılım salasyn baqylau jäne attestasiialau komitetınıŋ tarih ǧylymy boiynşa saraptau komissiiasy töraǧasynyŋ orynbasary, QR «Arheografiia jäne derektanu» ūlttyq ortalyǧynyŋ ǧylymi-ädıstemelık keŋesınıŋ töraǧasy, L.N.Gumilev atyndaǧy EŪU Äleumettık ǧylymdar jäne Tarih fakultetterınıŋ ǧylymi keŋesınıŋ müşesı retınde bırqatar jūmystarǧa etene aralasty.
Tılegen Sadyqūlynyŋ mūndai tyndyrymdy ısterı eleusız qalǧan joq. Är jyldary «QR Bılım beru ısınıŋ üzdıgı», «QR ǧylymyn damytuǧa sıŋırgen eŋbegı üşın»,«QR Bılım beru salasynyŋ qūrmettı qyzmetkerı» Belgılerımen,«Astanaǧa 10 jyl» mereitoilyq medalımen«L.N.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ tös belgısımen» marapattaldy. Sonymen qatar, Memlekettık ǧylymi stipendiianyŋ jäne «JOO üzdık oqytuşysy» grantynyŋ iegerı atandy.
Alpystyŋ asqaryna şyqqan ǧalymnyŋ tyndyrymdy eŋbegı qyzmettes ärıptesterı men şäkırtterıne ärdaiym ülgı.
Aqmaral İbraeva,
M. Qozybaev atyndaǧy Soltüstık Qazaqstan Memlekettık universietı tarih jäne äleumettık-gumanitarlyq ǧylymdar kafedrasynyŋ professory, tarih ǧylymdarynyŋ doktory
