Myŋ ölıp, myŋ tırılgen qazaq öz basynan nebır küi keştı. Solardyŋ ışınde keşegı keŋes zamanynyŋ ädeiı qoldan ūiymdastyrǧan «Ūly jūttyŋ» – aşarşylyqtyŋ, onyŋ soŋynan ala bere saiasi quǧyn-sürgınnıŋ zardabyn aityp jetkızu oŋai emes.
Halqymyzdyŋ tarihyndaǧy qaraly kezeŋ – «Aqtaban şūbyryndynyŋ» özı aşarşylyqtyŋ azaly aqparlarymen şendese almaidy. Qazaq halqy öz elınen, öz jerınen jöŋkıle köştı, san myŋdap qyryldy, malynan aiyryldy. El basyna üiırılgen kesepattyŋ auyrlyǧy sondai: anasy balasyn, balasy anasyn kömusız qaldyrdy. Talai bozdaq qyrşyn kettı, ızım-qaiym joǧaldy.
Tūtastai bır halyqqa qarsy qoldan jasalǧan osy näubet turaly keŋes däuırınde äŋgıme aitpaq tügılı, tıptı ony eske aludyŋ özıne tyiym salynǧan bolatyn. Älı esımde, ötken ǧasyrdyŋ jetpısınşı jyldary anam maǧan sonau otyzynşy jyldardaǧy aşarşylyq jaiynda sybyrlap qana aituşy edı.
Bız bügınderı äŋgıme arasynda būryn bärı jaqsy edı, qoǧam barynşa ädıl edı, qarapaiym jūrttyŋ qamyn oilaityn edı dep jatamyz. Al endı sol qoǧam jönındegı şyndyqtyŋ törkını mülde özgeşe sipatta bolǧandyǧyn tek täuelsızdıgımızdı alǧannan keiın ǧana közımız jetıp otyr.
Mäselen, esımı köpşılıkke etene mälım qazaqstandyq jazuşy Valerii Mihailovtyŋ «Ūly» jūttyŋ jazbalary» atty kıtabynda keltırılgen myna bır oqiǧany janyŋ tebırenbei oqu tıpten de mümkın emes. Endı soǧan bır sät nazar audaraiyq.
Belgılı ädebietşı, ǧalym Mekemtas Myrzahmetov bala kezınde şeşesı aitqan äŋgımesın bylaişa baiandaidy. «1933 jyldyŋ erte köktemı. Aştyq auylymyzdy (bız Oŋtüstık Qazaqstannyŋ Tülkıbas audanynda tūrǧanbyz) tügeldei derlık jalmap ketken eŋ bır qasırettı şaq eken. Şeşemız ajaldyŋ tyrnaǧynan qaşyp, körşı qystaqtaǧy tuystaryna ketpek bolypty. Kışkene qaryndasymdy qolyna köterıp, janynda etegınen ūstaǧan üş jasar men bar, jolǧa şyǧypty.
Auyl şetın ala kolhozdyŋ baqşasy bastalatyn. Jalǧyz aiaq soqpaqqa tüskenımız sol eken, aldymyzdan ūialy qasqyr şyǧa kelıptı. Jüz şaqyrymǧa deiın ainala töŋırekte, ol kezde üi maly äldeqaşan bıtken, sondyqtan da aş qasqyrlar toptasyp alyp, är jer – är jerde adamdarǧa şabatyn bolypty. Būryn mūndaidy el estıgen de, körmegen de eken.
Şeşem aiǧailap, jūrtty kömekke şaqyrǧan, bıraq, jaqyn maŋda eşkım bolmapty. Qasqyrlar jailap jaqyndap, qaumalauǧa köşedı. Şeşem qatty qysylady – ne qasqyrlar bärımızdı parşalap tastaidy, ne ol balalardyŋ bırın qaldyryp, ekınşısımen qaşyp qūtyluǧa ärekettenuı tiıs. Qyzyn jerge qoiypty da, menı köterıp kerı qaşypty. Auyldan adamdardy ertıp jaŋaǧy jerge kelse, qaryndasymnan eşteŋe de qalmapty.
Janbai jatyp söngen sol qaryndasyma men ömır boiy qaryzdarmyn.
…Anamnyŋ mūŋdana otyryp aitqan äŋgımesınen keiın, menı nelıkten qaldyrmadyŋyz dep sūraǧanmyn. Ol kısı: «ūl qajettırek boldy ǧoi» dedı. Degenmen, aiauly anamnyŋ ömır boiy qandai qaiǧyly sezımnen aryla almai, özı turaly ne oilaǧanyn tüsınu äste mümkın emes…».
Sanany selt etkızer, jan türşıktırer osy ıspettes estelıkter köptegen qazaq şaŋyraǧyna tän desek, qatelese qoimaimyz. Ärkımnıŋ jan syzdatar öz qaiǧysy, öz qasıretı bar. Tıptı, arada ondaǧan jyldar ötkennen keiın de olar jönınde äŋgımeleu sonşalyqty auyr.
Keibır otandastarymyz qazaq jerınde oryn alǧan aşarşylyq turaly joǧarydaǧylar bılmedı, äitpese oǧan jol bermeuşı edı degen uäjderın alǧa tartady. Şynynda mäselenıŋ tıpten olai emes ekenın arhiv derekterı tolyq däleldep otyr. Eŋ bastysy, F.Goloşekindı bırınşı hatşylyqqa eşkım, sonyŋ ışınde qazaqstandyq kommunisterdıŋ sailamaǧandary belgılı bolyp şyqty. Ol būl qyzmetke taǧaiyndaldy. Iаǧni, Stalinnıŋ RK(b)P HII sezınde: «neobhodimo podobrat rabotnikov tak, chtoby na postah stoiali liudi, tonko umeiuşie osuşestvliat direktivy, moguşie priniat eti direktivy kak svoi rodnye i umeiuşie provodit ih v jizn» dep aitqan tūjyrymdamasy jüzege asty.
Osylaişa, 1925 jyldyŋ küzınde Qazaqstanǧa da osyndai asa pysyqai oryndauşy tap boldy. Goloşekin qazaq jerıne kelgenıne ekı ai tolmai-aq: «auylda şyn mänınde Sovet ökımetı joq, baidyŋ bilıgı, rulardyŋ üstemdıgı bar ekenın mälımdedı». Eŋ qyzyǧy, Goloşekin öz jūmys kabinetınen attap şyǧyp, bırde-bır auylǧa aiaq baspaǧan. Söitıp, ol Qazaqstanda «Kışı Oktiabr revoliusiiasyn» jasauǧa qūlşyna kırısıp kettı. Özınıŋ būl josparyn jüzege asyru baǧytynda nebır aila-qulyqqa, adam oiyna kelmeitın zūlymdyqtarǧa deiın bardy.
Admiral Kolchak: «qazaqtardy basqaru oŋaidyŋ oŋaiy, qalyŋ köpşılık senım artyp, sözıne qūlaq qoiatyn 500 intelligensiianyŋ közın joisaŋ boldy – qazaqtardy baǧyndyrǧanyŋ» dep aitypty degen söz bar. Sıbırdıŋ bileuşısı däl osylai dep aitty ma, aitpady ma – ol jaǧy belgısız, bıraq Kolchaktyŋ az uaqyt bilık jasaǧan kezınde bırde-bır qazaq intelligensiiasy qiianat körgen joq. Alaida, ot janbasa tütın qaidan şyqsyn, bälkım, onyŋ kökeiınde ondai oidyŋ bolǧany da ras şyǧar.
Ölkelık partiia komitetınıŋ bırınşı hatşysy Goloşekin 1930 jyldyŋ qazan aiynda Qazaq respublikasynyŋ qūrylǧanyna on jyl tolu merekesıne bailanysty ötken Almaty qalasynyŋ partiia aktivı jinalysynda osy oidy aşyq bolmasa da astarly türde jetkızdı.
Goloşekin qazaq halqynyŋ ruhani kösemderı men ūstazdaryn jaŋa qūrylysqa qatystyruǧa şyn nietımen qūştarlana qoiǧan joq, sondyqtan da «ūltşyl» degen ataqty barlyǧyna taŋumen boldy. Būl onyŋ berık ūstanǧan taktikalyq täsılı edı. Ol «ūltşyldarǧa» uaqytşa, tek uaqytşa ǧana tözuge kelıstı, al odan soŋ olardy ömırden alastap tyndy. Nätijesınde, eldıŋ saiasi ömırıne «sadvakasovşina», «seifullinşina», «ryskulovşina» ataulary engızılıp, qazaqtyŋ betke ūstar azamattary şetınen ölımge qiylyp jatty.
Goloşekinnıŋ tūtastai bır ūltty qūrtyp jıberudı közdegen genosidtık saiasatynan ortalyqtyŋ beihabar bolmaǧandyǧy da derekterden tolyqqandy anyqtalyp otyr. Mäselen, derekterde: «Rysqūlov öz halqyna baǧyttalǧan küizelıs küşın jeŋıldetu nietımen Stalinge üş ret hat jazdy. 1932 jyldyŋ soŋynda ekı ret jäne 1933 jyly köktemde…
Sonyŋ egjei-tegjeilı baiandalǧany 1933 jylǧy 9 nauryzda jazylǧan eŋ soŋǧy haty Stalinge, Kaganovichke jäne Molotovqa joldanǧan bolatyn» dep atap körsetılgen.
Bäz bıreuler, ötkendı qazbalai berudıŋ qajetı qanşa, bügınımızdı şeşıp alsaq jetpei me deuı äbden mümkın. Dei tūrǧanmen, keşegı kündı attap keter bolsaq, erteŋdı baǧamdau qiyn soǧary anyq. Sondyqtan, bolaşaǧy jarqyn, keleşegı kemel el bolu üşın tektı tūlǧalardyŋ eren eŋbegın bügıngı ūrpaqqa jariia etıp, ǧasyrlap kütken täuelsızdıktıŋ bızge oŋai kelmegenın olardyŋ jadynda jaŋǧyrtyp otyru asa maŋyzdy mındet dep bılemın. Osy oraida, biylǧy 12 mamyrda Bas redaktorlar kluby jäne L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetı bırlesıp ötkızgen «Ūlt qairatkerlerı jäne otandyq kösemsöz» atty ǧylymi-täjıribelık konferensiianyŋ alar orny erekşe desek, aldaǧy uaqytta mūndai şaralardyŋ tūraqty negızde ūiymdastyrylyp otyryluy meilınşe qajet.
Sonymen qatar, özgenıŋ qatelıgınen, ötkennıŋ taǧylymynan sabaq aluǧa tiıspız. Jasyratyny joq, qazaq elıne, onyŋ bas köterer asyl azamattaryna qyrǧyndai tigen Goloşekin, sodan keiıngı Kolbinderge ne ıstei aldyq, al olardyŋ qoltyǧyna su bürıkken demeuşılerge şe? Keibır mekemelerde älı de azamattardyŋ taǧdyryna nemqūraily qaraityn, jaqsylyǧy qara basynan aspaityn äkımşıl adamdar kezdesıp qalyp jatady. El bolamyz desek mūndai dertten tezırek aiyǧuymyz qajet.
Endıgı jerde esımızge mynany myqtap ūstaǧanymyz jön. Täuelsızdıkke qol jetkızgennen görı, ony ūstap tūru äldeqaida qiyn. Özara alauyzdyq pen jan-jaqqa tartqan berekesızdıkke jol bermei, özderımızdı ünemı qamşylap, ūdaiy alǧa ūmtyluymyz kerek. Mıne, sonda ǧana bailyǧymyz da, baqytymyz da bolǧan Täuelsızdıgımızdı közdıŋ qaraşyǧyndai saqtai alamyz jäne Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev jariia etken Ūlttyq ideia – «Mäŋgılık El» ideiasyn jüzege asyra otyryp, örkeniet damuynyŋ aldyŋǧy qatarynan tabylamyz.
Kenjebolat Joldybai, saiasattanuşy
