Biyl eldı eleŋ etkızgen oqiǧalar köp boldy. Sonyŋ ışınde bäsı men baǧasy, mazmūny men maŋyzy bölek, aituly şara – Alaş avtonomiiasynyŋ jüz jyldyǧy. İä, tura osydan bır ǧasyr būryn jüregı ūltym dep soqqan ūly tūlǧalardyŋ maqsaty jüzege asty.
Tarihqa jügınsek, Alaş avtonomiiasy 1917 jyly 13 jeltoqsanda Orynborda jariialandy. Keiın Orynbordy bolşevikter basyp alǧannan soŋ Semeige köştı. Alaşorda ükımetınıŋ töraǧasy bolyp Älihan Bökeihanov sailandy. Avtonomiia bır jarym jyldan asa bilık qūrsa da, onyŋ memlekettık negızı bar, qūrylym boldy. Bügıngı täuelsız elımız – sonyŋ jalǧasy. Osy jerde taǧy bır aita ketetın dünie bar. Ol – Türkıstan avtnomiiasy jaiynda. Oǧan da biyl ǧasyr toldy. Onyŋ basynda da qazaq azamattary jürdı.
Jalpy, alaş ideiasy – mäŋgılık. Oǧan közımız tolyq jettı. Qandy qol Keŋes ökımetı de ony qūrǧan azamattardyŋ közın joiyp jıberse de, bärıbır ūlttyq ideia öşken joq. Mūnyŋ bärı – ädıldık pen aqiqattyŋ eşqaşan tot baspaityn saf altyndai asyldyǧynda. Ūlt jolynda şeiıt bolǧan atalarymyzdyŋ ruhy tuǧan halqymen qaita qauyşty.
Biyl alaştyŋ jüz jyldyǧy elımızde qal-qaderınşe atap ötıldı. Odan är aimaq, är auyl tys qalǧan joq. Jer-jerde alaş ardaqtylaryna as berılıp, jiyndar, konferensiialar ūiymdastyryldy. Qūndy kıtaptar jaryq kördı. Endı sony ret-retımen baiandaiyq.
Sol şaralardyŋ eŋ bastysy, elordada ötken «Alaş jäne Azattyq ideiasynyŋ sabaqtastyǧy» atty halyqaralyq ǧylymi-täjıribelık konferensiiasy. Oǧan QR Memlekettık hatşysy qatysty. Türkiia, Resei, Äzerbaijan sekıldı elderden ǧalymdar keldı. Sol jiynda Gülşara Äbdıhalyqova: «Alaş qozǧalysynyŋ passionarlyq ideialary bızdıŋ ata-babalarymyzdyŋ azattyq alyp, derbes memleket qūru jolyndaǧy san ǧasyrlyq amanatymen ūştasyp jatyr. Sol kezdegı ūlt ziialylary arman etken memleket täuelsızdıgı men ūlt bostandyǧyna bügıngı ūrpaq qol jetkızdı» dep parasatty söz örbıttı.
Alataudyŋ etegındegı Almatyda da Alaştyŋ jüz jyldyǧyn merekeleu aiasynda «Alaş Orda jäne ūlt-azattyq ideiasy» atty ǧylymi-praktikalyq konferensiia öttı. Jiynnyŋ şymyldyǧyn türgen Almaty qalasynyŋ äkımı Bauyrjan Baibek 20 ǧasyrdyŋ basynda «Alaş» qozǧalysy qairatkerlerınıŋ täuelsızdık üşın küreskenın jetkızdı.
Sondai-aq, osyndai ǧylymi konferensiialar Batys Qazaqstan, Qostanai, Aqtöbe sekıldı oblystarda da jalǧasty.
1917 jyly 12 jeltoqsanda Orynbor qalasyndaǧy II jalpyqazaq sezınde Alaş avtonomiiasynyŋ qūryluy turaly qauly qabyldandy. Däl osy tarihi kündı sabaqtastyryp, qalalyq Tılderdı damytu basqarmasy «Alaş mūraty jäne ruhani jaŋǧyru: sabaqtastyq pen jalǧastyq» atty ǧylymi-täjıribelık konferensiia ötkızdı. Oǧan alaştanuşy ǧalymdar qatysyp, osy baǧyttaǧy öz pıkırlerı men oilaryn ortaǧa saldy. Jiyn aiasynda alaş taqyrybynda jazylǧan ǧylymi jinaqtyŋ tūsauy kesıldı. Oǧan bas-aiaǧy 80-nen astam avtorlardyŋ eŋbekterı toptasqan. Sondai-aq, elordadaǧy Ūlttyq muzei men Äskeri-tarihi muzeiı de halyqaralyq ǧylymi-täjıribelık konferensiia ūiymdastyrdy. Oŋtüstık Qazaqstan oblysynda «Alaş mūrasyn ardaq tūtqan aqyndar» atty oblystyq jas aqyndar aitysy boldy. Taiauda «Qamşy» aqparat agenttıgı «Alaş arystarynyŋ ızbasary» degen medalmen, alaşqa qyzmet ıstep jürgen bırqatar azamattardy marapattady.
Bärınen būryn, maŋyzdy şaranyŋ aiasynda, Alaş astanasy atanǧan Semeide, ūltymyzdyŋ ūly tūlǧasy Älihan Bökeihanovqa eskertkış ornatyldy. Būl – elımızde alaş kösemıne alǧaş qoiylyp otyrǧan müsın. Biıktıgı üş jarym metr bolatyn eskertkıştıŋ avtory – Baqytbek Mūhametjanov degen azamat. Būl köptıŋ köŋılınen şyqqan igılıktı ıs boldy. Retı kelgende aita keteiık, körnektı qoǧam qairatkerıne arnalǧan müsın Sankt-Peterborda da bar. Taǧy bır auyz toltyryp aitatyn dünie – ūlt ūstazy Ahmet Baitūrsynūlyna bailanysty ensiklopediialyq baǧyttaǧy jinaq jaryq kördı. Keibır köŋılge mūŋ äkeletın ökınış te bar. Qaraǧandy qalasyndaǧy Oktiabr audanynyŋ atyn Älihan Bökeihanovqa beremız degenge bıraz boldy. Sol älı de dauly küiınde qalyp tūrǧany janymyzdy jabyrqatady. Bas qalamyzda da alaş arystaryna körnektı jerden eŋselı eskertkış tūrǧyzylsa dep te armandaimyz.
Mıne, alaş avtonomiiasynyŋ jüz jyldyǧy da tarih qoinauyna enıp barady. Älı de alaştyŋ talai torqaly toilaryn atap ötermız. Bastysy, atalar amanatyna adal bolsaq deimız. Oiymyzdy Älihan atamyzdyŋ taǧylymdy sözımen tüiındegımız keldı. Ol: «Bızdıŋ kemşılıgımız är ūrpaq özıne tiıstı jüktı belgılı bır orynǧa aparyp qoimaityndyǧynda» dep aitypty. Ötkır aitylǧan söz. Alaş azamattary özderı arqalaǧan jüktı belgılı orynǧa aparyp qoidy. Sol üşın olardyŋ aldynda basymyzdy iemız. Al bız ben sız özımızge artylǧan jügımızdı közdegen biıgımızge apara alamyz ba? Bır sät oilanyp köreiık…
Azamat ESENJOL
