Elımızdegı eŋ äigılı ataqtardyŋ bırı – «Halyq qaharmany». Bızdıŋşe, mūndai därejege eŋ aldymen ūrys dalasynda, maidan alaŋynda asqan erlık körsetken soǧys ardagerlerı ie boluy tiıs. Al, Talǧat Bigeldinovtıŋ künı bügınge deiın ondai deŋgeide marapattalmauy nelıkten?
«Ebepten – sebep, balşyqtan – mūrat» degendei, onyŋ tuǧan halqyna eŋ alǧaş tanymal boluyna sebepşı bolǧan Jūmabai Şaiahmetov eken. Mäskeu temır jolynyŋ Qazan vokzalynda keudesı orden-medaldarǧa tolǧan, onyŋ üstıne qos Altyn Jūldyzy jarqyraǧan bır äskeri qyzmetşımen kezdeisoq tanysady. Qyrǧyzstanda tūratyndyǧyn, qazaq ekendıgın, endı üiıne demalysqa bara jatqandyǧyn bılgen soŋ SK-nıŋ hatşysy qolma-qol elge telefonmen pärmen beredı.
Būdan soŋ qazaq batyry mınıp, Frunzege baǧyt tüzegen poezd Aqtöbede, Şalqar stansasynda, Qyzylorda men Şymkentte säl kıdırıp, töteletıp Şuǧa bır toqtap, Almatydan bır-aq şyǧady. Jol-jönekei bolǧan kıdırıs kezınde barlyq jerde halyq köp jinalyp, batyrdy därıptegen mitingıler ötedı, oǧan erekşe syi-qūrmet körsetıledı. Toi-domalaq bıttı-au degen kezde Talǧat Bigeldinov tūraqty mekenı – Pışpekke jol tartady.
Keiın Jūmekeŋ arnaiy vagon jıberıp, aǧamyzdy barlyq tuystarymen arnaiy qonaqqa şaqyrady. Sodan soŋ aǧaiyn-tuystarynyŋ bärı keiın qaityp, Talǧat aǧamyz Almatyda bırjola tūraqtap qalǧan eken. Ärine, mūndai jaǧdaidyŋ ertelı-keş pe, äiteuır, bır bolary sözsız edı. Dei tūrsaq ta, aty aŋyzǧa ainalǧan bahadür bauyrymyzdy «bızdıŋ qazaq osyndai, körıŋder, maqtanyŋdar, ülgı alyŋdar» dep tuǧan jūrtyna tūŋǧyş tanystyru baqyty el aǧasy – Jūmabai Şaiahmetovke būiyrǧanyn atap ötuımız qajet-aq.
Qyrǧyzdyŋ ädebietşı ǧalymy Äbdıldajan Aqmatalievtyŋ Almatyda jaryq körgen «Egız eldıŋ äuenı» (1989, «Jazuşy») degen kıtabynda (qyrǧyz tılınen audarǧan Tūrlybek Mämeseiıtov) qazaq-qyrǧyz ädebi bailanysy baiandalady. Sonymen bırge avtor mūnyŋ naqty körınısı esebınde Ūly Otan soǧysy kezınde qyrǧyzdyŋ batyr ūly Cholponbai Töleberdievtıŋ qaltasynan qan bolǧan komsomol biletımen qosa qazaq aqyny Jambyldyŋ «Otan būiryǧy» degen öleŋı basylǧan gazettıŋ qiyndysy tabylǧanyn söz etedı. Ärmen qarai onyŋ paiymdauynşa, «Cholponbaidyŋ älemdı taŋ qaldyrǧan erlık jasauyna Jambyl jyry küş, qairat, jıger qosqan dese de bolady. Al Sovet Odaǧynyŋ Batyry ataǧyn ekı ret alǧan Talǧat Bigeldinov ekı eldıŋ yqylasyna bırdei bölenıp, oǧan qazaq-qyrǧyz jazuşylary bırdei şyǧarmalaryn arnap keledı. Öitkenı, T.Bigeldinov qyrǧyz jerınde tuyp (!), sol elde er jetıp, qyrǧyz tılın ana tılındei körıp ösken adam (qaraityp astyn syzǧan – A. K.)» dep jazady.
Sonda qalai bolǧany? Bızdıŋ bıluımızşe, Batyr atamyz Aqmola töŋıregınde, dälırek aitsaq, Esıl alabyndaǧy aǧynsyz Maibalyq kölınıŋ jaǧasynda ömır esıgın aşpap pa edı? Olai bolsa, qyrǧyz oqymystysy Aqmatalievtıŋ myna pıkırın qalai ūǧamyz? Būǧan osy tuyndyny oqyp, öndırıske jıbergen ne baspa redaktorynyŋ, ne audarmaşynyŋ tym qūryǧanda eskertu retınde eşteŋe aitpaǧany qalai? Demek, olar avtordyŋ pıkırın qostaidy, Bigeldinovtyŋ qyrǧyz jerınde tuǧandyǧyn moiyndaidy.
Oǧan negız de bar siiaqty. Ülken sovet ensiklopediiasynda qaharman aǧaiynymyz 1922 jyldyŋ 5 tamyzynda Frunze qalasynda tudy dep körsetılgen. Demek, osy kıtaptyŋ avtory jäne ony jaryqqa şyǧaruǧa qatysy bar basqa da jazarmandar bükılodaqtyq akademiialyq basylym jariia etken derektı basşylyqqa aluy äbden mümkın. Solai bolsyn-aq. Al şyn mänındegı jaǧdai qalai edı? Ekı dürkın Batyrdyŋ özı ne deidı? Onyŋ akparat qūraldaryna bergen sūhbattarynda, köpşılık aldynda söilegen sözderınde «qyrǧyz jerınde tuyp edım» degenın oqyǧan da, estıgen de emespız. Qaita, kerısınşe, «men Aqmolanyŋ däl ırgesındegı Maibalyq auylynda tuǧanmyn» dep qaitalaudan jaŋylǧan emes. Mäselen, Batyr atamyzdyŋ 2000 jyly «Jazuşy» baspasynan şyqqan «Pike v bessmertie» degen estelık kıtabyn oqyp körıŋız:
«Būl oqiǧanyŋ özı soǧys jürıp jatqan kezdegı maidan dalasyndaǧy qimyl-äreketke köbırek ūqsaidy. Anam ainalasyn därıger, akuşer qorşaǧan perzenthanada nemese üide kındık şeşenıŋ qolynda bosanǧan emes. Menıŋ tuystarym qazaqşa ömır sürudıŋ qajettılıgınen tuyndaǧan basqa da köptegen malşy qazaqtar siiaqty bır jaiylymnan ekınşı jaiylymǧa bögelıp, qonys audaryp otyrǧan. Osyndai bır köş barysynda men tüiege jegılgen biık qos doŋǧalaqty arba üstınde jaryq düniege kelıppın.
Al būl jolǧy köşudıŋ sebebı basqaşa edı. Bükıl Aqmola öŋırıne belgılı däuletı tasyǧan Ǧalibai degen myrza kämpeskeden qūtylu üşın menıŋ Tüsıpbek äkeme jäne Bigeldı atamyzdan taraityn keibır basqa tuystaryna malyn Altai taularyna aidap saluyn tapsyrady. Barar jer alys. Baidyŋ maly az emes: mal basynyŋ sany on bes myŋnan köp bolsa, onyŋ ışınde jylqynyŋ özı myŋnan asady.
Ekıqabat şeşem köş jyljyǧanda basqa äielder siiaqty tüienıŋ üstınde otyrady – būlai yŋǧaily ärı jūmsaq. Tek tolǧaq jaqyndaǧan kezde ony sondai tüiege jegılgen arbaǧa auystyrady. Mıne, sonyŋ üstınde aşyq aspan astynda ömırge kelıppın. Būl oŋtüstıkke bet alǧan köştıŋ köp bolsa ekınşı, ärı ketse üşınşı künı bolar. Bızdıŋ auyldan alys emes. Aqmola ırgesındegı Maibalyq kölınıŋ jaǧasynda bolǧan oqiǧa. Atymdy Talǧat dep qoiypty. Äkemnen jäne sol köşke qatysqan osy oqiǧanyŋ basy-qasynda bolǧan tuǧan-tuystarymnan estıgen äŋgımenıŋ mazmūny osyndai».
Aumaly-tökpelı zaman ǧoi. Bigeldı äuletı Pışpekke jetkende būl aimaqty qyzyldar ielenıp, mal iesı Ǧalibai myrza Qytai asyp ülgergen eken. Terıskei aimaqtan jetken jan-januardy sovet ökımetı qabyldap, anyqtamaǧa qyzyl komissar M. Frunzenıŋ özı qol qoiǧan. Ortalyqtan kelgen komissiia «bai balasysyŋ, senı äskeri uchilişege almaimyz» degende, ol osy qūjatty körsetıp, mūnyŋ oquǧa qabyldanuyna tıkelei şarapaty tigen.
Onyŋ ömırınde köp aityla bermeitın jaǧdailar barşylyq. Mäselen, Talǧattyŋ äkesı – Tüsıpbek, bıraq resmi qūjattardyŋ bärınde Jüsıpbekūly dep jazylady. Mūnyŋ syry mynada. Tüsıpbek-Jüsıpbek degender – aǧaly-ınılı tuystar. Tüsıpbek tört bala ösırse, ınısı Jüsıpbekte bala bolmapty. Sondyqtan aǧasynan qiyla sūrap, onyŋ rizaşylyǧymen Talǧatty bauyryna basqan. Ärine, mūnda tūrǧan pälendei eşteŋe joq, qazaqtarda būl siiaqty äreket bola beredı, öreskel sanalmaidy.
Bala kezınde Talǧat erketotai bola almady. Köp älpeştene qoiǧan joq. «Baital tügıl, bas qaiǧy» degen zaman boldy emes pe? Jaŋa janūiaǧa kırgen balany ögei şeşesı keiın moiyndaǧanymen, köp uaqyt jaqtyra qoimaǧan. Mūndai tırşılık bolaşaq ūşqyşty jinaqy, derbes, täuelsız, özıne-özı qamqor bolyp, jastaiynan ömırın dūrys qūra bıluge maşyqtady.
Jastyq şaǧy Pışpek şaharynda öttı. Qalada qyrǧyz, qazaq mektepterı bolmaǧandyqtan tatar mektebınde oqydy. Orysşa sauaty naşar bolǧandyǧyna qaramastan besınşı synypta özı orys mektebıne auysady. Tatarşa üzdık oqyǧan Talǧat orys mektebınde köp qiynşylyqqa ūşyraidy. Öitkenı, orysşa jazbaq tügıl, mätındı äzer oqityn. Soǧan qaramastan moiymady, jasymady, qajyr-qairat körsetıp, alǧa jylji berdı.
* * *
Ekı dürkın Batyr atanǧan qadırlı jerlesımızdıŋ sūrapyl soǧystaǧy erlıgı turaly, qaharmandyq ıs-äreketı jaily jazylyp ta, aitylyp ta jür. Şiyryp aitsaq, ol Rjev, Staraia Russa, Smolensk qalalaryn azat etuge qatysty. Ukrainanyŋ Harkov, Poltava, Kremenchuk qalalarynyŋ aspanynda jaumen jantalasa aiqasty. Dnepr, Bug özenderınıŋ üstınde jaudyŋ qanşama ūşaqtaryn jandyrdy deseŋızşı! Moldova, Rumyniia, Polşa jerındegı aiqastyŋ alǧy şebınde boldy. Soǧys aiaqtalar jyly Breslau, Oppel, Praga, Berlin maŋaiyndaǧy joiqyn soǧystarǧa qatysty. Qos Jūldyzdy ūşqyştyŋ erlık joly bärıne mälım siiaqty. Solai bolsa da onyŋ ömırbaianyndaǧy keibır derekter ärtürlı baiandalyp jür. Nege? Mäselen, Batyrdyŋ özı jäne qazaq elınde şyqqan barlyq anyqtamalyqtarda, aqparat qūraldarynda Saryarqa öŋırınde, onyŋ ışınde, dälırek aitsaq, Aqmolanyŋ tap ırgesındegı Maibalyq auylynda kındık qany tamǧan dep jürmız. Soǧan qaramastan qyrǧyz bauyrymyz Äbdıldajan, Ülken sovet ensiklopediiasy, kerısınşe, basqaşa habar taratyp keledı.
Sovet zamanynda ekı dürkın Batyr ataǧyna ie bolǧan azamatqa tuǧan jerınde memleket tarapynan eskertkış ornatylatyn. Bärı osydan bastalsa kerek. Osyǧan orai belgılı jurnalist Talǧat Süiınbaidyŋ jazbalaryna bır sät nazar audaryp köreiık.
«Qos jūldyzdy Batyrdyŋ Mäskeudegı Joǧary äskeri Äue küşterınıŋ akademiiasynda oqyp jatqan kezı. Bır künı SOKP Ortalyq Komitetınen şaqyrtu alady. Barsa: «Jdanovqa kırıŋız» deidı. Hatşynyŋ qabyldauynda Qazaq SSR Joǧarǧy Keŋesı Prezidiumynyŋ sol kezdegı töraǧasy Qazaqbaev pen onyŋ sondai qyzmettegı qyrǧyzstandyq ärıptesı otyr eken. Äŋgıme Talǧat Bigeldinovtyŋ tuǧan jerın aiǧaqtau töŋıregınde bolady. Ekı jaq batyrdy bölıse almai äbden äbıgerge tüsedı. Jdanov Qazaqbaevqa būrylady: «Qandai uäj aitasyz?» Bigeldinovtyŋ bükıl tuysqan-bauyrlary Qazaqstanda, onyŋ qazaq jerınde – Aqmola öŋırınde tuǧanyn, qazaq ekenın solar aityp otyr» deidı. Jdanov: «Onyŋyzdy rastaityn qaǧaz käne? Qazaqbaev: «Soŋyra alyp kelemız». Jdanov: «Soŋyra degen bolmaidy». Sol arada Qyrǧyz QSR Joǧarǧy Keŋesınıŋ töraǧasy: «Mynau bızdıŋ qūjat», deidı. Arab ärpınen habary joq Jdanov: «Mūny kım jazǧan?» demei me? Qyrǧyz Joǧarǧy Keŋesınıŋ töraǧasy: «Mūny jergılıktı molda jazǧan, molda…» deidı. Söitıp, osy bır auyz sözben Talǧat aǧamyz «qyrǧyzǧa» ainalady. Osylaişa, qyrǧyzdar el astanasy Frunzege (qazırgı Bışkekke) ekı märte Keŋes Odaǧy Batyrynyŋ tuǧan jerıne qoiylatyn qola biust ornatu märtebesıne qol jetkızedı («Egemen Qazaqstan», 8 mamyr 2010 j.)».
Menıŋ öz basym qyrǧyz bauyrlarǧa ökpe-nazym joq. Talǧat ol jerdıŋ tumasy bolmasa da sol aimaqta ösıp-öndı, er jettı, därıs alyp, mektep bıtırdı, ülken aviasiiaǧa alǧaşqy qadam basty – bärı qyrǧyz jerınde bolǧany belgılı. Būǧan eşkım kümän keltırmeidı de. Şynyn aitsaq, bızden bır tırı jan ızdemegen soŋ, eskertkışı de sol jerge qoiyldy. Kımge ökpeleimız? Ras, būryn jer ortaq, el bır boldy. Bıraq sol jyldardyŋ özınde «general Rahimov» dep kino tüsırıp, ony «taza» özbek qylǧan ataqty maidanger jerlesımızdıŋ qazaq ekendıgın däleldep berıp edık qoi. Bız ony özbekten qyzǧanǧanymyz joq, bıraq generaldyŋ ūltynyŋ qazaq ekendıgın, Oŋtüstık Qazaqstannyŋ Qazyǧūrt audanynda tuǧandyǧyn basyn aşyp aldyq emes pe?
Al ekı dürkın Batyr ūşqyşty qai elden şyqqandyǧyn ajyratatyn kez keldı. Soǧan nege enjarlyq jasap jürgenımızdı tüsınbeimın. Bır kezde män bermegen, elemegen şyǧarmyz. Endı ony tüzeteiık, tarihi şyndyqty qalpyna keltıreiık.
Mäsele Aqmolada, Talǧatta tūrǧan joq. Qazır Aqmola Astana atanyp, bükıl qazaq jūrtynyŋ bas qalasyna ainaldy. Ekınşıden, ädılettılıktı qalpyna keltıru aty aŋyzǧa ainalǧan Bigeldinovten görı eŋ aldymen bızge, qazaq elıne kerek. Öitkenı, ol – el tarihynyŋ törınen oryn alǧan bükıl qazaq jūrtynyŋ ortaq ūlany, jalpy alaş qauymynyŋ maqtanyşy, asyl qazynasy, altyny. Būrynǧy sovet elındegı türkı tektes halyqtar ışınde 1941-1945 jyldarynda bolǧan qiian-keskı maidanda ǧajap erlık jasap, sondai därejede abyroi-daŋqqa jetken adam joq. Üş dürkın KSRO Joǧarǧy Keŋesınıŋ deputattyǧyna sailanyp, ekı märte Keŋes Odaǧynyŋ Batyry atanuy, «Qyzyl Tu», I, II därejelı Otan soǧysy, «Qyzyl Jūldyz», Aleksandr Nevskii, III därejelı «Daŋq» ordenderın jäne basqa köptegen medaldardy enşıleuı sonyŋ aiqyn dälelı bolsa kerek. Soǧys bıtken soŋ azamattyq aviasiia salasynda ıstep, berekelı eŋbegımen közge tüstı. Osyndai aty aŋyzǧa ainalǧan batyr bauyrymyzdyŋ qūnyn tömendetpeiık. Ol qazaq elınıŋ, tuǧan halqynyŋ menşıgı ekenın sezıneiık. Olai bolsa, kezınde jıberılgen kemşılıktı tüzeteiık, öitkenı, qazırgıdegıdei şarasyzdyǧymyzdy ūrpaq keşırmeidı.
Allaǧa şükır, täuelsız el boldyq. Ortalyq Saryarqa tösıne köştı, Astana qalasy jyldan jylǧa körkeiıp keledı. Ötken-ketken tarihymyzdy tarazylap, joǧaltqan, ūmytqan qazynamyzdy tügendep jatyrmyz. Sonyŋ bırı – eldıŋ erlık şejıresı, soǧan tıkelei qatysty batyrlar ömırı. Ony jat jūrtqa bolsyn, el ışınde de dūrys jetkıze alǧanymyz abzal.
* * *
El basyna qiyn-qystau kün tuǧanda Batyr atamyzdyŋ maidan alaŋynda körsetken teŋdesı joq erlık ısterı eşqaşan ūmytylmaidy. Täuelsızdık jyldarynda ol bırneşe qalalardyŋ (Almaty, Astana, Arqalyq) qūrmettı azamaty ataldy. Aqtöbe, Qaraǧandy qalalaryndaǧy ūşqyştar daiyndaityn äskeri oqu oryndaryna Talǧat Bigeldinovtıŋ esımı berıldı. Aviasiia general-maiory şenıne ie boldy. «Otan», I därejelı «Daŋq» ordenderımen nagradtaldy.
Talǧat Bigeldinovtıŋ keudesıne qos Altyn Jūldyz taqqanyna jetpıs jyldan asyp barady. Sol üşın oǧan Aqmolada qoiyluǧa tiıstı eskertkışı bızdıŋ şalaǧailyǧymyzdan Qyrǧyzstan astanasynda ornatyldy. Demek, özımız tarihi qatelıkke ūrynuǧa sebepşı boldyq. Jaraidy, solai-aq bolsyn. Kezınde jerımız ortaq, elımız bır dep būǧan män bermedık. Endı, mıne, alyp imperiianyŋ qūlaǧanyna da şirek ǧasyr bolyp qaldy. Solai bolsa da keŋes ensiklopediiasynyŋ jalǧan deregın, qyrǧyz ǧalymynyŋ jaŋsaq pıkırın «senderdıkı dūrys» dep moiyndai beruımız kerek pe?
Ūly Jeŋıstıŋ 70 jyldyǧy keldı dep alaulatyp, jalaulatyp jatyrmyz. Bärı dūrys. Al toiǧa bailanysty atqarylatyn ıs-şaranyŋ ışınde Talǧat Bigeldinovke Astanada eskertkış ornatylady degen tarmaq bar ma? Ekı märte Batyr atanǧan özınıŋ ardaqty ūlyna täuelsız elı mūndai qūrmet körsete alady dep oilaimyz.
Elımızdegı eŋ äigılı ataqtardyŋ bırı – «Halyq qaharmany». Bızdıŋşe, mūndai därejege eŋ aldymen ūrys dalasynda, maidan alaŋynda asqan erlık körsetken soǧys ardagerlerı ie boluy tiıs. Al, Talǧat Bigeldinovtıŋ künı bügınge deiın ondai deŋgeide marapattalmauy nelıkten? Ony aitasyz, kei jaǧdaida Batyr ūşqyştyŋ esımı söz bolyp, aityluǧa tiıstı jerdıŋ özınde ūmytylyp qalatyndyǧyn qalai tüsınersız? Mäselen, «Qazaqtar» degen köpşılıkke arnalǧan anyqtamalyqtyŋ (Almaty, «Bılık» baspa üiı, 2003) ekınşı tomy tügeldei tarihi tūlǧalarǧa arnalǧan. Bıraq mūnda soǧysqa qatysyp, Batyr atanǧandardyŋ ışınde M.Ǧabdullin, M.Mämetova, R.Qoşqarbaev bar, al Talǧat Bigeldinov joq. «Ūmytylǧan».
* * *
Bız, qazaqtar – ülkendı syilap, eldıŋ abyroi-daŋqyn aspandatuǧa sebepşı bolǧan aiauly azamattardy därıptep, ardaqtai bıletın halyqpyz. Toqsannan asyp, jüzge jol tartqan qadırmendı aqsaqalymyzdyŋ sau-salamat boluyn, ortamyzda jüre beruın tıleimız. Ol ärqaşanda Otanynyŋ, tuǧan halqynyŋ ystyq yqylasyna bölene bererı sözsız.
Amantai KÄKEN
