Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev Joldauynda: «Poliseiler jūmysynyŋ tiımdılıgı polisiia qyzmetınıŋ bedeldı boluyna bailanysty. Işkı ıster ministrlıgın reformalauǧa aldaǧy üş jyl ışınde 173 milliard teŋge bölınedı. Būl qarajat eŋbekaqyny köbeituge, baspanany jalǧa aluǧa, halyqqa qyzmet körsetu qaǧidaty boiynşa polisiianyŋ zamanaui front-ofisterın aşuǧa jūmsalady» dedı. Qūqyq qorǧau jüiesın tolyq reformalaudy uaqyttyŋ özı talap etıp otyr.
AQŞ ötken ǧasyrdyŋ 80-jyldary polisiiaǧa qabyldaityn arnaiy ortalyqtar aşyp, test pen äŋgımelesuden bölek, ümıtkerdıŋ ıske basşylyq etuıne, adamdarmen tıl tabysuyna, toppen jūmys jasau şeberlıgıne taldau jasaǧan. Basty talap – polisei bolatyn adamnyŋ este saqtau qabıletı men baiqaǧyştyǧy basqalardan anaǧūrlym joǧary, dene küşı mol, moraldyq tūrǧydan ruhy myqty, qajet jerınde baiypty şeşım qabyldaityn boluy kerek.
Qabyldamas būryn genın anyqtamaq
Şetelde keleşekte polisiiaǧa ümıtkerlerdı qabyldauda onyŋ genetikalyq mınezın anyqtamaq, oǧan sebep – juyrda «qorqynyş genı» aşylǧan. Kolorado universitetınıŋ ǧalymdary «qorqynyş genı» adamdardyŋ 15-20 paiyzynda bolatynyn anyqtaǧan, ärine, mūndai adamǧa polisiiada oryn joq. Olar qorǧanudyŋ ornyna özderı qalşiyp tūryp qalyp, beker oqqa ūşady eken. Sol siiaqty «qany būzyqtyq» degen de gen bar bolyp şyqty. Osy künı bızdıŋ elımızde de aiypkerge kınäsın moiyndatu üşın küş qoldanu, ūryp-soǧu, qorlau täsılın paidalanatyn jaǧdailar äredık kezdesıp jatatyny ras. Osy sebeptı de basyna ıs tüsıp ne bır jaǧdaimen polisiiaǧa jügınetınder polisiia äreketın videoǧa tüsırıp aluǧa tyrysady, būl bır jaǧynan jauapkerşılık jükteitını anyq, osylai polisiianyŋ öreskel äreketınen qorǧanady da. Keide azamattar özderı zaŋdy būzyp, bıraq polisiiany kınälı qylyp körsetkısı keletını de bar, iaǧni zaŋdy öreskel būzyp tūryp, polisiiany aşulandyryp, aşu üstındegı polisiiany videoǧa tüsırıp, elge jariialaidy. Mūndaida polisiiaǧa jalǧyz jol – aşu üstınde özın basqarudy esten şyǧarmau kerek.
Batysta ümıtkerge talap joǧary
Fransiiada 50 oryndyq polisiia komissary mektebıne oquǧa tüsuge ümıtkerler sany 3 myŋnan assa, Şvesiiada bır orynǧa 13 ümıtker talasady eken. Finliandiiada būl körsetkış 16 adam. Olarda bızdegıdei, aǧasy qoldaǧannan ne būiyrǧany poliseilık jūmys bolǧannan emes, ümıtker kriminaldyq polisiiaǧa (detektiv, FBR arnaiy agentterı) bolsyn, patruldık qyzmet pen polisiia basqaru salasyna bolsyn, eŋ bırınşı zaŋ men azamattar qūqyǧyn qorǧau nietımen keledı. Būǧan ailyq kölemı de, qyzmetkerge jasalatyn äleumettık jeŋıldıkter de sebep boluy mümkın. Mysaly, amerikalyq poliseilerdıŋ ailyǧy jylyna 30 myŋ dollardan 100 myŋ dollar aralyǧynda. Germaniiada nemıs polismenderı 1800-6000 euro kölemınde jalaqy alady. Türkiiada qūqyq qorǧauşynyŋ ailyq jalaqysy 1300 dollar kölemınde. Al japon jandarmeriiasy jylyna 70 myŋ dollar alady. Al, bızde…
«Mäselen, ötken jyly 8800-den astam qyzmetker jūmystan şyqty. Sonyŋ 42 paiyzy öz erkımen ketken. IIM monitoring jürgızu barysynda jyl basynan berı BAQ-taǧy syni faktıler boiynşa 195 tekseru ūiymdastyrǧan, sonyŋ nätijesınde 43 qyzmetker IIO-nan jūmystan şyǧarylyp, 87 qyzmetkerge tärtıptık jaza qoldanǧan. Bügınde 11200 polisiia qyzmetkerı jetkılıksız. Ol jalpy 14 paiyzdy qūraidy. Sol sebeptı Işkı ıster ministrlıgınde jūmys tolyqqandy atqarylmai otyr, basty sebep, polisiia qyzmetkerlerınıŋ jalaqysy tömen. Mäselen, polisiia serjantynyŋ ortaşa jalaqysy bügınde 87 myŋ teŋgenı qūraidy. Al leitenanttan maiorǧa deiıngıler 110 myŋnan 147 myŋ teŋgege deiın jalaqy alady. 35 myŋ polisiia qyzmetkerı baspanaǧa zäru» degen bolatyn Işkı ıster ministrı, polisiia general-leitenanty E.Tūrǧymbaev. Bügınde patruldık polisiia qyzmetkerlerınıŋ eŋbekaqysy 65 paiyzǧa, jedel tergeu qyzmetı bölınısterı 55, uchaskelık inspektorlar (kämeletke tolmaǧandar ısı jönındegı inspektorlar) men oqytuşylardyŋ eŋbekaqysy 25 paiyzǧa qylmystyq atqaru jüiesı men polisiianyŋ özge qyzmetterınıŋ jalaqysy 20 paiyzǧa artqan. Mäselen, patruldık polisiia qyzmetıne endı kırıskender 146 myŋ teŋge eŋbekaqy alatyn bolady. Būryn olardyŋ jalaqysy 103 myŋ teŋgeden aspaityn.
Polisiianyŋ beinesı qandai?
Batys elderınde poliseidıŋ jaǧymdy beinesın qalyptastyruǧa bölınetın qarajat ta qyruar. Memlekettık tapsyryspen boevik, triller, serialdar tüsırıledı. Äsırese, 2001 jylǧy qyrküiek oqiǧasynda poliseilerdıŋ bedelı joǧarylady. Öitkenı Niu-Iorkte, Vaşingtonda azamattarǧa aldymen qol ūşyn sozǧan poliseiler edı. Qastarynan ört söndıru maşinasy ötken saiyn halyq qol şapalaqtap közderıne jas alyp tūryp, öz qūrmetterın bıldırısken. Osydan soŋ qarapaiym jūrttyŋ mysyn basyp tūratyn eŋselı, qorǧan tärızdı auyr, alyp ǧimarattardan bas tartyp, el emın-erkın kırıp-şyǧyp jüretın ǧimarattar salyna bastady. Kigen kiımı, özın ūstau mädenietıne de jaŋaşa talap qoiyldy. Ras, keŋes milisiiasynyŋ abyroiy da eşkımnen kem emes edı, qamqor da kışıpeiıl, özı tūlǧaly milisioner aǧai turaly multfilmder körıp, zaŋsyzdyqtyŋ jolyn kesken milisiia turaly kino körıp, kıtap oqyp jetılgen talai ūrpaqtyŋ sanasynda keŋes milisiiasynyŋ jarqyn beinesı qaldy. Al Resei teleserialdarynyŋ barlyǧynda derlık poliseiler turaly serialdar jyl boiy tolastamaidy. Endı qazaq poliseiı turaly tamaşa filmdı atap bere alasyz ba? Jäne bız nege polisiiadan qorqamyz? Basqasyn bylai qoiǧanda, jolda kölıktı toqtatsa da, sasqalaqtap qalamyz. Sebebı… İnternettı aşsaŋyz, bızde zaŋ normalaryn jete bılmeitın äperbaqan poliseilerge qatysty video jazbalar örıp jür. Polisiia qyzmetınıŋ mänın, mındetın tolyq bılmei forma kigen jas jıgıtter dörekılıktıŋ neşe bır ülgısın körsete alatynyn körıp jürmız.
Täuelsız qoǧamdyq instituttar arqyly «Sızdıŋ öz poliseiıŋızge köŋılımız tola ma?» degen jalpyhalyqtyq saualnama jürgızılgen kezde amerikalyqtardyŋ 72 paiyzy poliseidı şyn mänınde qorǧany sanaitynyn aitqan. Iаǧni poliseilerıne köŋılderı tolatynyn bıldırgen. Eger osy zertteu bızde jürgızılse, jauap qandai boluy mümkın?qaidam?…
