Tekseru komissiiasy – jergılıktı biudjettıŋ tiımdı oryndaluy men memlekettık aktivterdıŋ maqsatty jūmsaluyna qarjy baqylauyn jüzege asyratyn memlekettık organ. Onyŋ jūmysy, äsırese, elımızdıŋ bas qalasy – elordadai ırı megapoliste asa maŋyzǧa ie. Bız bügın osy mekemenıŋ jūmysyna qatysty mäseleler töŋıregınde Astana qalasy boiynşa Tekseru komissiiasynyŋ töraǧasy Ǧalymjan Moldaşty äŋgımege tartqan edık.
– Ǧalymjan Ömırälıūly, ötken jylǧy qala biudjetınıŋ atqaryluy qalai boldy?
– 2016 jyldyŋ qorytyndysy boiynşa äleumettık-ekonomikalyq körsetkışterdıŋ ösu qarqyny baiqaldy. Äsırese, qala äkımdıgı eseptı qarjy jyly elorda biudjetınıŋ negızgı ölşemderınıŋ oryndaluyna tolyq qol jetkızdı. Astana qalasy statistika departamentınıŋ mälımetı boiynşa, 2016 jyldyŋ 9 aiynda elordanyŋ aimaqtyq jalpy ışkı önım kölemı 3,5 trln teŋgege jetıp, 2015 jyldyŋ 9 aiynyŋ körsetkışımen salystyrǧanda 17,5 paiyzǧa östı. Sonyŋ nätijesınde elımızdıŋ jalpy ışkı önımıne qosqan qalanyŋ ülesı 11,1 paiyz delınıp, jalpy körsetkış boiynşa Almaty qalasynan keiıngı ekınşı orynǧa köterıldık.
Sonymen qatar, ekonomikanyŋ jekelegen salalarynda 2015 jyldyŋ osy kezeŋındegı körsetkıştermen salystyrǧanda azdaǧan qūldyrau da baiqalady. (önerkäsıpte – 01%, jyljymaityn mülıkte – 0,6%, köterme saudada – 1,2%).
Damu qarqyny bäseŋdeu bolǧanymen, AJÖ kölemı 2016 jyldyŋ 9 aiynda 2015 jyldyŋ sol kezeŋındegı körsetkışpen salystyrǧanda 14,7% boldy (2015 jyly 2014 jylmen salystyrǧanda 23,4% bolǧan edı).
Osy jäne basqa da ürdıster oŋ yqpalyn tigızıp, atalyp otyrǧan eseptı jyly qala biudjetı 2015 jyldyŋ sol kezeŋındegı körsetkışke qaraǧanda 13,2%-ǧa (358,5 mlrd-tan 405,9 mlrd-qa) artty.
– Osy negızde qala biudjetın qalyptastyruda ketken keibır kemşılıkter de bolǧan şyǧar?
– Dūrys aitasyz, elorda biudjetınıŋ oryndaluynda joǧarydaǧy körsetkıştermen bırge, bızdıŋ baiqaǧanymyzdai, Astana biudjetın qalyptastyru men igerude jergılıktı atqaruşy organ keibır kemşılıkterge jol bergen. Äleumettık-ekonomikalyq körsetkışterdıŋ ösımıne qaramastan, salyqtyq tüsım boiynşa naqty tüsımge odan ärı tüzetu engıze otyryp, elordanyŋ jetımsız biudjetın bekıtu täjıribesı ötken jyldardaǧydai sol küiınde saqtalyp keledı (2015 jyly oryndaluy 170,7 mlrd, 2016 jylǧa bekıtılgen jospar 174,0 mlrd, oryndaluy – 200,7 mlrd).
Būdan bölek, jer telımderın maqsatty paidalanbaudy anyqtau esebınen qala biudjetıne tüsetın jer salyǧyn ūlǧaitu üşın olardyŋ zaŋdy märtebesıne sai jüzege asyrylatyn belgılı bır rezervter de bar. Ony paidalanbau jergılıktı biudjettıŋ aitarlyqtai ortaiuyna alyp keledı.
Mäselen, 2015 jyldyŋ 15 şıldesınde Astana qalasyndaǧy paidalanylmaǧan jerlerdı tolyq kerı qaitarudy qamtamasyz etu jönındegı Jol kartasyn jüzege asyru barysynda auyl şaruaşylyǧy maqsatynda paidalanylmaǧan jalpy kölemı 4904, 86 gektar 78 jer telımı bar ekenı anyqtaldy. Būl auyl şaruaşylyǧy maqsatyndaǧy jalpy jer qorynyŋ 38,2%-y eken. Osydan qala biudjetıne bır tiyn da salyq alynbaǧan.
Sondyqtan elımızdıŋ jer turaly zaŋyna tiıstı özgerıster engızu jönınde bastama köterıp, jūmysty jandandyru talap etıledı. Biudjettıŋ şyǧys bölıgınıŋ oryndaluyn josparlauda ketken jekelegen kemşılıkterdıŋ äserı 2016 jyly da baiqaldy. Aitalyq, biudjet baǧdarlamalary äkımşılıgı eseptı jyly igerılmegen biudjet qarjysy kölemın 2015 jyldyŋ osy kezeŋındegı körsetkışpen salystyrǧanda 38,4%-ǧa ūlǧaituǧa jol berdı (2015 jyly 713,9 mln-nan 2016 jyly 987,8 mln-ǧa deiın).
Sondai-aq, eseptı jyly biudjettıŋ şyǧys bölıgın oryndau debitorlyq qaryz kölemın 44,9 mlrd teŋge jäne kreditorlyq qaryzdy 3,7 mlrd teŋgege deiın ūlǧaituǧa alyp keldı. Onyŋ 78%-dan asa debitorlyq qaryzy nemese 35,0 mlrd teŋgesı – ötken jyldardyŋ ber jaǧy. Al, ötken jyldardan qalǧan kreditorlyq qaryz ülesı 1,9 mlrd teŋge nemese 51,3% bolyp otyr.
– Biudjet baǧdarlamalary äkımşılıkterı bölıngen qarjyny qanşalyqty tiımdı paidalanady? Olardyŋ igerılmei qaluy nege bailanysty?
– Biudjet baǧdarlamalary äkımşılıkterı biudjet qarjysyn igere almau kölemın 2015 jylmen salystyrǧanda 713,9 mln teŋgeden 987,8 mln teŋgege deiın, iaǧni 38,4%-ǧa ösırıp aldy. Degenmen, biudjet şyǧyndary boiynşa meje tolyq oryndalyp otyr. Nätijesı körsetkendei, biudjettık qarjy men memlekettık aktivter, sonyŋ ışınde kvazimemlekettık sektor aktivterınıŋ barlyǧy bırdei tiımdı paidalanylmaidy.
Bırınşıden, elordany damytu biudjetı 30,8% ekenın eskersek, ony jüzege asyru jüiesınde jekelegen kemşılıkter körındı. Qalanyŋ şet jaqtarynyŋ infraqūrylymyn damytu mäselesı tüpkılıktı şeşılmei otyr. Oǧan elorda tūrǧyndaryn ortalyqtandyrylǧan sumen jabdyqtau men kärızdendıru jelısın jobalaudyŋ älı künge deiın şeşılmeuın qosyŋyz. Qalaǧa qosylǧan auyldar ortalyqtandyrylǧan sumen tek 67-den 97 paiyzǧa deiın jabdyqtalyp otyr. Būl tek 50 myŋnan asa adam qamtyldy degen söz. Al, 90 myŋnan asa adam ortalyq kärız jüiesı qyzmetın paidalana almai keledı.
Ekınşıden, audittık tekseru barysynda elordanyŋ jer qory tolyq tiımdı kölemde paidalanylmaityny anyqtaldy. Qalalyq säulet basqarmasy jer telımderın maqsatty paidalanuǧa rūqsatty uaqytynda bermeidı, sonyŋ saldarynan Jer qatynastary basqarmasy menşık iesıne jerdı uaqytynda igermegenı üşın äkımşılık baǧyttaǧy tiıstı şara qoldanady. Jerdı satyp aluşylarǧa injenerlık jüieler men qūrylystyŋ, jelıge qosyludyŋ tehnikalyq şarttary turaly der kezınde aqparat berılmegendıkten, jerdı igeru merzımı ūzaqqa sozylyp ketedı.
– Sızdıŋ oiyŋyzşa, būl mäselenı qalai şeşuge bolady?
– Kei jaǧdailarda jer qoryn paidalanu salasyndaǧy tüitkılder zaŋnamalyq sipattaǧy mäselelerge bailanysty bolyp jatady. Osydan kelıp, jer telımderın tiımdı pailanbau tuyndaidy. Ol biudjetke salyqtyŋ tüspeuıne alyp keledı. Būl turaly tūraqty komissiialardyŋ otyrystarynda bırneşe ret aittym.
Mäselen, 2015-2016 jyldary auksion arqyly kölemı 35,5902 ga jer uchaskesıne jalǧa alu qūqy satylǧan. Sonyŋ 53%-y injenerlık-tehnikalyq jelıge qosyla almaidy.
Äleumettık salaǧa qatysty mäseleler köp. Qala biudjetınde osy salaǧa 29,6% nemese 128,2 mlrd teŋge qarastyrylǧan. Būl endı är aimaqtyŋ damuyndaǧy maŋyzdy körsetkışterdıŋ bırı. Söite tūra, bılım salasynda mektep jasyndaǧy balalarǧa qosymşa bılım berudıŋ ortaşa respublikalyq körsetkışı 61% bolsa, elordada 23% şamasynda. Bızdıŋ oiymyzşa, būl tömen körsetkıştıŋ negızı qosymşa bılım beru salasyn damytudyŋ bıryŋǧai strategiiasynyŋ joqtyǧynda jatyr.
Dene tärbiesı men sport salasy da naqty köŋıl böludı qajet etedı. Bızdıŋ balalar men jasöspırımderge arnalǧan sport mektepterın materialdyq-tehnikalyq jabdyqtau jaiy naşar. Balalar men jasöspırımderge arnalǧan on sport mektebınıŋ törteuınıŋ ǧana jeke bazasy bar. Qalǧandary jyl saiyn alaŋdar men sport zaldaryn jalǧa alu üşın 126,4 mln teŋge jūmsauda. Keibır jaǧdaida mektepter bar sporttyq bazasyn tiımdı paidalanbaityny anyqtaldy. Sondyqtan biudjettık baǧdarlamalar äkımşılerı tarapynan baqylau küşeiuı kerek.
– Biyl alǧaşqy jartyjyldyqta qandai jūmystar atqaryldy?
– Astana qalasy boiynşa Tekseru komissiiasy 2017 jyldyŋ alǧaşqy jartyjyldyǧynda belgılengen jospar boiynşa 32 audit nysanyna 10 tekseru jürgızdı. Sonymen qatar, audit qamtyǧan biudjettık qarjy kölemı 112,2 mlrd teŋge boldy. Būl 2016 jyldyŋ osy kezeŋındegı körsetkışten 2,3 ese köp.
Oryn alǧan kemşılıkterdıŋ kölemı 30,5 mlrd teŋgege nemese barlyq memlekettık audit qamtyǧan biudjet qarjysynyŋ 27,2%-yna teŋ boldy.
Sondai-aq, biudjetke qaitaryluy kerek qarjy kölemı 737,6 mln teŋge, al qalpyna keltırıletını – 19 464,1 mln teŋge boldy. Būl 2016 jyldyŋ alǧaşqy jartyjyldyǧyndaǧy körsetkışpen salystyrǧanda 11%-ǧa artyq.
Negızınen, qarjy tärtıbınıŋ būzyluy buhgalterlık esep pen qarjylyq eseptılıkke qatysty 19,3 mlrd teŋge kölemınde anyqtaldy. Räsımdık kemşılıkter 5,0 mlrd teŋge kölemınde memlekettık satyp alu salasynda körındı. Mūndai kemşılıkter memlekettık organdar men biudjet qarjysyn aluşy audit nysandaryna köbırek tän.
Bügıngı künı Tekseru komissiiasy bolǧan audit nysandary 1 745,0 mln teŋgenı ornyna salyp, biudjettıŋ 704,5 mln teŋge jetıspeuşılıgın ötedı. Sondai-aq, memlekettık organdar men audit nysandaryna 153 ūsynym men tapsyrma berıldı. Memlekettık audit pen qarjy baqylauynyŋ qorytyndysy toqsan saiyn Astana qalasy mäslihatynda Respublikalyq biudjettıŋ oryndaluyn baqylau jönındegı Esep komitetıne ūsynylady.
Jyl basynan berı 16 lauazym iesıne jalpy kölemı 2 961,0 myŋ teŋge äkımşılık aiyppūl salynsa, 25 lauazymdy qyzmetker tärtıptık jauapkerşılıkke tartyldy. 2 material sotqa deiıngı tergeu üşın qūqyq qorǧau organyna berıldı.
– Sūhbatyŋyzǧa raqmet.
Sūhbatty jürgızgen
Taŋatar TÖLEUǦALİEV
