Qazaqstan Respublikasynyŋ Konstitusiiasy 1995 jyly 30 tamyzda bükılhalyqtyq referendumda bırauyzdan qabyldanǧan bolatyn. Sol aituly oqiǧaǧa, mıne, biyl
21 jyl tolyp otyr.
Konstitusiia ne üşın maŋyzdy? Kez kelgen memlekettıŋ täuelsızdıgın, demokratiialyq qūndylyqtaryn aiqyndaityn negızgı qūjat – osy Konstitusiia. Onda memlekettıŋ barlyq qūrylymdarynyŋ, jeke azamattardyŋ, ūlt pen ūlystardyŋ, äleumettık toptardyŋ maqsattary, mındetterı men qūqyqtary körsetılgen.
Osydan 21 jyl būryn qabyldaǧan qūjat Qazaqstannyŋ bolaşaqqa degen baǧyt-baǧdaryn aiqyndap, täuelsızdıgımızdıŋ tıregıne ainaldy.
9 bölımnen, 98 baptan tūratyn Ata Zaŋ elımızdıŋ jaŋaşyl qadamdar jasap, türlı täuekelderge baruyna kedergı bolǧan joq. Kerısınşe, Qazaqstannyŋ jasampaz, jas memleket retınde tanyluyna mümkındık berdı. Sebebı Ata Zaŋda elımız özın demokratiialyq, zaiyrly, qūqyqtyq jäne äleumettık memleket retınde ornyqtyryp, onyŋ eŋ qymbat qazynasy – adam jäne adamnyŋ ömırı, qūqyqtary men bostandyqtaryna kepıldık berdı. Qoǧamdyq tatulyq pen saiasi tūraqtylyq, bükıl halyqtyŋ igılıgın közdeitın ekonomikalyq damu, qazaqstandyq patriotizm, memleket ömırınıŋ asa maŋyzdy mäselelerın demokratiialyq ädıstermen şeşuge baǧyttaldy. Zaŋ men sot aldynda jūrttyŋ bärı teŋ. Tegıne, äleumettık, lauazymdyq jäne mülıktık jaǧdaiyna, jynysyna, näsılıne, ūltyna, tılıne, dınge közqarasyna, nanymyna, tūrǧylyqty jerıne bailanysty nemese kez kelgen özge jaǧdaiattar boiynşa eşkımdı eşqandai kemsıtuge bolmaityny naqty körsetılgen.
«Konstitusiia» latynşadan audarǧanda «qūrylys» degen maǧynany beredı. Iаǧni, ol – el-jūrt bolyp bırıgıp, memleket qūru degen söz. Qazaqstannyŋ Ata Zaŋy – älemdegı eŋ jas Konstitusiialardyŋ bırı. Sarapşy-
lardyŋ zertteuınşe, Qazaqstannyŋ Konstitusiiasy – älemdegı jalpyadamzattyq qūndylyqtardy därıpteitın eŋ üzdık 50 Konstitusiianyŋ bırı.
Tarihqa jügınsek, Qazaqstanda tūŋǧyş ret Konstitusiia 1924 jyly, 1937, 1978, 1993, 1995 jyldary qabyldanǧan. 1993 jyly Konstitusiiada eskı äkımşılık, ämırşıldık erejelerıne, köbınese keŋestık demokratiia qaǧidalaryna negızdelgendıkten, jaŋa qoǧam talabyna jauap bere almady.
Resmi derekterge jügınsek, qūjatty talqylauǧa 3 million 345 myŋ adam qatysypty. Jūrtşylyq tarapynan 31 myŋ 886 ūsynys tüsse, sonyŋ 1100-ı Konstitusiia jobasyna engızılgen. Būl jönınde Elbasy «Qazaqstandyq jol» atty kıtabynda: «1995 jylǧy Konstitusiia taqyr jerden paida bolǧan joq. Ol egemen Qazaqstanda konstitusiialyq qūrylys ornatu üşın būrynnan jinaqtalǧan täjıribelerdı, sondai-aq bızdıŋ jaǧdaiymyzǧa säikes keletın eŋ progresşıl şeteldık täjıribelerdı barynşa tolyq paidalanǧan edı. Sondyqtan da kımde-kım elımızdıŋ Negızgı zaŋynyŋ ruhy men maŋyzyn tereŋ tüsıngısı kelse, ony jasaudyŋ, qalyptastyrudyŋ tarihyn jaqsy bıluı kerek» degen bolatyn. 1995 jylǧy Konstitusiiany talqylau barysynda elımızdegı bedeldı zaŋgerlerden bölek, Fransiianyŋ Konstitusiialyq Keŋesınıŋ ökılderı, osy eldıŋ Memlekettık Keŋesınıŋ müşelerı, Resei zertteu ortalyǧynyŋ eŋ bedeldı zaŋgerlerı atsalysqan eken. Osyndai tereŋ saraptau men synnan ötken zaŋ halyqtyŋ jüregınen oryn aldy desek, qatelespeimız. Mamandar Ata Zaŋdy qaita-qaita özgerte beru tiımsız dep sanaidy. Dese de, bırınşı qūjatqa tolyqtyrular men özgerıster engızu, onyŋ tiımdı tūstaryn aldyn ala zerdeleu – aldaǧy uaqyttyŋ enşısındegı mäsele.
Qoryta aitqanda, memleketımızdıŋ Konstitusiiasy – būl bızdıŋ bırlıgımızdıŋ, tatulyǧymyzdyŋ kepılı, bilıktıŋ barlyq buynynyŋ jolǧa qoiylǧan tiımdı jūmysy, eŋbek etu, laiyqty ömır süruı.
Ata Zaŋmen ömır süru – būl demokratiianyŋ eŋ joǧarǧy mektebı. Elımızdı, tarihymyzdy, özımızdıŋ jetıstıkterımızdı qalai qūrmettesek, Bırınşı zaŋdy da solai qadırleuımız kerek. Konstitusiiany syilau, onyŋ
talaptaryn mültıksız oryndau – qoǧamdyq kelısımge, tärtıpke, beibıtşılıkke aparatyn jol. «Men elımnıŋ patriotymyn!» deitın ärbır azamat osyny jadynda ūstasa, Qazaqstannyŋ keleşegı körkeie tüserı sözsız.
Jansaia SYDYQBAI
