1995 jylǧy 30 tamyzda Qazaqstan Respublikasynyŋ jaŋa Konstitusiiasyn qabyldauǧa säikes konstitusiialyq baqylaudyŋ kvazisot organy – Konstitusiialyq Keŋes qūryldy. Öz ökilettigin jüzege asyru kezinde memlekettik organdardan, ūiymdardan, lauazymdy adamdar men azamattardan täuelsiz, derbes qyzmet atqaratyn Keŋes Respublika Konstitusiiasyna ǧana baǧynyp, saiasi jäne özge sebepterdi negizge ala almaidy. Ata Zaŋ künıne orai bız Konstitusiialyq Keŋes töraǧasy İgor Rogovpen sūhbattastyq.
Eŋ qymbat qazyna adam jäne onyŋ ömırı
– İgor İvanovich, osydan jiyrma bır jyl būryn qabyldanǧan Kazaqstan Konstitusiiasy el azamattaryna ne berdı, onyŋ erekşelıkterı qandai?
– Konstitusiia memlekettıŋ negızın qūraityn qaǧidalardy bekıtıp berdı. Onyŋ ışınde eldıŋ aumaqtyq tūtastyǧyn, memlekettık tıl turaly erejenı, barlyq azamattyŋ zaŋ aldynda bırdeilıgın, ömırdıŋ är kezeŋınde, är salada ädıldıktıŋ üstemdık etuın, kez kelgen belgıler boiynşa kemsıtuşılıkke jol berılmeuın aiqyndap berdı.
Memleketımızdıŋ qalyptasuynda şeşuşı röldı Qazaqstan Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaev
atqardy dep aitsam, jaŋalyq aşa qoimaspyn, mūny halyqtyŋ özı bılıp otyr. Konstitusiia jobasy da Elbasynyŋ tıkelei basşylyǧymen äzırlendı. Onyŋ aldynda Memleket basşysy özge ondaǧan memlekettıŋ Konstitusiia mätınderımen tanysyp şyqty. Mamandar memlekettıŋ basty zaŋyn äzırleu üderısıne bızdıŋ Prezident sekıldı mūqiiat aralasqan özge elderdıŋ basşylaryn atau qiyn dep otyr. Al Elbasy erınbei, jalyqpai, būl jūmyspen ainalysty.
Konstitusiialyq qaǧidalar bır jaǧynan qalyptasqan qatynastardy bekıtedı, normalardy naqtylap, retteidı. Būǧan qosa, Ata Zaŋda memlekettıŋ damu jolyn aiqyndaityn maqsatty normalar da bar. Būl normalardyŋ arasynda aitarlyqtai şekaralar joq, olar bır-bırımen dialektikalyq bırlıkte bailanǧan.
Mäselen, Konstitusiiada Qazaqstan demokratiialyq, zaiyrly, qūqyqtyq jäne äleumettık memleket ekenı aitylyp, onyŋ eŋ qymbat qazynasy – adam jäne adamnyŋ ömırı, qūqyqtary men bostandyqtary ekenı aiqyndalǧan. Bır jaǧynan būl normalar qoldanystaǧy erejelerdı bekıtıp, rettese, ekınşı jaǧynan memlekettıŋ aldaǧy qadamdary men baǧyttaryn körsetedı.
Qazaqstan täuelsızdıgın alǧanda, demokratiialyq, zaiyrly, qūqyqtyq jäne äleumettık memleket bolyp pa edı? Ärine, boldy. Alaida onyŋ demokratiialyq jäne qūqyqtyq qūrylymynyŋ därejesı özge edı. Ötken jyldar ışınde Qazaqstan ekonomikalyq jaǧynan ǧana emes, qūqyqtyq jäne memlekettık tūrǧydan edäuır alǧa basqanyn aita ketuımız kerek.
Özgertuler ne üşın engızıldı?
– El Konstitusiiasyna bır emes, bırneşe ret özgertuler men tolyqtyrular engızıldı. Būl qadamdar özın-özı aqtady ma?
– Ömır bır ornynda tūrmaidy. Soǧan säikes konstitusiialyq normalar da özgertulerdı qajet etıp tūrady.
Keide saiasi jäne qoǧam qairatkerlerı Konstitusiiaǧa engızılgen özgertulerge qatysty zıldı sūraqtaryn joldap jatady. Zaŋgerler de auyq-auyq būl jönınen saualdaryn qoiady. Keibıreuler, kerısınşe, Ata Zaŋǧa özgertulerdı jiırek engızu kerektıgın aitsa, özgeler mūndaidy qajetsız dep sanaidy. Osy tūrǧydan alǧanda, Konstitusiiaǧa qaşan özgertuler engızıldı, ol qandai maqsattardy közdedı degen sūraqtarǧa jauap bereiın.
Ata Zaŋǧa alǧaşqy özgertuler 1998 jyly engızıldı. Onda Parlament pen Ükımet, Prezidenttık qūrylymdar arasynda qūzyrettılık bölındı. Basqaşa aitqanda, Parlamentke ülken ökılettılık berıldı. Onda Parlament qūrudyŋ jüiesı qaita qaralyp, şaqyrylymdardyŋ qyzmet etu merzımı ūzartyldy. Bız sailaudyŋ majoritarlyq jüiesınen aralas jüiege öttık. Sot jüiesıne qatysty özgertuler engızıldı, alqa bilerınıŋ qatysuymen sot şeşımın şyǧaruǧa mümkındık aşyldy.
Al mūnyŋ qajettılıgı boldy ma? Sözsız kerek boldy. Öitkenı ömır özgerıp, memlekettıŋ alǧa qarai jylju qajettıgı tuyndady. Būl tūrǧydan alǧanda, Konstitusiiaǧa tolyqtyrular engızudı zamannyŋ özı talap ettı. Bıraq mynaǧan nazar audaryŋyzdar: özgertuler men tolyqtyrular negızınen adamnyŋ qūqyqtary men bostandyqtary aiasyn taryltpai, kerısınşe, keŋeittı.
Mäselen, 2007 jyly adamdy qamauǧa alu tärtıbı özgerdı. Osyǧan säikes adam bostandyǧynan tek sottyŋ qaulysymen aiyrylatyn boldy. Adamdy qamauǧa alu üşın prokurordyŋ sanksiiasy ǧana jetkılıksız bolyp tanyldy. Ölım jazasyn taǧaiyndau mäselesı qaita qaraldy. Iаǧni, ölım jazasyna kesudıŋ mümkındıgıne şekteu qoiyldy. Sondai-aq, zaŋdy ızgılendıru, adam qūqyǧyn keŋeitu jaǧynan tolyqtyrular engızıldı.
El azamattary belsendı ūstanymda boluy şart
– QR Konstitusiiasy halyqaralyq zaŋdar men kelısımder aldynda basymdyqqa ie me?
– Konstitusiiada «Qazaqstan Respublikasy ratifikasiialaǧan halyqaralyq kelısımşarttar onyŋ zaŋdarynan basym keletını jäne tıkelei qoldanatyny» aitylǧan. Halyqaralyq kelısımşartty qoldanu üşın jeke zaŋ şyǧaru kerek bolǧan jaǧdaida ǧana būl talap jürmeidı. Alaida bızdıŋ Konstitusiia halyqaralyq kelısımşarttardan basym keledı. Mūndai şeşımdı halyqaralyq kelısımşarttarǧa qatysty naqty bır ıske bailanysty Konstitusiialyq Keŋes şyǧardy.
Mūndai şeşımdı alǧaşqy şyǧarǧan bız emespız. Būdan
būryn Germaniianyŋ Konstitusiialyq Keŋesı men özge elderdıŋ būl organy halyqaralyq kelısımşarttarǧa emes, öz Konstitusiialaryna basymdyq bergen.
– Qūqyqtyq reforma aiasynda konstitusiialyq reformany ötkızu josparda bar ma?
– Konstitusiianyŋ qory men äleuetı tausylmady dep oilaimyn. Barşa memlekettık organdary
aldynda barlyq konstitusiialyq normalardy naqty mazmūnmen toltyru maqsaty tūr. Atalmyş normalar ömırde jüzege asyp, mültıksız oryndaluy tiıs. Būl üşın el azamattary belsendı ūstanymda boluy şart. Sol maqsatta qūqyqtary men bostandyqtarynyŋ aiaqqa taptaluyna tözbeuı tiıs. Al būl konstitusiialyq-qūqyqtyq tärbienı qajet etedı. Osyndai tärbiege zeiındı az bölıp otyrmyz. Basqaşa aitsaq, jürdım-bardym qaraimyz. Uaqyt öte kele būl olqylyqty tüzeimız dep oilaimyn.
– Äŋgımeŋızge raqmet. Konstitusiia merekesı men Keŋestıŋ tuǧan künı qatar kelgen merekelerıŋızben!
Amanǧali QALJANOV
