ESKERUSIZ QALǦAN ESIMDER

Tabyl Qūliias… Keşegı igı jaqsylardyŋ közın körıp, köp dünienı köŋılge tüiıp jüretın qalamger. Seksennen assa da sergek. Bırde «Aqmola atyrabynan talai qalamgerler şyqty. Solar eleusız qalyp, ūmytylyp barady» dep kürsındı. Aityp berıŋız, jazaiyq dedık. Sodan örbıgen syrly sūhbatty oqyrmandarǧa ūsynyp otyrmyz.

QALAMGERLER QŪRMET KÖRMEDI

– Al, aǧa, äŋgımeŋızdı özıŋız közıŋız körgen jazuşylardan bastasaq?
– Aqmolaǧa 1988 jyly qonys audardym. Sodan berı osy qalada tūramyn. Mıne, otyz jylǧa taqap qaldy. Osy eldıŋ talai tūǧyrly tūlǧalarymen aralastym. Qaraötkel – erteden tarihy qalyŋ jer. Köptegen äigılı adamdar ǧūmyr keşken. Tyŋ däuırın de bastan ötkerdı. Sol kezde jappai qazaq mektepterı jabyldy. Sonyŋ ūlt ruhaniiatyna zalaly köp tidı. Bıraq soǧan qaramastan osy elde qara sözdıŋ tuyn jyqpaǧan qalamgerler ömır sürdı. 1990-2000 jyldary Aqmola oblysy boiynşa Qazaqstan Jazuşylar Odaǧynyŋ filialyn basqardym. Ol uaqyt belgılı. Elımız Täuelsızdık alyp jatqan tūs. Öte auyr kezeŋ dese de bolady. Sol bır qiyn şaqta belgılı balalar jazuşysy Mädıhat Törejanov dünieden ozdy. Tuǧan jūrty qalamgerdı arulap jönelttı. Ol kısı ırgedegı Aqköl audanynda ömırge kelgen. Ūzaq jyldar ūstazdyq qyzmet atqardy. KSRO Jazuşylar odaǧynyŋ müşesı. Äsırese, jetkınşekter taqyrybyna jetık boldy. Onyŋ «Bıtpegen oiyn», «Teŋ oiyn», «Şegırtke men ara», «Qanatbek pen Janatbek», «Kım aqyldy?», «Tüie qalai öz köleŋkesın joǧaltty?» sekıldı prozalyq kıtaptary jaryq kördı. Balalar ädebietınıŋ damuyna sübelı üles qosty. Keibır şyǧarmalary orys, belorus tılderıne audaryldy. Bylaiǧy tırşılıkte aralasyp, äŋgımelesıp jürdık. Sondai kezderı: «Menıŋ äkem molda boldy. Onysy qyzyl ükımetke jaqpady. Sodan ürkıp, jazǧan şyǧarmalarymdy därıptei almadym. Jasqanşaq boldym» dep aitatyn. Qazır Mädıhat turaly eşkım aitpaidy. Asyl azamat osylai ūmytylyp barady.
– Aqyn Rysty Şotbaeva apamyz da köp aitylmaidy?
– İä, ol kısınıŋ esımı de eskerusız qaldy. 90 epikalyq poema jazǧan aqyn. On bala tärbielep ösırgen ardaqty ana. Köp jyldar Stepnogorsk qalasynda tūrdy. Mektepte mūǧalım bolyp jūmys ıstedı. Köz tırısınde «Ereimen etegınde», «Nūra – baqyt özenı», «Tolqyndy Nūra», Araily taŋ» degen jūp-jūqa kıtaptary jaryqqa şyqty. Balalar ädebietıne de qalam terbedı. Şyǧarmaşylyqpen tynymsyz ainalysqan adam. Bırde aqyn tuǧan elıne barady. Sol kezdegı audan basşysy: «Bızdıŋ jazuşylarmen kezdesetın uaqytymyz joq» dep qabyldamai qoiypty. Osyny apamyzdyŋ özı jany kürsınıp otyryp, maǧan aityp edı. Qalamgerdı qadırleu de, baǧalau da qyzyq qoi. Köp äkımder senıŋ ataq-därejeŋızge qaraidy. Ataǧyŋyz bolsa, aspandatady. Al qara jaiau bolsaŋyz, qatardaǧy köptıŋ bırı sanaidy. Keŋestık däuırde aqmolalyq jazuşylar sonşalyqty qūrmet kördı dep aita almaimyn. El tızgının ūstaǧandardyŋ denı özge ūlt ökılderı boldy. Olar qazaq ädebietı men mädenietın elegesı kelmedı. Aqynnyŋ aqyrǧy «Qaraşaş» degen poemasy oblystyq «Arqa ajary» gazetınde basyldy. Aǧyl-tegıl tögılgen tuyndy edı. Ömırınıŋ soŋǧy jyldarynda Aqmolaǧa köşıp kelıp, osynda dünie saldy. Älı de baspa betın körmegen şyǧarmalary boluy kerek. Balalary soǧan bas-köz bolyp otyrǧan şyǧar dep oilaimyn. Aldaǧy jyly toqsanǧa tolady. Eŋ qūryǧanda mereitoiy qarsaŋynda bır kıtaby jaryq körse deimın.

TALAI ALYPTAR DÄM TATTY

– Abai köşesınıŋ boiyndaǧy köp qabatty tūrǧyn üi­dıŋ qabyrǧasyndaǧy memorial­dyq taqtadan «Būl üide jazuşy Mädi Hasenov tūrǧan» degen jazudy oqyp edım. Osy qalamgerdı de jūrt onşa aita bermeidı…
– Dūrys aitasyz. Qazaqta «Közden ketse, köŋılden ketedı» degen söz bar. Mädi Hasenov – Qazaqstan Jazuşylar odaǧynyŋ müşesı. Tabiǧaty körkem Zerendıde tuǧan. Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetın bıtırgen. Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen mädeniet qairatkerı. Ömır boiy oblystyq «Arqa ajary» gazetınde jūmys ıstedı. Jurnalistikanyŋ qara qazanynda qainap jürıp, prozalyq şyǧarmalar jazdy. Közı tırısınde «Alǧaşqy än», «Tūlpardyŋ dübırı», «Qaisar»,«Taitalas» sekıldı onnan astam kıtaby basyldy. «Nar täuekel» degen romany jaryqqa şyqty. Olardyŋ bärı öz kezınde oqyrmandardan jyly baǧasyn alǧan. «Menıŋ zamandastarym» atty ocherkter jinaǧynda sol kezdegı respublikaǧa tanylǧan Natalia Gellert, Nūrǧabyl Mälǧajdarov, Sūltanhamit Balǧojin sekıldı maitalman azamattardyŋ eŋbegın arqau ettı. Ömırınıŋ aqyrǧy jyldarynda «Qiianat» dep atalǧan roman jazyp jürdı. Tırşılıkte qarapaiym, bırtoǧa, syrbaz adam bolatyn. Byltyr seksenge toldy. Ony eşkım bılgen de, elegen de joq. Kıtaptary da qaita basylmady. Auyryp jürgende auruhanaǧa barady. Därıgerden em alyp jatqanda «men kettım» dep yŋ-şyŋsyz jönele bergen. Soŋǧy sözı sol bolǧan. Äiteuır, bügınde Mädi tūrǧan üige memorialdyq belgı qoiyldy. Sonyŋ özı – köŋılge jūbanyş.

Jeke mūraǧaty öte bai edı. Bırde men sonyŋ üiındegı magnitaspadan Jaqyp Aqbaev pen Älımhan Ermekovtıŋ dauystaryn tyŋdadym. Sondaǧy asyl dünieler älı köz aldymda tūr. Nögerbektıŋ özı 1997 jyly ömırden öttı. Sol arhivtıŋ bärı balalarynyŋ qolynda qaldy dep oilaimyn. Keide asyl azamattyŋ artynda qalǧan mūralaryn jinaqtap, kıtap şyǧarsa dep armandaimyn. Sodan keiın marqūm Jomart Äbdıhalyq degen körnektı qalamgerdıŋ esımı köp
aitylmaidy

– Aǧa, Äsken Näbiev degen maidanger jazuşy bolyp edı?
– Äsekeŋ altyn adam ǧoi. Ekınşı düniejüzılık soǧystyŋ jauyngerı. Bılıktı jurnalist. Tamaşa prozaşy. Äsırese, äŋgıme janrynda erekşe qoltaŋbasy qalyptasqan. Soǧys taqyrybyna tereŋ boilaǧan qalamger. Jalpy, ädebiet te önımdı eŋbek etken jazuşy. «Bel-belester», «Şynyǧu şaǧy», «Aldyŋǧy tolqyn», «Maidan äŋgımelerı», «Şerulı jyldar» degen bırqatar kıtaptary jaryq kördı. Onyŋ kez kelgen tuyndysy ömırdıŋ özınen alǧan. Sodan ba, bırden jürekke jyly tiıp, jürdek oqylady. Aǧamyzdyŋ 85 jyldyǧynda «Foliant» baspasynan ekı tomdyq taŋdamalar jinaǧy şyqty. Äsekeŋ – ūzaq uaqyt Qazaqstan Jazuşylar odaǧynyŋ Selinograd oblysaralyq bölımşesınıŋ ädebi keŋesşısı boldy. Talai talapker jasqa qoldau bıldırıp, batasyn berdı. Sonyŋ kezınde osy öŋırdegı jas qalamgerler Jazuşylar Odaǧynyŋ müşesı atandy. Aǧamyzdyŋ üiındegı jeŋgemızdıŋ dastarhany berekelı edı. Aqmolaǧa Almatydan kelgen jazuşylardyŋ bärı sol üige tüsetın. Säbit Mūqanov, Ǧabit Müsırepov, Ǧabiden Mūstafin sekıldı ädebiet alyptarynyŋ bärı jeŋgemızdıŋ qolynan däm tatty. Sonda Farida apai: «Sol aǧalardy kütkennıŋ özı – maǧan baqyt qoi» dep sypaiy jymiia­tyn. Mıne, sol Äsken aǧamyzǧa köşe bersek te artyq bolmaidy.

QAZAQY RUHTY SAQTADY

– Taǧy qandai azamattar­dyŋ esımı ūmyt qaldy?
– Oblystyq Qazaq radiosynda bas redaktory bolyp Nögerbek Maǧzūmov degen azamat jūmys ıstedı. Täp-täuır prozaǧa qalam terbedı. Jeke mūraǧaty öte bai edı. Bırde men sonyŋ üiındegı magnitaspadan Jaqyp Aqbaev pen Älımhan Ermekovtıŋ dauys­taryn tyŋdadym. Sondaǧy asyl dünieler älı köz aldymda tūr. Nögerbektıŋ özı 1997 jyly ömırden öttı. Sol arhivtıŋ bärı balalarynyŋ qolynda qaldy dep oilaimyn. Keide asyl azamattyŋ artynda qalǧan mūralaryn jinaqtap, kıtap şyǧarsa dep armandaimyn. Sodan keiın marqūm Jomart Äbdıhalyq degen körnektı qalamgerdıŋ esımı köp aitylmaidy. Ol ūzaq jyldar boiy «Arqa ajary» gazetınıŋ bas redaktory boldy. Ötken jyly ömırden ötken belgılı aqyn Nūrǧoja Oraz aǧamyzdy da ūmytuǧa bolmaidy. Odan bölek, Aqmola öŋırınde tuyp, Almatyda tūrǧan Qajymūrat Rahimov pen Ermek Ötetıleuūly sekıldı aqyn-jazuşylardyŋ esımderı de tuǧan elınde ardaqtalsa deimın.
– Endı tek jalaŋ söz bolmasyn. Özıŋız söz etken qalamgerlerdı este saqtau üşın qandai ūsynys aitar edıŋız?
– Ötken jyly Ufa qalasyn­da boldym. Sonda olar aqyn-jazuşylardy qatty qūrmet­teidı eken. Töbelerıne köteredı. Qairan qaldym. Ärbır mektepte ömırden ötken söz zergerlerıne arnap şaǧyn muzeiler aşylǧan. Olardyŋ şyǧarmalary jaiyn­da oqyrmandar konfe­rensiiasy ötıp tūrady. Qys­qasy, ärbır suretkerdı qūr­mettei bıledı. Bızde de osy ürdıstı jandandyruǧa bolady. Joǧaryda aityp ötken azamattardy este saqtau üşın olar tūrǧan üilerge memo­rialdyq taqta ornataiyq. Köşelerge esımın bereiık. Tıptı, qiyn bolmasa, kıtaptaryn şyǧaruǧa ūiytqy bolaiyq. Qoljazbalaryn jinap, mūra­ǧatqa tapsyraiyq. Bügınde elordada jüzden astam talantty jazuşylar tūrady. Bıraq bız söz etken qalamgerler sol kezde orystanyp ketken qaladaǧy qazaqy ruhty saqtap qaldy. Sol üşın de olarǧa alǧys aituymyz qajet. O düniege ketkender endı eşkımmen talaspaidy. Elbasy «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» atty maqalasynda tūlǧalardy därıpteu turaly jaqsy oilar aitqan. Adam myŋ jyl ömır sürmeidı. Söz ǧana myŋ jasaidy. Bızdıŋ de jasymyz ūlǧaidy. Sondyqtan men aitqan qalamgerlerdıŋ esımderı eskerusız qalmasa eken deimın.

Azamat ESENJOL