«Auylyŋda qartyŋ bolsa – jazyp qoiǧan hatpen teŋ» degendei, ūlttyq tarihymyzdyŋ tylsym syrlary ūrpaqtan-ūrpaqqa şejıre qariialardyŋ estelık äŋgımelerı arqyly jetkenı belgılı. Sonyŋ bır aiqyn körınısı – Keikı mergennıŋ 1922 jyly nauryzda alǧaş ūstaluy jaily estelık. Būl estelıktı jazyp qaldyrǧan Äbdıhai Sarbalaqūly – 1895 jyly Qaramola degen jerde düniege kelgen kısı. Torǧaidaǧy 1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılıstıŋ sarbazy bolǧan. Keiın Älıbi Jangeldinnıŋ otriadymen bırge aq gvardiiaşylarǧa qarsy äskeri ıs-qimyldarǧa da qatysqan. Ä.Sarbalaqūly 1976 jyly Qarsaqpaida dünieden ötıptı. Estelık 1960 jyldary jazyp alynǧan. Estelıktıŋ maŋyzy – Keikı mergendı Torǧaidan jäne Qarsaqpaidan şyqqan qyzyldardyŋ aldap qolǧa tüsıruınıŋ sol oqiǧany öz közımen körgen kuägerdıŋ baiandauy arqyly bızge jetuınde.
Aldap qolǧa tüsırgen
«Būl 1922 jylǧy köktem edı. Keikı qaşqyn bolyp, jiyrma bes sarbazymen Arysta jatty. Mamai Bölegen bai bäige ker atyn Keikıge syiǧa tartty. Sarbazdarymen bırge qoi soiyp, qonaq ettı. Keikı Baişoranyŋ qyzy, balyqşy Baitastyŋ jesırı Aijan (Aqjan) sūludy äieldıkke aldy.
Bır künı Qiqym auylyna Baiqoŋyrdan Baiqūlanyŋ Üsenı, Bıleutıden Äjıbek, Sarysudan Sarybastyŋ Sabyry, Torǧaidan 20 soldatpen Osprahman (Vosprahman Mazgutov – Qarsaqpaidan Keikını ūstauǧa şyqqan otriad komandirı) bastaǧan otriad keldı. Olardy Qiqym auylynyŋ üş üiıne tüsırdık. Kütıp aldyq. Kelgen toptyŋ ışınen ökılder şyǧaryp, olardyŋ qasyna elden jıgıtter ertıp, Arystaǧy Keikını bıtımge şaqyryp keluge jıberdı. El bolyp Keikını köndırdık. Keikı aldanyp, sarbazdaryn ertıp, Qiqym auylyna keldı. Äielder batyrǧa şaşu şaşty. Şegen aqyn Keikını maqtap öleŋ şyǧardy. On künde daudy bıtırdık. Ekı jaq kelısıp, qol alysty: – Şielıden Mūstafa kelıptı. Sälem beremız dep 70 soldatpen işan auylyna şyqtyq. Jolai Jaubasar auylyna tüstık. Aramyzda sarbazdarymen Keikı bar. Tamaq ıştık. Keş boldy. Bız Tüsıp baidyŋ auylyna bardyq. Üilerge bölınıp tünedık. Men Sabyrmen jürmın.
Tün ortasynda Aleksandr (Keikını ūstauǧa Torǧaidan şyqqan otriad komandirı A.Tokarev) «batyrdy şaqyr» dedı. Bız Keikını şaqyrdyq. Oiynda eşteŋe joq Keikı qaruyn tastap, bızge erıp keldı. Tört kısı bosaǧada aŋdyp tūr edı, bas salyp Keikıge jabyldy. Sabyr Keikınıŋ boiyn tekserdı. Keikınıŋ qonyşynan nagan, snariadty (granata) jūlyp aldym. Keikını bosatyp, törge otyrǧyzdy. 14 soldat Keikınıŋ otyrǧan üiıne bardy. Qarularyn jinap aldy. Taŋ atty. Keikınıŋ sarbazdaryn Bäimennıŋ qorasyna qamadyq. Qarauyl qoidyq. Keikınıŋ tört sarbazy joq bolyp şyqty. Olar keiın tabylyp, qamaldy. Bäimen olardy kütuden şarşady. Tūtqyndarǧa tamaqtandyruǧa menı sailady. Bırneşe jıgıttı ertıp alyp, men ıske kırıstım. Qamalǧandardyŋ köbı aiypsyz edı… Ruy Sarytymaq Äbdıldadan qamalǧandarǧa ne bolatynyn sūradym.
Ol: – Endı būlardy atady. Jas bala, qatyn-qalaş qorqar. Köbınıŋ jüregı jarylyp öler, – dep qauıptendı. Tūtqyndardy tergeu bastaldy. Sūraityndary: – Keikıge öz erkıŋmen berıldıŋ be? Köpşılıgı qaşyp ketıp jatyr. Şegen aqyn da «beker maqtaǧan ekenmın» dep qaşty. Bır jas bala dūrys jauap bermedı. Ony bır şaqyrym jerge aparyp, Qojahmet degen noǧaiǧa orysşa aiqai saldy. Qojahmet balany atyp tastady. Tün ışınde Jünıstı de alyp kettı. Onyŋ üi syrtynda ökırıp jatqanyn estıdık. Taŋerteŋ bıldık, ony qylyştap öltırgen eken. Aijan (Aqjan) sūlu men Jünıstıŋ äielı Jünıstıŋ byt-şyt bolǧan şeke süiekterın jinap aldy. Bäimenge Jünıstı jerlettı. Keikı eşteŋe bolmaǧandai atynyŋ qasyna jiı baryp «ker at kınälı emes, nege dūrys kütpeisıŋder?» dep kübırledı. «Ataŋa nälet, Sabyr, Osprahman (V.Mazgutov), Aleksandr, senderdı öltırmei men ölmespın. Senderdı öltırıp baryp ölemın!» dep tısın qyşyrlatty. Soldattar Keikını mazaqtap küldı. Tüsten keiın bır tüiege qoilardyŋ etın arttyq. Bır tüiege Aijan sūlu men Keikını mıngızbek boldy
Keikı könbedı: «Kınälı bolsam, men kınälımın. Aijan (Aqjan) kınälı emes. Küreŋ atty äkel» dedı. Sabyr küreŋ atty erttep äkeldı. Aijan (Aqjan) sūlu atqa mınıp aldy. Keikı tüiege mındı. Osprahman men Tokarev Keikıge talasty. Bırı «Torǧaiǧa aparam» dedı. Ekınşısı «Aqmolaǧa aparam» deidı. Aqyry Aleksandr Keikını Torǧaiǧa alyp ketetın boldy. Bız olardy şyǧaryp saldyq. Mūnan soŋ qyzyldardan qoryqqan Bölegen auyly Taşkentke qarai qaşyp kettı». Būl estelıkten Keikını qyzyldardyŋ aldap qolǧa tüsırgenı anyq aŋǧarylady. Al oqiǧanyŋ mūnan soŋ qalai örbıgenı turaly ChON (chasti osobogo naznacheniia) mälımdemesınde: «Ne doezjaia v g.Turgaia 30 verst ostanovilis nochevat. Keika je pogovoril chto-to hoziainom i vo vremia sna naganom samogo Tokareva ubil i utaşil ego… 30 verst ot mesta ubiistva» degen derek bar. Torǧailyq qariialar būl oqiǧa A.Tokarevtıŋ otriady qaladan 30 şaqyrym Şuaqbai degen jerde, Nūrşabai baidyŋ üiıne qonyp otyrǧanda oryn alǧanyn aitady. Mälımdemede atalǧan Äbdıhalyq Nūrşabaiūly keiın A.Tokarevtıŋ ölımıne bailanysty qylmystyq jauapqa tartylyp, Torǧai türmesıne qamalǧan bolatyn.
Keikı osydan soŋ köş betın Jylanşyq özenın jaǧalap Ūlytauǧa qarai tüzeidı. Jolda Tory Qypşaqtyŋ Qitaba tarmaǧynan şyqqan Älmaǧanbet Täjıbaiūlynyŋ auylynda bır kün tynyǧady.
Mäŋgılık eskertkış
Biyl «Keikı batyr ızımen – Ūly dala tūlǧalary» ǧylymi-zertteu tobymen Keikı mergennıŋ Torǧai dalasyndaǧy 1916-1922 jyldary jaularymen soǧysqan jerlerın aralaudyŋ sätı tüstı. Batyrdyŋ soŋǧy demı şyqqanşa şaiqasqan jerı – Jalaulyda da boldym. Osy sapar barysynda köneköz qariialardan Keikı ömırınıŋ soŋǧy sätıne bailanysty tyŋ derekterge de qanyqtyq. Būǧan deiın «Batyrdyŋ Jalaulyda ekenın atyn Keikı tartyp alǧan soŋ, Asqar Qarabaiūly (myŋbasy Äljan Qarabaevtyŋ ınısı) habarlaǧan» dep jazylyp kelgen edı.
Al Amankeldı audany Amantoǧai auylynda tūratyn Mūhtar Hoden qart: «ChON-nyŋ jasaǧy ūstauǧa bara jatqanymyzdy Keikıge habarlap qoiady» dep Asqardy qamap qoiǧan. Batyr öltırılgen soŋ ǧana bosatqan» deidı. Demek, būǧan deiın Ä.Qarabaevqa bailanysty aitylyp kelgen äŋgıme şyndyqqa janaspaidy. Al Jalaulydaǧy soŋǧy şaiqastan soŋ jazalauşy top Keikınıŋ basyn kesıp, Torǧai qalasyna äketedı. Basyn bırneşe kün baǧanǧa ılıp qoiady. Bala kezımde 1919 jyly Amankeldı batyrdyŋ ştaby bolǧan ǧimarattyŋ aldynda oinap jürgenımızdı körıp, äkem Bidaş Qonarbaiūly: «būl – Keikı mergennıŋ basy ılınıp, qany tamǧan qasiettı oryn. Basuşy bolma» dep eskerttı. Keiın atamyz Seidahmet Bäiseiıtūlynyŋ qandy köilek dosy bolǧan ataqty Keikı mergen turaly baiandap bergen edı.
Torǧailyq qariialar: «el arasynda Keikınıŋ ezuı ekı qarys» degen söz bar. Batyrdyŋ basyn ekı şyqşytynan qanjyǧanyŋ qaiysyn ötkızıp bailap äkelgen. Torǧai men Jalaulynyŋ arasy 200 şaqyrymdai. Alys jolda qairan mergennıŋ şyqşytynan tesıp ötkızgen qanjyǧanyŋ qaiysy ezuıne deiın tılıp jıberıptı dep ötkendı eske alyp, özekterın örtegen ökınışpen közderıne jas alǧan edı.
Bır eskeretın jaǧdai, Keikı mergen turaly jariialanǧan keibır eŋbekterde tarihi derekterge süienbei, däieksız baiandaular da oryn aluda. Bır zertteuşı: «Keikını Jeliaev basqarǧan otriad öltırdı» dep jazypty. Mūraǧat derekterınde Andrei Jeliaev 1919 jyly Aqtöbe maidanynda qaza bolǧany jazylǧan. Demek, Jiliaevtıŋ özı ölgen soŋ, 2-3 jyldan keiın Keikını öltıruge qatynasuy eşbır mümkın emes. Al Keikını Jalaulyda qorşaǧan ChON otriadyn Dudinnıŋ basqarǧany mūraǧat qūjattaryn zerdelegen janǧa taiǧa taŋba basqandai anyq baiqalyp tūr emes pe?!
Sondai-aq, bır ölketanuşy: «Keikı Jalaulyda öltırılgen soŋ A.Tokarevtıŋ balasy ekı qolyn şapty» dep jazǧan edı. Aleksandr Tokarevtıŋ tuǧan aǧasy, 1916 jyly Amankeldı batyr bastaǧan ūlt-azattyq qozǧalystyŋ äskeri nūsqauşysy bolǧan Nikolai Tokarevtıŋ ūrpaqtary 1990 jyldary Torǧaiǧa keldı. Sonda jasy toqsannyŋ törıne aiaq basqan qariia Torǧaidaǧy «orys tamy» dep atalatyn zirattaǧy nemere aǧasy Aleksandrdyŋ qabırın ızdep jürıp: «otbasyn qūrmai ömırden öttı, soŋynda ūrpaǧy qalmady» degenı esımızde… Demek, «A.Tokarevtıŋ balasy Keikınıŋ qolyn şauypty» degen artyqtau äŋgıme tärızdı. (Tarihi qūjattardan būl aiuandyqty ChON komandirı Dudinnıŋ jasaǧany belgılı bolyp otyr).
Biyl batyr men serıkterınıŋ mäiıtterın ızdegen bırneşe toptyŋ jūmysy sätsız aiaqtalǧany belgılı. Al torǧailyq qariialardyŋ aituynşa, säuır aiynda batyrdyŋ basyn kesıp äketken soŋ, Jalaulynyŋ tūrǧyndary mergendı zaiyby, serıkterımen qosa auyl maŋyna jerleidı. Qariialar: «tuysqandary Keikını de qasyndaǧy kısılermen bırge Baitumadaǧy Qūlan Qypşaq ruynyŋ köne ziratyna jasyryn jerlegen. «Qabırdı zirattyŋ şetınen qazsaq, közge tüser» dep oryndy ortadan daiyndap, mäiıtterdı jer qoinyna tapsyrǧan soŋ, «jaulary batyrdyŋ süiegın taǧy qorlap jürmesın» dep betın tegıstep, şymmen jauyp jıbergen» deidı. Biyl Ükımettıŋ şeşımımen Keikı mergennıŋ ata qonysy – Tastyda batyrǧa arnap kesene salyndy. Kesene 16 qyrly, batyrdyŋ dulyǧasy tärızdes etıp köterılgen. Būl Keikı mergennıŋ «at auyzdyqpen su ışıp, er etıgımen qan keşken» 1916 jylǧy ūlt-azattyq qozǧalysy jyldaryndaǧy «tar jol, taiǧaq keşu» kezeŋdegı erlık ısterınıŋ mäŋgılık eskertkışındei.
Qabylahat Seidahmet, Qazaqstan Jurnalister odaǧynyŋ müşesı
