Kölık köbeigen saiyn jelık te köbeidı

Elımızde jyl saiyn kısı ölımıne äser etetın eŋ bas­ty faktor jürek-qan tamyrlary aurulary bolsa, ekınşı orynda – jol-kölık apaty. Elımızde otyz jylda jüz myŋǧa juyq adam jol apatynan qaza tapqan. Būl bır qala jer betınen joǧalǧanmen bırdei. Osynyŋ bärıne kımder kınälı? Sapasyz salynǧan joldar ma, joq älde «arqasy qozǧan» «Şumaherler» me?

Taqyrypty aiqailatyp qoiu ǧadetımızde joq edı. Bıraq aiqailamaq tügılı, şyŋǧyrsaq ta şyndyq osy. Özge elderde kölıktıŋ köbeiuınen kelıp-keter qauıp joq şyǧar, al bızde jaǧdai müldem basqaşa.

Jyl saiyn elımızde jol apatynan 3 myŋnan astam adam qaza bolady eken. Sözımız qūrǧaq şyqpasyn, salystyru üşın derekterdı mysalǧa alsaq, 2002-2012 jyldar aralyǧynda Qazaqstanda jol apatynan 32 myŋ adam köz jūmǧan. 2012 jyly elımızde kölık apatynan 2400, al 2013 jyly 3233 adam qaza tapqan.

Statistika komitetınıŋ baspasöz qyzmetı 2019 jyly 24 myŋ qazaqstandyq jol-kölık oqiǧasynan zardap şekkenın jariialady. Jyl saiyn qanşama adamymyzdan aiyrylyp otyrsaq, elımızdıŋ erteŋı ne bolmaq?
Kınänıŋ bärın jürgızuşılerge jauyp qoia saluǧa bolmaidy. Ärtürlı zertteuler nätijesınde jürgızuşınıŋ kınäsınen basqa, jol jäne ony qorşaǧan jaǧdailardyŋ, sondai-aq, avtokölık qūraldarynyŋ äserı de bolatyny belgılı. Jürgızuşıler arasynda kezınde Almaty-Nūr-Sūltan trassasy «Ajal alqaby», Almaty-Öskemen joly «Ölım joly», Qapşaǧai baǧyty «Qandy jol», Qordai «Ölım asuy», Küiık «Azap asuy» dep türlışe atalǧany şyndyq. Oraldan Atyrauǧa deiıngı 500 şaqyrymdai joldyŋ da «Ajal trassasy» atanyp ketkenı ras. Qos jolaqty joldyŋ enı tym tar bolǧan soŋ manevr jasau öte qiyn. Jol-kölık apaty jiıleuınıŋ de bır sebebı sol. Sol üşın joldardy keŋeitu kerek. Mäselen, ülken furalar kele jatady, asyqqan jürgızuşı tar jolda olardy basyp ozaiyn dep qarama-qarsy jolǧa şyǧyp ketıp, apatqa ūşyraidy. Keleşekte osy Oral-Atyrau avtojolynyŋ enı 8-den 15 metrge deiın ūlǧaiady deidı. Oǧan deiın qanşa adamnyŋ taǧdyry kül-talqan bolaryn bır Qūdai bıledı! Taza tar jol, taiǧaq keşu.
Biyl ǧana «QazAvtoJol» ŪK AQ basqarma töraǧasy Ūlan Älıpov: «Eger azamattardyŋ şaǧymdary bolsa, onda bızdıŋ jūmysymyz­da kemşılıkter bar degen söz. Adamdarǧa sapaly jol kerek. Ol joldy adamgerşılıkpen sapaly türde jasaiyq» dep özı de moiyndap otyr. Mıne, azattyq alǧaly da otyz jyl öttı, osy uaqytqa deiın jyrtyǧy jamalmaǧan, kem-ketıgı bütındelmegen, köşesı köşelı elderdegıdei köz toiǧyzarlyq körınıske köşpegen jūrttyŋ berekesı qaşan kırerı belgısız. «Keleşekte, adamgerşılıkpen» dep qaşanǧy sozar ekenbız?!
Älbette, jol apatynyŋ jiıleuıne avtokölıkter sanynyŋ artuy da äser etpei qoimaityny belgılı. Eger 2007 jyly respublikadaǧy avtokölık sany 2 mln 671 myŋ bolsa, 2013 jyly olardyŋ sany 4 millionnan asqan. 2011 jyly Qazaqstandaǧy jeŋıl kölık tızgındegender sany üş jarym mln-nan assa, 2016 jyly 6 mln-nan bır-aq asyp tüsken. Iаǧni jyl saiynǧy qarqyn odan saiyn artyp bara jatqany jäne bar.
«At – er qanaty» degendei, temır tūlpardy tızgındeudı kım jek köruşı edı? Degenmen de rölge ie bola almai, elge tigen ziiannyŋ nesı jaqsy? Kölık köbeigen saiyn ölım köbeie bermek pe sonda? Būl degenıŋız – Qazaqstanda «Boing» ūşaǧy är jyl saiyn on ret kökten qūlap, apatqa ūşyrap otyrǧanmen bırdei degen söz. Köz aldyŋyzǧa elestetıŋızşı, sūmdyq suret körınbei me? Al «Egemen Qazaqstan» gazetınde Ş.Jylqybaevanyŋ «Jol-kölık oqiǧasyn azaitudaǧy şetel täjıribesı» atty maqalasyndaǧy «Respublika joldarynda qaza tapqandar sanynyŋ öskenı sonşa, Siriia men Auǧanstandaǧy soǧysta mert bolǧandarmen teŋesuge jaqyn ekenın aitady mamandar» degen sözı tıptı de dene türşıktırıp jıbererdei.
Şynynda da, Auǧan häm Siriia soǧysynda qanşa adam qaza bolǧany turaly aqparat közderıne üŋılgende oǧan äbden közımız jete tüskendei boldy. 1989 jyly «Pravda» gazetınde Auǧan soǧysynda qaza tapqan keŋes äskerlerınıŋ sany jariialanǧan. Onda 13833 adam dep körsetılgen. Al keibır derekterde habar-oşarsyz ketkender, Memlekettık qauıpsızdık komitetınen jıberılgen ofiserler, Işkı ıster ministrlıgınen barǧan mamandardyŋ qaza tapqandaryn qosqanda, 14427 adamǧa jetedı. Bügıngı taŋda on jylǧa juyq soǧys oşaǧyna ainalǧan Siriiada 2018 jylǧy esep boiynşa 353935 adam ajal qūşqan.
2002-2012 jyldary Qazaqstanda jol-kölık apatynan 160 myŋnan astam adam är türlı deŋgeide jaraqat alsa, Auǧan soǧysynda KSRO äskerınıŋ 53753 äskerı jaralanǧan. Qazaqstandaǧy sapasyz salynǧan joldar men qauıpsızdıktı saqtamaityn jürgızuşılerdıŋ kesırınen bolatyn apattardyŋ saldary qandy qyrǧyn soǧystan da asyp tüsıp otyrǧan joq pa? Osynyŋ bärıne kımder kınälı? Sapasyz salynǧan joldar ma, joq älde «arqasy qozǧan» «Şumaherler» me? Jol-kölık oqiǧasynyŋ oryn aluyna negızgı faktorlar – jürgızuşılerdıŋ jol erejelerın mūqiiat saqtamauy, jelmen jarysqan «Şumaherlerdıŋ» jyldamdyqty şamadan tys asyruy, ışımdık ışıp, esırtkıge elıtıp rölge otyruy jäne jaiau jürgınşılerdıŋ rūqsat etılmegen jerlerden ötuı.
Kezınde Elbasy: «Mas küiınde rölge otyrǧan jürgızuşı – qylmysker. Ony bızdıŋ zaŋymyz boiynşa eŋ qatal jazaǧa tartu qajet. Nemese ol zaŋdardy küşeitu kerek. Qanşama adam qaitys bolyp jatyr, būl sūmdyq qoi. Bız bır jaǧynan halyqty emdep, olardyŋ ömır süru ūzaqtyǧyn arttyryp jatsaq, ekınşı jaǧynan respublika joldarynda öltırıp alyp jatyrmyz. Būǧan nazar audaru qajet» degen bolatyn. Solai bola tūra, älı künge deiın jol-kölık apaty eş azaimai tūr. Osy jaittardy eskere kele, Prezident Qasym-Jomart Toqaev elımızdıŋ joldaryndaǧy jaǧdaidyŋ alaŋdauşylyq tudyratynyn aitqan jäne mas küide avtokölık jürgızgenı üşın jazany qataŋdatu qajettılıgıne de erekşe nazar audarǧan. Memleket basşysynyŋ sol tapsyrmasyna säikes Işkı ıster ministrlıgı osyndai qūqyq būzuşylyqtar üşın qylmystyq jäne äkımşılık jauapkerşılıktı küşeitu jönınde mämılege kelgen.
Osyǧan orai «Beibıt ömırde mas küiınde kölık basqarǧan jauapsyz jürgızuşıler kınäsınen joldarda adamdar qaza tauyp jatyr. Olardy aqtauǧa bolmaidy. Sondyqtan osyndai zaŋ būzuşylyqtar men qylmystar üşın olardyŋ saldarynyŋ auyrlyǧyna teŋbe-teŋ jaza boluy tiıs» dep şegelep te aitqan ministr Erlan Tūrǧymbaev. 2019 jyly polisiia qyzmetkerlerı mas küide kölık jürgızgen 22 myŋnan astam jürgızuşını anyqtap, olardyŋ 17 myŋnan astamy avtokölıktı basqaru qūqynan aiyru türındegı äkımşılık jazaǧa, jürgızuşılık qūqynan aiyrylǧan ärı mas küide bolǧan 1878 adam qylmystyq jauapkerşılıkke tartylǧan.
Elımızdıŋ tükpır-tükpırınde joǧarydaǧy qorqynyşty statistikalyq körsetkıştı tömendetu maqsatynda IIM türlı şaralardy qolǧa alyp keledı. Mysaly: «Bız qauıpsız joldy taŋdaimyz!», «Abailaŋyz: balalar!» atty aksiialar ötkızıledı. Poliseiler apatqa ūşyraǧan kölıkterdı qala köşelerımen alyp ötıp, mas küiınde kölık jürgızudıŋ aqyry qandai bolatynyn jūrtqa tüsındıredı jäne de aksiia barysynda temır tūlpar tızgındeuşılerge saqtyqqa ündeitın arnaiy paraqşalar taratady. Ärine, qūptarlyq ıs-aq. Alaida statistika körsetıp otyrǧandai, qoldanystaǧy äkımşılık jazalar jürgızuşılerdıŋ tärtıbıne köp äser etpeitının jäne JKO sanynyŋ tömendemei otyrǧanyn baiqatady.
Jalpy kölıktı basqaru qūqy­ǧynan aiyru merzımı edäuır ūzartylǧan. Eger būryn kölıktı mas küiınde jürgızgen adam 3 jylǧa deiın jürgızuşı kuälıgınen aiyrylsa, endı būl merzım 7 jylǧa deiın ūzardy. Sondai-aq ışımdık ışıp, alǧaş ret jol erejesın būzsa da 15 täulıkke qamauǧa alynady. Al jol erejesın būzǧanymen qatar, adam densaulyǧyna qauıp töndırgen jürgızuşıge 20 täulıkke qamau men 7 jylǧa jürgızuşı qūjatynan aiyru jazasy berıledı.
Mas küiınde kölık tızgındep, adamdy jazym etkender tıptı 10 jylǧa deiın sottalyp, jürgızuşı kuälıgınen bırjola qaǧylady. Alaida Äkımşılık polisiia komitetınıŋ basqarma bastyǧy Asqar Täjenov­tıŋ aituynşa, mas küiınde kölık jürgızgenı üşın jauapkerşılıktıŋ küşeigenıne qaramastan, älı de qūqyq būzuşylyqtar azaimai otyr. Ökınışke qarai, mūndai jürgızuşıler jol-kölık oqiǧalaryna jiı tüsedı. 2021 jyldyŋ bes aiynda myŋnan astam jürgızuşı qylmystyq ja­uapkerşılıkke tartylǧan.
Biyl jol-kölık oqiǧasyna qatysty 1 million 300 myŋ zaŋ būzuşylyq tırkelgen. Onyŋ 437 myŋy jyldamdyqty asyryp jıbergennen bolǧany anyqtaldy. 289 myŋy jol belgılerın eskermeu saldarynan apatty jaǧdai tudyrǧan. Jol erejesın būzǧany üşın 6 myŋ adam kölık jürgızu qūqyǧynan aiyrylsa, 5 myŋ jürgızuşı alkogoldık ışımdık ışıp alyp ūstalǧan.
Bügınde kölıktı mas küiınde jürgızgenı üşın jaza küşeitılse de, keibır adamdar ondai ärekettıŋ qanşalyqty qauıptı ekenın tüsınbei, rölge mas küiınde otyrudy qoiar emes. Mäselen, bır Nūr-Sūltannyŋ özınde künıne elu adam äkımşılık qamaqqa alynsa, sonyŋ otyzǧa juyǧy – mas küide kölık jürgızetınder. Elordada 2019 jyly 469 jol-kölık oqiǧasy tırkelgen. Saldarynan 29 adam qaza tauyp, 590-y jaraqat alǧan. Jol erejesın saqtamaǧan jürgızuşılerdıŋ kesırınen 22 adam köz jūmǧan. 469-y japa şekken. Al jaiau jürgınşılerge qatysty 124 jol-kölık oqiǧasy tırkelse, odan 7 adam qaitys bolyp, 121 azamat türlı dene jaraqatyn alǧan. Al biylǧy 8 aidyŋ qorytyndysy boiynşa elordada jol-kölık apattary 2020 jyldyŋ säikes kezeŋımen salystyrǧanda 47,9 paiyzǧa, jaraqat alǧandar 34,6 paiyzǧa, al qaza tapqandar 5,6 paiyzǧa ösken.
Toqsan auyz sözdıŋ tobyqtai tüiını – jol-kölık oqiǧalarynyŋ aldyn alu tek IIM-nıŋ ǧana jūmysy emes. Būl – jūrt bolyp jūmylyp, qoǧam bolyp bırıgıp atqaratyn ıs. Az bolsyn, köp bolsyn, ölımnıŋ aty – ölım, onyŋ jaqsysy joq. Desek te jylyna jol apatynan bır-ekı ǧana adam köz jūmatyn Norvegiiadaǧy jaǧdai men Qazaqstandaǧy ahualǧa qarap qynjylmasqa amal joq.

Bauyrjan SEGIZBAEV