Mahmūt QASYMBEKOV, Qazaqstan Respublikasy Prezidentı Keŋsesınıŋ bastyǧy: BASTAU

Elbasynyŋ ömırı men qyzmetı taqyrybyna qalam tartyp jürgenımdı közı qaraqty oqyrman jaqsy bıledı dep oilaimyn. Sonyŋ ışınde osy maqalada qamtylatyn kezeŋ söz etılgen jariialanymdarym da bar. Jaqynda redaksiia tarapynan būl mäselege bügıngı künnıŋ tūrǧysynan qaita qarau jönınde ötınış aityldy. Oilanyp, tolǧanyp, qolǧa qaitadan qalam aldym. Rasynda da, älı de basyn aşa, tolyqtyra tüsetın jailar, būǧan deiın ainalymǧa tüsırılmegen faktıler bar eken. Mūnyŋ özı Elbasynyŋ elı üşın etken eŋbegınıŋ erendıgıne taǧy bır dälel.

Bügınde öz azamattaryna beibıt ärı berekelı ömırdı qamtamasyz etıp otyrǧan, jetılgen naryqtyq ekonomikasy bar, qazırgı zamanǧy demokratiialyq memleket retınde qalyptasqan täuelsız Qazaqstan öz bolaşaǧyna senımmen qaraidy. Tarihi tūrǧydan alǧanda onyŋ qysqa, bıraq oqiǧalarǧa meilınşe toly jylnamasynda ırılı-ūsaqty jeŋıster jetıp artylady. Onyŋ bärın sanamalap şyǧa da almaisyŋ.

Al osynyŋ bärı Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ Qazaqstan Kommunistık partiiasy Ortalyq komitetınıŋ bırınşı hatşysy bolyp sailanuynan bastau alyp edı-au, mūnyŋ özı sol kezdıŋ saia­si jüiesınıŋ koordinatynda onyŋ respublikanyŋ bırınşı basşysy bolyp bekıtılgenın bıldıretın.

Sondyqtan da bügıngı osy jariia­lanym arqyly azamattarymyzdyŋ zerdesındegı sol jyldardyŋ basty derekterı men jaǧdaiattaryn taǧy bır ret jaŋǧyrtqymyz kelıp edı.

1985 jyly KSRO basşylyǧyna KOKP Ortalyq komitetınıŋ jas ta jıgerlı jaŋa Bas hatşysy Mihail Gorbachevtıŋ keluın jäne ol jariialaǧan qaita qūru, jariialylyq pen jedeldetu baǧytyn jūrtşylyq ystyq yqylaspen qarsy alyp edı. Odan Nūrsūltan Nazarbaev ta şet qala almady. Öitpegende şe, qaita qūru jariia etken bilık şeşımderın qabyldaudaǧy barynşa aşyqtyq, käsıporyndardyŋ özın-özı basqaruy men eŋbek ūjymdarynyŋ öndırıstık jäne äleumettık basqarudaǧy qūqyqtaryn keŋeitu, jergılıktı keŋesterdıŋ ökılettıkterın nyǧaitu, naryq elementterın engızu arqyly ekonomikalyq tiımdılıktı arttyru qajettılıgı turaly ideialar – onyŋ öz senımderımen de, köŋıl-küiımen de ündes edı. Onyŋ üstıne, dünietanymy 1960-şy jyldardaǧy Hruşevtıŋ jylymyǧy men Kosyginnıŋ reformalary tūsynda qalyptasqan Nūrsūltan Äbışūly būl kezde jaŋa qadamdy jas talap qana emes, keŋestık saiasi qūrylym men ekonomikadaǧy ahualdyŋ män-jaiynan jaqsy habardar, kemelıne kelıp ülgergen basşy da edı.

1984 jyly 44 jastaǧy N.Ä. Nazarbaev KSRO-daǧy eŋ jas respublika Premer-ministrı bolǧan kezınde ol qazaq­stan­dyqtardyŋ Mäskeuden qamqorlyq, jeŋıl­dıkter men artyqşylyqtar emes, bar bolǧany özderıne degen ädıl közqarasty ǧana kütkenın jaqsy tüsındı.

Önerkäsıp, auyl şaruaşylyǧy, qyz­met körsetu, äleumettık qamsyz­dan­dyru, mädeniet, bılım beru men ǧylym sa­lalarynda qalyptasqan ahual baiyp­ty da syni taldaudy, şaruaşylyq jür­gızudıŋ jaŋa deŋgeiıne köşu üşın tübe­geilı şaralar qabyldaudy talap ettı. Jaǧdaidy tereŋ zerdelep, taldap-tarazylai kele ärı mälımetterdıŋ resmi nasihattaluy men naqty statistika arasynda taŋ qalarlyqtai alşaqtyqtardyŋ bar ekenıne közı jetken saiyn Nūrsūltan Nazarbaev mūnyŋ özı mūztaudyŋ tek su betındegı bölıgı ekenın jäne tübegeilı de şeşuşı ıs-qimyl uaqytynyŋ jetkenın tüsındı. Keşeuıldeuge bolmaityn edı.

1986 jyldyŋ aqpanynda bolǧan Qa­zaqstan Kompartiiasynyŋ HVI sezın­de kertartpa jüiege qarsy alǧaşqy jariialy soqqy berudıŋ sätı keldı. Sezde kütılgen jyp-jylmaǧai esepter men dästürlı nasihattyq qyzyl sözdıŋ ornyna ötkır ärı eŋ maŋyzdysy, būdan ärı tözuge bolmaityn toqyrauly jäne keleŋsız qūbylystardyŋ bärı jönınde naqty iesı atalyp körsetılgen syn aityldy. Sezdegı «basty şyryq būzuşy» basqa emes, naq respublika Ministrler Keŋesınıŋ Töraǧasy Nūrsūltan Nazarbaev boldy.

Syn auyl şaruaşylyǧy men ekono­mikanyŋ basqa da şeşuşı sektor­la­ryndaǧy bılıksızdık, ysyrapşyldyq, ūrlyq-qarlyq, közboiauşylyq pen alaiaqtyqtyŋ soraqy faktılerın tüiredı. Äsırese, qarqynynyŋ baiaulauy biudjet qarajatyn körıktı qūrylystarǧa, qala syrtyndaǧy rezidensiialarǧa būryp äketumen tıkelei bailanysty tūrǧyn üi qūrylysyndaǧy ahualǧa ötkır syn aityldy.

E.N.Äuelbekov, V.P.Demidenko, A.G.Korkin, M.R.Saǧdiev sekıldı basqa da jetekşılerdıŋ sözderın de azusyz deuge bolmas, öitkenı, sezdıŋ barysynyŋ özı de özgeşe edı. Degenmen, sol künderdıŋ bas­ty dem beruşısı bolu N.Ä.Nazarbaevtyŋ ülesıne tigen edı.

Būl turaly köp jyldar ötkennen keiın eske alǧan kezde, sol erekşe sezdıŋ oqiǧalary beiresmi qoǧamdyq pıkırde san-saqqa jügırtıle söz bolǧanyn aita alamyn. Ol kezde täuelsız BAQ-tar da, özgeşe oilaityn basqa zaŋdy pıkırtalas alaŋdary da bolmaǧandyqtan, ärine, ondai joramal-topşylaular «dastarqan basynda» ǧana söz etılıp jatatyn. Bıreuler ol sezdı Bas hatşy ıs pen pıkırtalastarda «beiqamdyq pen jaibaraqattyq» ahualynan aryludy talap etken KOKP Ortalyq komitetı Saia­si biurosynyŋ jaŋa baǧytyna şyrai tanytu dep eseptedı. Ekınşı bıreulerge ol Mäskeu jaqtaǧy bas körermennıŋ köŋılınen şyǧuǧa eseptelgen özındık saiasi qoiylym bolyp körındı. Üşınşı bıreuler «ortalyq» osyndai forma arqyly bırınşı hatşy Dınmūhamed Qonaevtyŋ ornynan ümıtker saiasi küşterdıŋ baiqauyn ötkızdı degen boljamdy ūsyndy.

Alaida, mūnyŋ bärı qiiali boljaular ǧana edı. Naqty jaǧdai odan bırşama kürdelı ärı dramatizmge toly bolatyn.

Nazarbaevty köpten bıletınderge onyŋ jıgerlı küreskerlık mınezı de jaqsy mälım. Ol būrynnan-aq mäimöŋkelıktı bılmeitın ärı oiyn jasyrmai aitatyn batyl edı, al 1985 jyly bastalǧan jariialylyq kezeŋı onyŋ küresın partiialyq-apparattyq qūpiialylyqtyŋ tūmşamaly aqparattyq noqtasynan aryltyp, barşa qoǧam üşın jarqyratyp körsetıp berdı. Būl jerde ol ündemei qala almady.

Qarsy äreket te köp küttırgen joq. «Bas köteruşıge» qarsy qataŋ qysym­men bırge naǧyz oqşaulau äreketı de ūiymdastyryldy. N.Ä. Nazarbaevtyŋ qar­jylyq jaǧdaiyn tekseruge, sondai-aq, onyŋ qyzmet babyn terıs paidalanyp, memleket qarjysyn jeke müddesın qanaǧattandyruǧa nemese eŋbeksız tabys tabuǧa paidalanyp jürgen-jürmegenın anyqtau jönınde arnaiy qyzmet organdaryna mındetter jükteldı. Nūrsūltan Äbışūlynyŋ baqytyna qarai oǧan küie jaǧatyn materialdardy «jerden qazu» eşkımnıŋ qolynan kele qoimady.

Bırşama alǧa ozyŋqyrap baryp aitar bolsaq, nebärı 2 jyl ötkende N.Ä.Nazarbaevqa qarsy mūndai şabuyldy bırınşı hatşy D.A. Qonaevtyŋ ornyna kelgen Gennadii Kolbin de qoldanyp kördı. Kolbin KOKP Ortalyq komitetı men KSRO Memlekettık qauıpsızdık komitetındegı bailanystaryn paidalana otyryp, üirenşıktı ädısterın qoldanǧanymen, ol N.Ä.Nazarbaevty qorqytyp, bedelın tüsıre de almady, «kūrmettı» joǧarylatu jolymen respublikadan ketıre de almady, onysynyŋ bärı de sätsızdıkke ūşyrady.

Ülken tözımdılık ärı kädımgı adami ädeptılık tanyta otyryp, Nūrsūltan Äbışūlynyŋ öz basy tap bolǧan sol bır qyrsyqtar turaly keiınnen qysqa ǧana qaiyratynyna taŋ qalasyz. 1989 jyly odan sūhbat aluǧa Almatyǧa kelgen «İzvestiianyŋ» arnauly tılşısı Pavel Gutiontovtyŋ özıne: «1986 jyly Sız Qazaqstannyŋ sol kezdegı partiia basşylyǧyna alǧaşqy bolyp qarsy şyqpap pa edıŋız?» degen sūraǧyna

N.Ä. Nazarbaev: «Men qazır ol turaly aitpai-aq qoisam deimın… Aitarym, toqyrau kezeŋınde respublika basşylyǧynda qalyptasqan stil men ädısterdegı eleulı kemşılıkter turaly özım mınberınen aşyq aitqan respublikalyq partsezden keiın basyma būlt üiırıldı. Alaida, bırneşe aiǧa sozylǧan qysymǧa tözıp baqtym. Onyŋ üstıne jinaqtaǧan täjıribem – tym täuelsız bolu menı būrynnan da «öz ūstanymymdy saqtai bıletındei» etıp şyŋdaǧan» dep jauap berdı.

1986 jyldyŋ 16 jeltoqsanynda Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq komitetınıŋ «18 minöttık plenum» degen atyşuly atauǧa ie bolǧan ūiymdastyru plenumynda D.A.Qonaev bırınşı hatşy qyzmetınen bosatylyp, onyŋ oryntaǧyna G.V.Kolbin otyrǧyzyldy.

Qaita qūru üderısı bastalmai jatyp-aq ıs jüzınde öz ūrandarynyŋ qadırın özı ketırdı.

Ozyq oily ökılderınıŋ pıkırı arqyly kezektı kadr özgerısterımen kelıspeuşılık tanytqan qazaqstandyqtar üşın qy­syl­taiaŋ kezeŋ bastaldy.

1986 jylǧy Jeltoqsan oqiǧalary men qazaq halqynyŋ basyna tüsken auyr synaq turaly az jazylǧan joq. Alaida, men būl arada tanymal qūqyqtanuşy jäne tarihşy, akademik Ǧ.S.Saparǧaliev jasaǧan myna bır tūjyrymdy keltıreiın: «…Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq komitetınıŋ jaŋa bırınşı hatşysyn taǧaiyndau turaly KOKP Ortalyq komitetınıŋ şeşımıne narazy bolǧan jastar respublika astanasyndaǧy alaŋǧa şyqqanda olarǧa qarsy qaru qoldanyldy, odan keiın ölım jazasyna deiın ükım şyǧaruǧa baryp, qatysuşylarynyŋ köbın sottady. Sonysymen Kommunistık partiia özıne-özı ükım şyǧardy, köp adam odan syrt ainaldy. Partiiany taratqan kezde halyq narazylyq tanytqan joq. Söitıp, Kommunistık partiia men Keŋes memleketınıŋ taǧdyryna tarihi nükte qoiyldy».

Sol kezdegı problemalar üşın men bar jauapkerşılıktı bır Kolbinnıŋ basyna üiıp-tögu oiynan aulaqpyn. Olar oǧan deiın de, odan keiın de bastan asyp jatatyn. Basty mäsele osyndai ıs jaǧdaiyn qalyptastyrǧan saiasi jüienıŋ özınde edı. Tıptı, sondai jüienıŋ özı de kadr taǧaiyndauda qatty qateleskenın moiyndauǧa mäjbür boldy.

Būrynǧy üstırt qadamdardan bır aiyrmaşylyǧy: būl joly Mäskeu res­publikada jabyq sosiologiialyq zertteu siiaqty beiresmi bırdeŋenı jürgızgen boldy. Özderınıŋ oi-nietın aşyq jariia etpei de, sondai-aq ony onşa jasyrmai da, arnaiy uäkılettı adamdar türlı salanyŋ aituly tūlǧalary arasynda sol kezdegı partiia-keŋes basşylarynan Ortalyq komitettıŋ bırınşı hatşysy retınde kımge köŋılderı auatynyn bılu maqsatynda saualnama jürgızdı. Sol jyldardyŋ qoǧamdyq-saiasi leksikonynda «reiting» degen söz bolmasa da, neǧūrlym sättı de optimistık diagrammalar Nazarbaevqa kelıp toqailasa bergen.

* * *

Nūrsūltan Nazarbaev Qazaqstan Kommunistık partiiasy Ortalyq komi­tetınıŋ bırınşı hatşysy bolyp Qazaqstan Kompartiiasy OK HV plenumynda sailandy.

Sol bır tarihi oqiǧalarǧa orala otyryp, öz paiymdauymşa, onyŋ käduılgı sypaiygerşılık sözderı men räsımdık jaqtaryn qaǧaberıs qaldyryp, eŋ bas­ty epizodtaryna ǧana köŋıl audaryp, mūraǧat materialdaryn tırıltıp köreiın.

Plenumda alǧaşqy bolyp Saiasi biuronyŋ müşesı, KOKP Ortalyq komitetınıŋ hatşysy Viktor Chebrikov söz aldy. «Ortalyq komitettıŋ Saiasi biurosy Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq komitetınıŋ bırınşı hatşysy qyzmetıne kandidatura turaly mäselenı jan-jaqty talqylady. Būl oraida, Ortalyq komitettıŋ Biuro müşelerınıŋ pıkırı de eskerıldı. Nätijesınde bız mynadai qorytyndyǧa keldık: sızderge, plenumǧa, Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq komitetınıŋ bırınşı hatşysy etıp Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaevty sailaudy ūsynamyn, – dedı ol. – Ūsy­nylǧan kandidattyŋ ömırbaianyn aityp beruımnıŋ qajetı bolmas – bırge jūmys ıstegendıkten sızder ony bılesızder. N.Ä.Nazarbaev osynda, respublikada ül­ken mektepten öttı, ne ıstelgenın, būdan ärı respublikada qaita qūrudy maqsatqa sai ärı däiektı türde örıstete damytu üşın ne ısteu kerektıgın öte jaqsy bıledı. N.Ä.Nazarbaevty Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq komitetınıŋ bırınşı hatşysy etıp sailau turaly Saiasi biuronyŋ ūsynymyn qoldaudy ötınemın».

Plenumda söz söilegenderdıŋ köpşılıgı Nūrsūltan Äbışūlyn «Qazaqstandaǧy qaita qūrudyŋ basty säuletşılerınıŋ bırı retınde» sipattady jäne baiypty ömır mektebınen ötken, jūmysşy ärı saiasatker retınde şyŋdalǧan ol naǧyz liderge ainaldy degen pıkırler olardyŋ söilegen sözderıne arqau boldy.

Äsırese, temırtaulyq ardager-metallurg S.V.Drojjinnıŋ: «Men Nūrsūltan Äbışūlyn 18 jyldan berı bılemın. Qaraǧandy metallurgiia kombinatynyŋ qalyptasuynyŋ qiyn jyldarynda ol bızde partiia komitetınıŋ hatşysy bolyp jūmys ıstedı. Men jūmysşy adammyn, ol – partiia qyzmetkerı, bıraq bızdıŋ aramyzda eşqaşan kedergı bolǧan emes. Partkom hatşysy kabinetınıŋ esıgı bärımız üşın ärdaiym aşyq bolatyn. Alaida, onyŋ jūmys orny köbıne kabinet emes, kombinattyŋ jalyndy sehtary edı. Al men qarapaiym jūmysşy retınde aitaiyn: mūndai adammen jūmys ısteu jeŋıl de jaqsy bolmaq» degen sözı airyqşa äser qaldyrdy.

Pıkır almasylǧannan keiın, Ortalyq komitet plenumdarynyŋ bükıl tarihynda tūŋǧyş ret būl mäsele jabyq, jasyryn dauysqa salyndy. Oǧan Ortalyq komitettıŋ 158 müşesı qatysty. N.Ä.Nazarbaevtyŋ Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq komitetınıŋ bırınşı hatşysy bolyp sailanuyna 154 adam dauys berdı. 4 kısı qarsy boldy. Plenum jabyq jasyryn dauys berudıŋ hattamasyn bekıttı. Osylaişa, Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq komitetınıŋ bırınşı hatşysy bolyp Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaev sailandy.

* * *

N.Ä.Nazarbaevtyŋ Qazaq KSR basşysy lauazymyndaǧy qyzmetınıŋ bastaluy asa bır qolaisyz jaǧdailarda öttı dei salsaq, būl eşnärse ait­pa­ǧandyq bolar edı.
Ol halyq taǧdyry men onyŋ halqynyŋ bolaşaǧy tarazyǧa tartylǧan kürdelı özgerıster uaqyty bolatyn.

Jaŋa bastalǧan qaita qūru özıne jüktelgen ülken ümıttı, bırınşı kezekte – ekonomikany sauyqtyru men adamdar ömırın jaqsartudy aqtamady. 1980-şı jyldardyŋ soŋyna qarai ekonomikadaǧy daǧdarys qūbylystary jedel asqyna tüstı. Odaqtyq ortalyq pen respublikalar arasyndaǧy qaişylyqtar, KOKP-nyŋ tereŋdei tüsken ideologiialyq daǧdarysy, uşyqqan etnosaralyq qa­tynastar, qoǧamdaǧy äleumettık küi­zelıster örşi tüsken saiyn basqa da şeşıluı qiyn problemalardyŋ auqymy jy­lymyqta aunatylǧan qar dombaǧyndai öse bastady.

Bükıl Keŋes Odaǧy siiaqty, Qazaqstan da «mitingılık demokratiia» satysyna kırdı. Keide adamdardyŋ äleumettık narazylyǧy Jaŋaözendegı siiaqty stihiialy janjaldar, sondai-aq, bırqatar oblystardyŋ ırı önerkäsıp oryndarynda bolǧan ereuılder türınde boi körsettı. Onyŋ üstıne sol uaqytta Kavkazda, Özbekstanda, Pridnestrove men Baltyq jaǧalauynda azamattyq jäne etnosaralyq teketırester ıspettı būryn bolmaǧan qauıptı oqiǧalar oryn alyp jatty.

Nūrsūltan Äbışūlynyŋ abyroiyna qarai, mūndai qiyn sätterde ol jūrt­şylyqpen batyl jüzdese bıldı, olarǧa ne aitatynyn da bıletın. Degenmen, keiın sol kezderde ol özın «qyz­dy­ryl­ǧan tabadaǧydai» sezıngenın de jasyr­mai aityp jürdı. Sol kezdıŋ köp­tegen saiasatkerlerınıŋ aiasynda onyŋ azamattyǧy men adami adaldyǧy erekşe baiqalyp tūratyn. Problemalar qanşalyqty ötkır bolǧanymen de, ol eşqaşan sol mäselelerdı aşu-yzasy şegıne jetken adamdarmen aşyq talqylaudan boi tartqan emes. Sol kezde narazylyq qarsylyqtary meilınşe būqaralyq ärı ūiymdasqan sipatqa ie şahterler men metallurg jūmysşylar arasynda onyŋ joldastyq mänerde aşyq ärı sondai-aq äke aitatyndai saliqaly söz saptauy köptıŋ auzynan şyǧyp jatatyn auzyŋnan aq mai aǧyzamyn deitın qūrǧaq uädelerden qily qymbat baǧalanatyn. Osyndai közbe-köz kezde­suler men äŋgımelesulerden keiın qarapaiym jūmysşylardyŋ, brigadirler men seh masterlerınıŋ: «Bızdı tüsıngenı ärı qūrmettegenı üşın rahmet. Kezektı ötırıkpen toidyrmai, bızge aşy şyndyqty aityp bergenı üşın rahmet» degen moraldyq qanaǧat sezımmen tarai­tyndyqtaryna taŋdanatyn eşteŋe joq.

Problemalar men olardy şeşu joldary turaly tūjyrymyn Nūrsūltan

Nazarbaev sol 1989 jyly Mäskeude bolǧan KSRO halyq deputattary I sezınıŋ mınberınen meilınşe naqty ärı däleldı türde baiandap berdı.

Onyŋ sol söilegen sözı qysqa ärı tūjyrymdyq baiandauda jedel şeşıludı qajet etetın, özara bailanysty mynadai 12 aiqyndamadan tūrdy:
1) keŋes azamattarynyŋ äl-auqatyna äser etetın tauar tapşylyǧyn joiyp, baǧa ösımın toqtatu;
2) jalpy körsetkışter jalaŋ ǧana ösıp, ıs jüzınde tauar öndırısı tūtynuşylar sūranysyn qanaǧattandyrmai otyr­ǧandyqtan, eldıŋ qarjy jüiesındegı teŋ­gerımsızdıktı retteu;
3) būqaranyŋ ıs-täjıribesıne süienbei jäne aumaqtyq erekşelıkter eskerılmei äzırlengen şaruaşylyq esep ädısterın jetıldıru;
4) respublikalarǧa odaqtyq ministr­lıkter men vedomostvolardyŋ öktemdıgın, KSRO äskeri-önerkäsıptık keşenınıŋ monopoliialyq ärı baqylausyz qyzmetın toqtatu;
5) Aral men Semeidegı ekologiialyq apat­qa, iadrolyq, äskeri jäne bakterio­logiialyq poligondar men zerthanalardyŋ ziiandy äserıne bailanysty problemalardy şeşu;
6) kırısterdıŋ odaqtyq jäne respub­li­kalyq biudjetter arasynda ädılettı bölınuın qamtamasyz etu;
7) odaqtyq vedomstvolardyŋ jalpy­odaq­tyq strategiialyq nysandarda jer­­gılıktı halyqqa kemsıte qarau­şylyǧy siiaq­ty (mäselen, Baiqoŋyrda, Mai­qaiyŋ­da jäne t.b.) zalaldy közqa­rastan arylu;
8) jergılıktı atqaruşy organdarǧa keŋ ökılettıkter beru maqsatynda jer­gılıktı özın-özı basqarudy jetıldıru;
9) tūraqsyzdyq qaupınıŋ aldyn alu, qoǧam­daǧy tärtıptık talaptardy küşeitu;
10) halyqtar dostyǧy men şynaiy internasionalizm ruhyn saqtau, totalitarizmnen onsyz da basqalardan köp zardap şekken orys ūlty men Resei halqyn totalitarizmnıŋ qylmystarymen şatastyrmau;
11) respublikalar men olardyŋ ökıldık­terınıŋ jalpyodaqtyq organdardaǧy ökılettıkterın keŋeitu;
12) 1986 jylǧy Jeltoqsan oqiǧa­la­rynan keiın ūltşyl dep ädıletsız ärı dälelsız aiyptalǧan qazaq halqynyŋ ar-ojdanyn qorǧap qalu.

Ärı būl sözderdıŋ Mäskeude – älı de qūdırettı, bärın de bilep-tösteuşı odaqtyq ortalyq basşylyǧynyŋ aldynda aitylǧanyn atap körsetken jön.

Söitıp, sol uaqyttyŋ kürdelı de qai­şylyqty jaǧdaiynda N.Ä.Nazarbaev özınıŋ barlyq küş-jıgerın ol kezde kün tärtıbınde tūrǧan basty tüiındı problemalardy şeşuge: tübegeilı ekonomikalyq reformalar baǧdarlamasyn ıske asyru men adamdardyŋ tūrmysyn jaqsartuǧa, odaqtyq ortalyq pen respublika ara­syndaǧy ökılettıkterdı naqty böluge, äleumettık tūraqtylyq pen etnosaralyq kelısımdı nyǧaituǧa şoǧyrlandyrdy.

* * *

Ekonomikanyŋ kürt qūldyrauy, Odaq öŋırlerı arasyndaǧy şaruaşylyq bailanystardyŋ üzıluı, odaqtyq orta­lyqtyŋ däieksız ıs-äreketınıŋ aiasyndaǧy öndırıstı ūiymdastyru men olardyŋ arasyndaǧy kırıstı böludegı sūmdyq teŋgerımsızdıktıŋ saqtaluy halyqtyŋ tolyq kedeilenuıne, tauarlyq ärı azyq-tülıktık tapşylyǧyna duşar etıp, künnen künge örısın keŋeite tüsken bei-berekettıktı toqtata almady.

Būl rette Qazaq­stan­nyŋ jaǧ­daiy KSRO-nyŋ halyq şaruaşylyǧy keşenı qūrylymynda oǧan şikızattyq röl berılgendıgımen kürde­lılene tüstı.

Sonyŋ saldarynan respublika öndırılgen astyqtyŋ jartysyna juyǧyn, ettıŋ 1/3-ın, şikı mūnaidyŋ 90%-ten astamyn, kömır men qara metall kenderınıŋ 3/4-ın, tüstı metall men qorytpalardyŋ 2/3-ın syrtqa şyǧardy, mūnyŋ bärı adam aitqysyz tömen baǧamen satqyzyldy. Sonymen bır mezgılde, Qazaqstanǧa jeŋıl öner­käsıp pen temırjol kölıgıne arnalǧan jabdyqtardyŋ 95%-ıne deiın, metall kesetın stanoktardyŋ 2/3-ın, toqyma būiymdary men maqta matalarynyŋ 45%-ın, avtomobilderdı, auyl şaruaşylyǧy tehnikasyn, tūrmystyq tehnikany – tolyq, halyq tūtynatyn tauarlardyŋ basym bölıgın syrttan äkeluge tura keldı. Sonyŋ nätijesınde, balamasyz aiyrbas saldarynan Qazaqstan dotasiia berıletın respublika degen kemsıtulı küige tüstı.

Qalyptasqan daǧdarysty jaǧdaida N.Ä.Nazarbaev öndırıstı tūraqtandyru, respublika ekonomikasynyŋ şikızattyq baǧytyn eŋseru, odaqtyŋ ışındegı kölbeu ekonomikalyq bailanystardy nyǧaitu, bıryŋǧai ekonomikalyq keŋıstıktı saqtau jönınde batyl şeşımder qabyldady.

Alaida, ortalyqtyŋ myqty öktemdıgı saqtalǧan, keide aqyl-oiǧa syimasa da odaqtas respublikalarǧa qandai da bır jol berudı qalamaityn, olardyŋ arasyndaǧy ökılettıkterdıŋ arajıgı naqty ajyratylmaǧan ahualda ekonomikany reformalaudaǧy barlyq qolǧa alynǧan ıster mänı jaǧynan oŋ nätijege jetkızbei, ūzaq uaqyt yrǧalyp-jyrǧaluǧa äkelıp tıreitın. Būl jaǧdaiat Keŋes Odaǧynda jaŋa Odaqtyq şart jobasynyŋ ainalasynda örbıgen talas-tartysty köbıne-köp uşyqtyra tüstı.

Nūrsūltan Äbışūly respubli­kalar­dyŋ ortalyqpen qaǧidatty jaŋa negızdegı özara qarym-qatynasqa köşuınıŋ negızgı ideologtarynyŋ bırı boldy. Ol Odaqtyq şartqa jedeldete qol qoiu – tüpkı maqsat emes, san aluan problemalardyŋ, eŋ aldymen, ekonomikalyq problemalardyŋ tüiının şeşudıŋ alǧyşarty ekenın bırneşe märte qadap tūryp aitqan-dy.

N.Ä. Nazarbaev, älbette, ortalyq partapparat funksionerlerı, äskeri-önerkäsıp keşenınıŋ, odaqtyq ministr­lıkter men vedomstvolardyŋ basşylary tarapynan odaqtyq töreşıldıktıŋ belsendı de öte pärmendı qarsylyǧyna tap boldy. Degenmen, Nūrsūltan Äbışūly pragmatik retınde keiın şegıner joldyŋ joq ekenın de aiqyn paiymdady.

Özderınıŋ jaily märtebesın saqtap qaluǧa müddelı, qasaŋ qaǧidany ūstanuda olardan kem tüspeitın ärı sany jaǧynan bırşama köp top Qazaqstannyŋ özınde de bar edı. Belgılı diplomat, qoǧam qai­ratkerı jäne publisist M.İ.Esen­äliev keiınnen būl jönınde bylai dep jazdy: «…Äskeriler, ortalyqtyŋ odaq­tyq filialdarynyŋ jobalauşylary – ondaǧan jyldar boiy jalaqy, medisinalyq qyzmettı paidalanu jäne basqa da mäseleler jaǧynan erekşe jaǧ­daida boldy. Olar Mäskeuge baǧy­nyp, respublikanyŋ, sonyŋ ışınde, qazaq­tardyŋ mūŋ-mūqtajyn aitpaǧannyŋ özınde, jergılıktı bilıktı közge ılmei, «temır şymyldyqtyŋ» arǧy jaǧynda ömır sürdı. Dalada jaqsy mektepterdıŋ, auruhanalardyŋ, klubtardyŋ joqqa tän ekenınde olardyŋ jūmysy da bolǧan emes… Sondyqtan, respublika egemen­dıgı­nen şahterler, metallurgter, himikter, mūnaişylar «qoryqpaidy». Olar derbes egemen respublikada jaǧdailary naşar bolmaitynyn tüsınedı. Al qor­ǧanys salasynyŋ ökılderı, odaqtyq jo­balau instituttarynyŋ «aq jaǧa­ly­lary» jaily ömırden aiyrylyp qaludan seskenedı. Olarǧa Qazaqstanda ömır sürıp, jūmys ısteu, bıraq Mäskeuge baǧynu öte ūnaidy. Būl qolaily edı».

Keiınırek, KSRO-da Odaqtyq şart­tyŋ jobasymen belsendı jūmys jüre bastaǧanda, Nūrsūltan Äbışūly mäse­lenıŋ maŋyzdylyǧyn paiymdai otyryp, özımızdıŋ qazaqstandyq nūsqany äzırleuge bastamaşylyq jasady. Onyŋ özegınde jatqan negızgı oilar 1990 jylǧy 10 qyrküiekte Qazaq teledidary arqyly berılgen «Bırlık pen toptasu üşın» dep atalatyn Qazaqstan halqyna arnaǧan Ündeuınde naqty belgılengen bolatyn. «Bız müldem jaŋa negızde – Egemen memleketter odaǧynda ömır sürudı bastaimyz. Onyŋ mänı aidan anyq: respublikalar öz aumaǧyndaǧy ūlttyq bailyqty ielenuge, paidalanuǧa ärı bilık etuge airyqşa qūqyq alady. Būǧan memlekettık egemendıktıŋ materialdyq negızı bolyp tabylatyn – jer, onyŋ qoinauy, su, äue keŋıstıgı men basqa da tabiǧi resurstary, bükıl ekonomikalyq jäne ǧylymi-tehnikalyq äleuetı kıredı. Odaqtyŋ özı respublikalardyŋ erıktılık, özara müddelılık jäne teŋ qūqyqty ärıptestık bastaularyna negızdeledı. Respublikalar ökılettıkterınıŋ bır bölıgın öz qalauynşa Odaqtyŋ özderı qūrǧan jaŋa basqaru organdaryna beruıne de bolady. Būl sipaty jaǧynan el auqymynda bırtūtas basşylyqty talap etetın qyzmet salalary: ırgelı zertteuler, qorǧanys baǧ­darlamalary, atom önerkäsıbı, ǧaryş jüielerı jäne t.b. bolmaq».

Būl Nūrsūltan Äbışūlynyŋ KSRO-nyŋ bedeldı ärı yqpaldy saiasatkerlerı qatarynda körınıp, halyq arasynda köp tanymal bola bastaǧan kezı ekenı eş taŋdanys tuǧyzbasa kerek.

Jyldar öte kele, ol bedel endı basqa tarihi jaǧdailarda saqtalyp qana qoimai, sonymen bırge, halyqaralyq deŋgeide eleulı öse tüstı.
Būl fenomennıŋ özegınde Nūrsūltan Äbışūlynyŋ boiyndaǧy dūrys pragmatizm sipaty jatyr.1980-şı jyldardyŋ aiaǧyndaǧy jaŋa Odaqtyq şarttyŋ qol qoiyluyna qatysty onyŋ közqarasyna tap osy pragmatizm äser ettı. Keŋestık kezeŋnen keiıngı keŋıstıktegı integrasiia mäselelerındegı onyŋ bırızdı saiasatyn da osy pragmatizm aiqyndaidy.

Euraziialyq integrasiiany memle­ket­tıŋ tūraqty damuynyŋ yqpaldy tetıkterınıŋ bırı retınde qarastyra otyryp, ol 1994 jyldyŋ özınde, KSRO-nyŋ üiındısınıŋ üstınde būrynǧy keŋestık respublikalar öz täuelsızdıgın ornyqtyruǧa ärekettenıp jatqan kezde Euraziialyq odaqty qūru jönındegı ideiany ūsyndy.

Nazarbaevtyŋ berık senımınşe, qauyrt jahandanyp jatqan älemde bolaşaq ırı integrasiialyq bırlestıkterge tiesılı. Būǧan balama joq.

Arada 20 jyl ötkende, üstımızdegı 2014 jyldyŋ 29 mamyrynda elımızdıŋ elordasy Astanada Qazaqstan, Resei jäne Belarus özınıŋ maŋyzy jönınen tarihi Euraziialyq ekonomikalyq odaq qūru turaly şartqa qol qoiǧan kezde bızdıŋ bärımız Qazaqstan basşysy ideiasynyŋ tamaşa jüzege asuynyŋ kuäsı boldyq.

Saltanatty räsımde söilegen sözınde Nūrsūltan Äbışūly qūrylǧan odaq tek qana ekonomikalyq bolyp tabylatynyn, qatysuşy memleketterdıŋ täuelsızdıgı men saiasi egemendıgı mäselelerıne eşqandai da äser etpeitının mälımdep, Qazaqstannyŋ būl ıstegı közqarasyn berık ärı şegendep belgılep berdı. «Bızdıŋ bırlestıgımızde saiasi egemendık berık ärı myzǧymastai. Būl aksioma. Ol, ol ma, ekonomikalyq integrasiia tap osy ūlttyq memlekettılıktı nyǧaityp, tūraqty ekonomika arqyly ony edäuır bekemırek etu üşın damytyluda» dep atap aitty Prezident.

* * *

1980-şı jyldardyŋ soŋy būrynǧy KSRO-nyŋ barlyq halyqtarynyŋ arasynda etnizm dürbeleŋı men būryn-soŋdy bolmaǧan ūlttyŋ özın-özı tanuyndaǧy ruhani serpılısımen erek­şelenetın edı. Ondaǧan jyldar boiǧy tyiym salulardan keiın adamdar ūlttyq damudyŋ maŋyzdy problemalary: jalpykeŋestık jasandy mädeniettıŋ bır ızge salynuşylyǧynyŋ zardaptary, tereŋ assimiliasiialyq üderıster, ūlttyq erekşelıkterın, salt-dästürlerın joǧaltu, ana tılderdıŋ joiylu qaupı turaly aşyqtan aşyq aitylyp jatty.

Alaida, atalǧan üderıs 1986 jylǧy Jeltoqsan oqiǧalarynan keiın jäne sonyŋ ızınşe qazaq halqyna qatysty bastalǧan quǧyn-sürgınnen soŋ Qazaq­standa qalyptasqan asa kürdelı moral­dyq-psihologiialyq jaǧdaida ötıp jatty. KOKP Ortalyq komitetınıŋ 1987 jyl­dyŋ şıldesınde qabyldanǧan qau­lysynda qazaq halqyna «qazaq ūltşyl­dyǧy» degen qiianatty da dälelsız aiyp taǧyldy, al basqaşa oilauǧa täuekelı jetken basqaru oryndardaǧy jergılıktı kadrlarǧa, mūndaida ūlty qazaq bolmasa da, kemsıtu men qoqan-loqy körsetu nauqany qanat jaidy. Sondyqtan azamattar arasynda özara senımdılıktı qalpyna keltırmei tūryp, köp ūltty respublikadaǧy özge ısterdıŋ tabysty jüruı mülde mümkın emes bolatyn.

Mūndai jaǧdaida tılder turaly zaŋ jobasynyŋ qoǧamda ötkır pıkırtalastar tuǧyzuy tüsınıktı ahual edı.

Osylardy tereŋ sezıne otyryp, Nūrsūltan Äbışūly pıkırtalastyŋ barlyq taraptar qūqyn bır qalypqa tüsıretın ärı tılderdıŋ bır de bırıne artyqşylyq beruge jol bermeitın, salmaqty, sentristık közqarastyŋ jaqtauşysy retınde zaŋ jobasyn äzırleuge jäne ony alǧa jyljytuǧa belsendı aralasty.

Sondyqtan parlamenttık pıkırta­lastar bastalmas būryn özınıŋ söilegen sözderınıŋ bırınde N.Ä. Nazarbaev zaŋ jobasyn aldyn ala halqymyzǧa bylaişa tüsındırıp berdı: «Taiauda baspasözde tılder turaly Qazaq KSR zaŋynyŋ jobasy jaryq köredı, ony respublika ǧalymdary men mamandarynyŋ, mä­de­niet qairatkerlerınıŋ ülken toby ūzaq uaqyt boiy daiyndady. Būl qūjatqa tübe­geilı baǧa berıp jatqym kelmeidı, būl – bükıl qazaqstandyqtardyŋ ısı. Tek jobanyŋ qūqyqtyq tūjyrym­da­masynyŋ basqa respublikalarda qa­byldanǧan osy taqylettes zaŋdar tūjyrymdamalarynan, atap aitqanda, onyŋ internasionaldyq mänın küşei­tu tūrǧysynan aitarlyqtai erekşe­lenetınıne nazar audarǧym keledı. Jaŋa zaŋnyŋ avtorlary basşylyqqa alǧan bas­ty ölşemderdıŋ bırı respublikaǧa atyn bergen halyqtyŋ şynaiy örken jaiuyna basqa ūlttar adamdarynyŋ qūqyqtary men bostandyqtaryna qysym jasau esebınen qol jetkızuge bolmaityndyǧy turaly tereŋ oi bolatyn. Jergılıktı ūlt tılınıŋ naqty qorǧaluyn barşa jūrtşylyq tübegeilı şaradan – oǧan memlekettık märtebenıŋ zaŋdy türde bekıtılıp berıluınen şyn mänınde ädıl aŋǧaryp otyr. Alaida, osyndai qadam jasala otyryp, barlyq halyqtar tılderınıŋ erkın damuyna da zaŋnamalyq jolmen kepıldık berıletın bolady. Būl oraida orys tılı ūltaralyq qatynas tılı retındegı öz funksiialaryn laiyqty atqara beretın bolady, ol būrynǧydai ärbır halyqtyŋ, ärbır adamnyŋ quatty ziiatkerlık äleuetı rölın saqtap qalady».

Salmaqty közqarastyŋ arqasynda 1989 jyldyŋ qyrküiegınde qabyldanǧan «Tılder turaly» Qazaq KSR-ınıŋ Zaŋy belgılı bır därejede etnosaralyq qarym-qatynastardyŋ ötkırlıgın tömendetıp, respublikadaǧy tūraqtylyqty nyǧai­tuǧa septıgın tigızdı.

Nūrsūltan Nazarbaev qazaq ūltynyŋ şynaiy örleuı Qazaqstan halqyn qūrai­tyn barlyq etnostardyŋ bır mezgılde ärı jan-jaqty ūlttyq-mädeni damuy jaǧdaiynda ǧana mümkın ekenın ünemı atap körsetıp otyrdy.

Nätijesınde respublikada 1989 jyldan, keiınnen 1995 jyly qūrylǧan Qazaqstan halqy Assambleiasynyŋ tüp negızı bolǧan ūlttyq-mädeni ortalyqtar aşyla bastady. Köptegen etnostyq toptar, sonyŋ ışınde bır kezderı Qazaqstanǧa mäjbürlep jer audarylǧan nemıster, koreiler, poliaktar, litvalyqtar, qyrym tatarlary, meshet türıkterı, vainahtar, qaraşailar men balqarlar, grekter jäne basqalar özderınıŋ tarihi otandarymen üzılgen bailanysty qaita jaŋǧyrtuǧa kırıstı. Qazaq ūltynyŋ baǧzy zamandardan bergı tabiǧi oşaǧy bola otyryp, Qazaqstan älemge tarydai şaşylyp ketken qazaq diasporasyn jinai bas­tady, 1992 jyly qūrylǧan Düniejüzı qazaqtarynyŋ qauymdastyǧy sonyŋ ortalyq ūiymyna ainaldy.

Nūrsūltan Äbışūlynyŋ köne zamandardan tamyr tartatyn Nauryz meiramyn qalpyna keltıru jönındegı küş-jıgerıne de osy tūrǧydan kelgen jön. Qazaqstanda Keŋes ökımetı ornaǧannan keiın būl meiram 1980-şı jyldarǧa deiın 60 jyldan astam uaqyt boiy halyqtyŋ ömırınen «şet qalǧanyna», bıreuler atap ötse de – jasyryn, şaǧyn otbasylyq aiada, köbıne öz şaŋyraǧynyŋ mūqiiat jabylǧan esıgınıŋ arǧy jaǧynda atap ötkenıne qazırgı jastar, sırä, taŋǧalatyn şyǧar.

Qaita qūru kezınde Qazaqstanda Nau­ryzdy qalpyna keltırudı ūiǧarǧanda, ertede ony qalai ötkızgenın äŋgımelep bere alatyn aqsaqaldar köp bola qoiǧan joq. Osyǧan bailanysty Nūrsūltan Äbışūly tarihşy-ǧalymdardy, ädebietşılerdı, öner qairatkerlerın jūmyldyrdy. Bızdıŋ ömırımızge tabiǧattyŋ özı tartu etken Jaŋa jyldyŋ keluı saltanaty osylaişa oralǧan bolatyn, ol uaqyt öte kele ūlttardyŋ bärı bırdei qosylyp qazaqstandyqtar atap ötetın bükılhalyqtyq merekege ainaldy.

Özınıŋ tarihy men mädenietıne mūndai ūqypty ärı mūqiiat közqaras köp jyl ötken kezde Prezidenttıŋ «Mädeni mūra» ūzaq merzımdı memlekettık baǧ­darlamasy turaly bastamasynan körınıs tabady. Ony jūrtşylyqqa tanystyra kele, N.Ä.Nazarbaev äŋgıme ūlttyŋ özın-özı ūstauynyŋ patriarhaldyq pı­şınderın qalpyna keltıru turaly emes, bızge ruhani küş beretın, tarihtyŋ buyrqanǧan tolqynynda özımızdı saqtap qaluǧa kömektesetın köne zamanǧy jäne qazırgı zamanǧy ülgılerı turaly bolyp otyrǧanyn aitqan bolatyn.

Ūlt mäselesın dūrys ta aşyq şeşu baǧytyn däiektı ıske asyra otyryp, N.Ä.Nazarbaev alǧaşqy kezektegı ısterdıŋ bırı retınde KOKP Ortalyq komitetınıŋ 1987 jylǧy şıldede qabyldanǧan atyşuly «qazaq ūltşyldyǧy» turaly qaulysynyŋ küşın joiuǧa qol jetkızu maqsatyn qoidy. Söitıp, KOKP Orta­lyq komitetınıŋ 1989 jylǧy 19 qyr­küiek­te ötken plenumynda söz söilei kelıp, N.Ä. Nazarbaev osy qūjat turaly bylai dedı: «Onda dälelsız ǧana emes, halyq­tyŋ ar-namysyna tietın tūjyrym-sy­maqtar da jıberılgen. Mysalǧa, «qazaq ūltşyldyǧy» degen tüsınık boi kör­setedı. Bıraq, prinsipınde, qandai da bır tūtas halyqqa osyndai ızgılıkke jat belgıler tän boluy mümkın be? Älbette, joq! Ärı men oǧan kämıl senımdımın. Jäne ūlttyq demokratiianyŋ bolmaityny sekıldı, qazaq, orys, özbek, latyş jäne taǧy sol siiaqtylardyŋ ūltşyldyǧy degennıŋ boluy da mümkın emes. Respublika kommunisterı men jūrtşylyǧynyŋ pıkırın bıldıre kelıp, Ortalyq komitet­ten qazaq halqynyŋ adaldyǧy men ar-na­mysyna nūqsan keltıretın, onyŋ in­ter­nasionalistık mänıne köleŋke tü­sı­retın qaulynyŋ qate qaǧidalaryn qaita qaraudy sūraimyn». Aqyr aiaǧynda na­mysqa tietın sol qaulynyŋ küşı joiyldy.

Sonymen bır mezgılde, Jeltoqsan oqiǧalarynan zardap şekkenderdı aqtau ısı bastaldy: oǧan qatysuşylardyŋ köbınıŋ qūqyqtary qalpyna keltırılıp, qalypty ömırge qaita oraldy. Būl jūmystyŋ äldebır jerde emes, Nūrsūltan Nazarbaev basqaryp otyrǧan däl sol Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq komitetınıŋ ǧimaratynda bastalǧanyn köp adam bıle de bermeidı. Jeltoqsan oqiǧalaryn zertteu komissiiasyn 2 ret qūruǧa tura kelgenı belgılı. Alaida, bolǧan ıstıŋ naqty beinesın qalpyna keltıru qajet edı.

Sol alǧaşqy kezeŋnıŋ basty qory­tyndysyn Elbasy özınıŋ «Jadymyzda jattalsyn, tatulyq däiım saqtalsyn» atty maqalasynda şyǧardy: «…Sol jyldardaǧy saiasatşylar «halyqtar dostyǧyna nūqsan kelgen joq», «ke­ŋes­tık internasionalizm auyr synda tözımdılık tanytty» degen saryndas äbden jauyr bolǧan jattandy tır­kes­terdı dūǧa sözındei jalyqpastan qaitalaumen boldy. Alaida, adamdar dostyqqa syzat tüskenın, türlı ūlt ökılderı arasyndaǧy qarym-qatynasta aitarlyqtai salqyndyqtyŋ paida bolǧanyn, ärqaisylarynyŋ özdı-özı bolyp oqşaulanuǧa beiımdılık tanyta bastaǧanyn aŋdamai qalǧan joq. Jaǧdaidy partiia jäne memlekettık organdardyŋ oraşolaq ıs-qimyly odan saiyn uşyqtyra tüstı, olar oŋtaily da nysanaly jūmys jürgızudıŋ ornyna mätıbilıktıŋ bäz-baiaǧy dästürlerıne basyp, materialdyq jaǧynan da, ūiymdyq jaǧynan da däiektelmegen ūzyn-sonar «ıs-şaralarynyŋ josparyn» jasaumen şektelıp jürıp jatty.

Täuelsızdık alǧannan keiın ǧana elımızde qazaq halqynyŋ tılın, ädet-ǧūrpy men salt-dästürın şyndap qalpyna keltırudı maqsat tūtqan ruhani örleu bastaldy.

Sonymen, totalitarlyq jüie qorlyq körsetıp, jäbırlegen halyqqa, saiyp kelgende, Qazaqstandy meken etken basqa da halyqtarǧa qysym jasau tyiyldy. Mäŋgılıkke tyiyldy dep senemın».

Sol kezde totalitarlyq jüienıŋ qyl­mystyq qyzmetınıŋ būdan da basqa soraqy faktılerı aşylǧanyn atap ötuımız qajet. Aral teŋızı alabyndaǧy ekologiialyq apat pen Semei iadrolyq poligony tu­raly aqparat jalpyǧa jariia etıldı. Osyn­­dai jaǧdaida 1989 jylǧy 27 aqpanda jasalǧan iadro­lyq jarylystyŋ salda­rynan qor­şaǧan ortaǧa taralǧan radio­aktivtık şyǧaryndy turaly habar jūrt­şy­lyqty dür sılkındırıp, olardy iadro­lyq synaqtarǧa qarsy baǧyttalǧan quat­ty «Nevada-Semei» qozǧalysyna ūlas­qan narazylyq aksiiasyna alyp şyqty.

Aitqandai, Qazaqstanda ornalas­ty­rylǧan jappai qyryp-joiatyn qarudyŋ infraqūrylymyn joiu turaly mäselede qazaqstandyq ziiatkerler alǧaş ret bır jeŋnen qol, bır jaǧadan bas şyǧaryp jūmys ısteudıŋ ülgısın körsettı. Eger Oljas Süleimenov adamdardy «Nevada-Semei» qozǧalysyna «Poligon joiylsyn!» degen ūranmen bırıktırse, Nūrsūltan Nazarbaev öz ökılettıkterın paidalana otyryp, būl prosestı qisyndy nüktesıne jetkızdı.

Qazır būl turaly ūmytylyp ta barady, alaida resmi Mäskeu ol qozǧalystyŋ düniege keluınen qatty üreilendı. Būl turaly belgılı halyqaralyq zertteuşı, professor Chjen Kun Fu «Qazaqstan geosaiasaty: ötken men bolaşaqtyŋ arasynda» atty kıtabynda bylai dep jazady: «1989 jyly ūiymdastyrylǧan «Semei-Nevada» iadrolyq synaqtarǧa qarsy qozǧalys qazaq ūltynyŋ qūqyqtaryn qorǧady, sondyqtan da Qazaqstan KP Ortalyq komitetınıŋ bırınşı hatşysy būǧan senımsızdıkpen qarady. Mūny bır kezderı ūltşyl qozǧalys dep sanau qabyldanǧan bolatyn. Alaida G.V.Kolbindı N.Ä.Nazarbaev almastyrǧannan keiın būl problemaǧa basa nazar audarylyp, qozǧalys özıne taŋylǧan ūltşyldyq belgılerınen bırte-bırte aryla bastady. Semei poligonynda soŋǧy iadrolyq synaq ötkızılıp, sosyn ol jabylady degen şeşım qabyldandy. Osydan keiın qozǧalys, basqa reŋkterden ada, taza iadrolyq jarylystarǧa qarsy qozǧalysqa ainaldy».

Būl turaly O.Süleimenov bylai dep eske alady: «…Ortaq pıkırge keldık – üş mekenjaiǧa – KOKP Ortalyq komitetıne, KSRO Joǧarǧy Keŋesıne, KSRO Ministrler kabinetıne hat jazu kerek. Respublikalyq organdarǧa emes, öitkenı, poligon Mäskeuge baǧynatyn… Künder ötıp jatty, jauap kütıp jürmız. Jauap bır aptadan keiın keldı. Bır mekenjaidan – Ministrler kabinetınen. Ükımettık komissiia ūşyp keldı. Tekserdı. Bärı qalpynda. Degenmen, ün qatqandaryŋa rahmet. Bızdıŋ Ortalyq komitetke men barǧan joqpyn: basşylarmen qatysymyz sonşalyqty emes edı, onyŋ üstıne, olar qandai kömek körsete alsyn».

N.Ä.Nazarbaevtyŋ keluımen Ortalyq komitettıŋ közqarasy kürt özgerıp sala berdı, ol özı sailanǧan bes künnen keiın-aq, 1989 jylǧy 27 mausymda şyǧarmaşylyq jäne ǧylymi ziialy qauym ökılderımen kezdesıp, män-jaidy tüsındıre otyryp bylai dedı: «Eŋ qat­­ty oilandyratyn mäselelerdıŋ bırı – Qazaqstandaǧy ekologiialyq jaǧ­dai, – dedı ol. – Osynda qatysyp otyr­ǧan­dar­dyŋ keibırı «Nevada» qozǧa­ly­syna respublikalyq deŋgeide qoldau körsetıle me dep sūrady.

Körsetıledı, būl turaly baspasözde jariialandy da. Semei oblysyndaǧy poligon jönındegı mäsele kürdelı närse. Bız «Nevada» qozǧalysyn qoldaimyz ärı onyŋ maqsaty ızgı dep esepteimız. Bügıngı taŋda onda oŋ özgerıster bar – Semei poligonynda jarylystar sany qysqaryp, olardyŋ küşı azaityluda, öŋırdegı densaulyq saqtaudy, barlyq äleumettık infraqūrylymdy damytu jönınde şaralar qabyldanuda. Būl baǧyttaǧy küş-jıgerımızdı mındettı türde arttyra beretın bolamyz».

Ol öz sözınde tūrdy, Mäskeude KOKP Ortalyq komitetınıŋ plenumynda söz söilep, öz oiyn anaǧūrlym üzıldı-kesıldı bıldırdı: «Qazaqstanda tek äskeri vedo­mostvolardyŋ özı ǧana milliondaǧan gektardy şaruaşylyq ainalymnan şyǧardy. Bızdıŋ aumaqta, mıne, 40 jyl boiy iadrolyq qarudy keŋ auqymda synau jürıp jatyr. Jūrtşylyqtyŋ ony jabu turaly talaptary elenbei keledı. Qarqyndy uran öndırudıŋ tigızetın zardaptaryn halyq bılmeidı. Ärine, mūnyŋ bärı, tūtastai alǧanda, el müddesın qorǧau üşın qajettı, bıraq būl qajettılıktı adamdarǧa tüsındıru, soǧan bailanysty joǧaltqandarynyŋ ornyna ötemaqy töleu kerek qoi. Alaida, būl tūrǧyda eşteŋe ıstelıp jatqan joq. Zorlyq-zombylyqty şeşımder qabyldai salatyn şımırıkpestık halyqtyŋ ūlttyq sezımıne kırbıŋ tüsırmeuı mümkın emes».

Soŋynan, täuelsız Qazaqstannyŋ Tūŋǧyş Prezidentınıŋ alǧaşqy jar­lyqtarynyŋ bırı N.Ä.Nazarbaev 1991 jylǧy 29 tamyzda qol qoiǧan «Semei poligonyn jabu turaly» Jarlyq boldy. Bügınde ol barşaǧa mälım tarihi faktıge jäne bızdıŋ ūlttyq maqtanyşymyzdyŋ mänıne ainaldy. Alaida, ondai qadamǧa batyl baru jeke bastyŋ zor erık-jıgerın tanytsa kerek.

Nūrsūltan Nazarbaev, sondai-aq, keŋestık Qazaqstannyŋ barlyq basşy­lary­nyŋ arasyndaǧy kommunistık ideo­logiianyŋ dınge dästürlı dūşpandyq-kem­sıtuşılık qatynasyn äşkerelei otyryp, oǧan jaŋa közqaras qalyptastyryp, qoǧam ömırınde dıni tanym men kleri­kalyq instituttardy küşeitıp, nyǧai­tuşy jäne keŋeitu prosesın örıs­tetuşı alǧaşqy basşy boldy. Osy maqsatta 1989 jyldyŋ 25 qyrküiegınde ol dıni qairatkerlerdıŋ ülken tobymen kezdestı, olardyŋ qatarynda Qazaqstan mūsylmandarynyŋ qaziy R.Nysanbaiūly, Orys pravoslavie şırkeuı Almaty jäne Qazaqstannyŋ episkopy Evsevii, Evangelie hristian-baptisterı bükılodaqtyq keŋesınıŋ Qazaqstan boiynşa aǧa presviterı V.V.Gorelov, Jetınşı kün adventisterı şırkeuınıŋ respublika boiynşa aǧa uaǧyzdauşysy İ.M. Velgoşa jäne taǧy basqalar boldy. Syndarly da özara senımdı äŋgımelesu barysynda ol dındarlardyŋ ötınışterı men ūsynystaryna oŋ jauap berıp, öz kezegınde olardan da jalpyadamzattyq moraldyq-imandylyq bastaularyn taratu men saqtauǧa, meiırımdılık tanytuǧa köŋıl böludı, äsırese, ana men balany qorǧau, mügedekter men jasy ūlǧaiǧandarǧa kömek körsetu üşın qaiyrymdylyqqa barynşa küş-jıger jūmsaudy sūrady. «Memleket pen dınder arasynda tuyndaityn mäselelerdı Konstitusiiaǧa säikes jer-jerde ıs jüzınde şeşu kerektıgın» basa aita otyryp, Nūrsūltan Äbışūly osyndai kezdesulerdı jüielı türde ötkızudı ūsyndy.

KSRO-da ondaǧan jyldar boiy jürgızılıp kelgen ateistık saiasattyŋ saldary dıni räsımderdıŋ jarymjan küige tüsuıne äkelıp soqqan bolatyn. Dındarlar öz mınäjattaryn jasyryn oryndauǧa mäjbür etıldı. Dıni sanany joidasyz kelemejdeuge, dınge senuşılerdı kemsıtuşılık pen dın qyzmetşılerın qudalauşylyqqa jol berıldı. Qazaqstannyŋ jaŋa basşysynyŋ osynyŋ bärıne toqtau salǧan saiasaty men ūstanymyn jūrtşylyqtyŋ qandai alǧyspen, qoldaumen qarsy alǧany aitpasa da tüsınıktı şyǧar.

Sol kezde Rim Papasynyŋ Qazaq­stanǧa saparmen keletının, al respublikanyŋ adamzat tarihynda būryn-soŋdy bolmaǧan älemdık dınder sezın ötkızudıŋ bastamaşysy ärı jūmys ornyna ainalatynyn boljap bılu mümkın be edı?.. Bıraq, özımız körıp otyrǧandai, ruhani qaita jaŋǧyru saiasaty, konstitusiialyq kepıldıkterde körsetılgen senım bostandyǧy, pliuralizm men toleranttyq, könelerın paidalanuǧa qaita engızıp qana qoimai, jaŋa ǧibadathanalar tūrǧyzu, qazırgı zamanǧy jahandyq problemalardy şeşu üşın syndarly konfessiiaaralyq ündesudı jolǧa qoiu – mūnyŋ barlyǧynyŋ tüp-tamyry sonau 1989 jyldyŋ enşısınde jatyr.

Alaida, būl tek ıstıŋ bastaluy ǧana bolatyn. Aldaǧy tolyq erkındık pen täuelsızdık üşın küres saparynda ony älı de talai tar jol, taiǧaq keşu kütıp tūr edı…

* * *

Adam uaqytty taŋdamaidy, ol tek uaqytpen bırge tynystaidy. Alaida, Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ bükıl saia­si ömırbaiany belgılı därejede būl naqyldy joqqa şyǧarumen keledı. Öitkenı, memlekettık qairatker retınde ol özıne berılgen jaǧdaiattar jüiesınıŋ auqymymen şektelıp qalmai, taǧdyrdyŋ jazǧanyna senıp, sonyŋ yrqyna enjar ılesıp kete bermedı. Kerısınşe, ol qalyptasqan jaǧdaiǧa könbei, būlqynys tanytyp, bolmysty özı belsene qalyptastyra otyryp, asa qolaisyz jaǧdaida jäne ıs jüzınde taqyr jerde jaŋa memleket ornatumen qatar, res­publikany älemdık qauymdastyqtyŋ tolyqqandy ärı bedeldı müşesı deŋgeiıne kötere aldy.

Al sol 1989 jyly būl tüsımızge de kırmep edı, al bügınde ol bızdıŋ kündelıktı ömırımızdıŋ bölınbes bölşegıne ainaldy.

Būl jeŋıs te qazaqstandyqtardyŋ eldıŋ Tūŋǧyş Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ töŋıregıne toptasyp, mūqiiat ekşep salǧan strategiialyq baǧytynsyz mümkın bolmas edı. Būl jönınde Elbasynyŋ bırde bylai degenı bar: «Osy jyldardyŋ bärınde maǧan körsetılıp kele jatqan bükılhalyqtyq qoldau – men üşın ülken marapat. Eŋ qiyn uaqyttarda maǧan osy jıger berdı jäne berıp te keledı… Men mynany ǧana berık senımmen aita alamyn: densaulyǧym men küşım barda Otanym men Qazaqstan halqynyŋ igılıgıne qyzmet ete beremın!».

(«Egemen Qazaqstan», №121 (28345). 21 mausym, senbı, 2014 jyl)