Şılde aiynyŋ soŋynda elımızde valiuta baǧamy qatty özgerıske ūşyraǧany belgılı. Aldymen 26 şılde künı bırden 364 teŋgege deiın şaryqtap şyǧa kelgen AQŞ dollary qazır 350-353 teŋge şamasyna tūraqtady. Töl aqşamyz kün sanap bırtındep qaitadan nyǧaiyp kele jatqandai tür baiqatady. Alda teŋgenıŋ dollarǧa şaqqandaǧy baǧamy qandai boluy mümkın? Osy sūraqqa jauap ızdep, qazırgı jaǧdailardy sarapqa salyp körgen edık.
Ärine, qazırgı uaqytta älemdık naryqtaǧy «qara altynnyŋ» baǧasy bızdıŋ ǧana emes, būrynǧy keŋestık elderdıŋ ūlttyq valiuta baǧamyna aitarlyqtai yqpalyn tigızıp tūr. Ekınşıden, elımızben tyǧyz sauda ärıptestıgı boiynşa bailanys jasaityn elderdegı valiuta baǧamynyŋ özgeruı de teŋgemızdıŋ qūnyn qaita baǧamdauǧa mäjbürleidı. Mäselen, 16 şılde men 26 şılde aralyǧynda mūnaidyŋ bır barrelı 48,09 dollardan 44,78 dollarǧa deiın tömendegen edı. Mūnyŋ ızın ala körşı Reseide dollardyŋ rublge şaqqandaǧy qūny 62-den 65,95 rublge köterıldı. Osy jaǧdaidyŋ bärı bızge teŋgenıŋ qūnyn qaita qarauǧa mäjbürledı. Nege?
– Öitkenı, Resei – bızdıŋ sauda boiynşa eŋ ülken ärıptesımız. Sondyqtan, ekı el arasyndaǧy sauda kezınde bäsekelestıktı saqtau üşın teŋge baǧamynyŋ özgeruıne mümkındık beremız. Äitpese, tauarlardy satu nemese satyp alu, qyzmet körsetu kezınde ūtylamyz. Byltyrǧy alǧaşqy jarty jyldyqtaǧy jaǧdaidy esıŋızge tüsırıp körıŋız, sol uaqytta Resei rublınıŋ dollarǧa şaqqandaǧy qūny bırşama tömen bolatyn. Al teŋge Ūlttyq banktıŋ qoldauy arqasynda asa qatty qūnsyzdana qoiǧan joq. Esesıne Reseidegı tauarlar teŋgege şaqqanda bırşama arzan bolyp şyqty. Osyny paidalanyp qalǧysy kelgender Reseige arzan tauarǧa aǧyldy, sonyŋ saldarynan elımızdegı otandyq öndırısşılerdıŋ önımderı sauda sörelerınde tūryŋqyrap qalyp, ekonomikalyq jaǧynan bırşama zardap şekken edı. Sondai jaǧdai qaitalanbas üşın bız körşı eldıŋ valiuta baǧamyn da esepke alamyz, – dep tüsındıredı «Halyq bankı» AQ-nyŋ enşıles «Halyk Finance» kompaniiasy Zertteu departamentınıŋ direktory Mūrat Temırhanov.
Bıraq bır eskeretın jai, şılde aiynyŋ soŋynda teŋge alǧaş qūnsyzdanǧanda Ūlttyq bank ony erkın ainalymǧa jıberu saiasatyn ūstandy. Ärı elımızdıŋ basty bankınıŋ qarjy naryǧyna qatysu deŋgeiı şılde aiynda 8,8 paiyzdan aspaǧan bolatyn. Endı qazır būl jaǧdai özgerdı. Ūlttyq bank töraǧasy Daniiar Aqyşev qarjy naryǧyndaǧy saudaǧa aralasuǧa äzır ekendıkterın, būdan ärı de valiutany satyp aludy jalǧastyratynyn mälımdegen bolatyn.
– Eger mūnaidyŋ bır barrelı 35 dollardan tömendep, rubldıŋ dollarǧa şaqqandaǧy qūny 70 rubl şamasynda bolsa, onda teŋgenıŋ baǧamyn erkın ainalym jaǧdaiynda qaita qarastyruymyz mümkın. Mūndai jaǧdaida naqty mölşer qandai bolatynyna da boljam aita almaimyz. Bıraq, bır eskeretın jai, mūnaidyŋ baǧasy 35 dollarǧa tüskennıŋ özınde Ūlttyq bank qarjy naryǧyna qatysyp, kez kelgen auytquşylyqty retteuge küş salady. Būl jaǧynan kelgende eşqandai kürdelı mäsele joq. Sondyqtan teŋgenıŋ aiaq astynan, kütpegen jerden qymbattauyna jol berılmeidı, – dep sendırdı jaqynda ötken baspasöz konferensiiasynda D.Aqyşev.
Al Ūlttyq bank teŋge baǧamyn tūraqtandyru üşın ötken jylǧydai belsendı intervensiialar jürgızuge äzır me, kenetten teŋge qūnsyzdanatyn bolsa, onyŋ baǧamyn osyndai jolmen ūstap tūru josparda bar ma? Būl tūrǧydan kelgende de Ūlttyq bank öz ūstanymyn aiqyndaǧan. Bas bankir «Ūlttyq bank teŋge nyǧaiǧannyŋ özınde qarjy naryǧyndaǧy saudaǧa aralasuyn jalǧastyra beredı. Al qarjy tūraqsyzdyǧy qaupı tuyndap, teŋge qūnsyzdanǧan jaǧdaida intervensiia jürgızuge äzırmız» dep teŋgenı qoldau şarasyna qatysty sūraqqa naqty jauabyn bergen.
Oraiy kelgende aita keteiık, ötken jyldyŋ şılde aiynda teŋgenıŋ qūnsyzdanuy üzdıksız jalǧasqan kezde Ūlttyq bank milliondaǧan dollarmen intervensiia jürgızgen edı. Sonyŋ nätijesınde dollar baǧamynyŋ şekten şyǧa qymbattauyna jol berılmedı. Alda mūndai jaǧdai qaitalanatyn bolsa, Ūlttyq banktıŋ intervensiia jürgızuge äzır ekendıgı de köŋılge bır demeu.
– Ūlttyq banktıŋ mūndai saiasatynan aldyn ala habardar bolyp otyrǧanymyz jaqsy. Ol halyqtyŋ senımın nyǧaituǧa tiıs. Öitkenı, dollar alǧaş qymbattaǧan kezde köşege şyǧyp baiqap körseŋız, halyqtyŋ bärı jappai dollar satyp aluǧa köşedı. Banktegı teŋgemen saqtalǧan depozitterın şūǧyl dollarǧa aiyrbastaityndar da az bolmaidy. Sebebı, olardyŋ sanasyna «dollar taǧy qymbattaidy» degen qorqynyş ūialap qalady. Sol qorqynyştyŋ äserımen jappai dollar satyp alyp, ışkı naryqta dollardyŋ jetıspeuşılıgın tuǧyzady. Būl psihologiialyq faktor da dollardyŋ qymbattauyna ülken äserın tigızedı. Köp jaǧdaida, mūnaidyŋ baǧasynan būryn, halyqtyŋ sanasyndaǧy qorqynyş valiuta baǧamyna qatty äser etetının de baiqauymyz kerek. Bız bır jaǧynan dollar baǧasynyŋ köterıluıne özımız osylai yqpal etıp jatqanymyzdy bıluge tiıspız. Sondyqtan, qandai jaǧdaida da eŋ bırınşı qorqynyştan arylǧan dūrys. Ūlttyq banktıŋ teŋge qūnsyzdanǧan kezde ony bır şektı mölşerden asyrmaitynyna sengenımız jön, – deidı Parlament Mäjılısınıŋ deputaty Jeksenbai Düisebaev.
Keibır sarapşylar «mūnai baǧasy keide qaita köterılıp jatady. Bıraq ondai kezde soǧan säikes teŋgenıŋ nyǧaiǧanyn baiqamadyq» degen pıkırler aitady. Būl pıkırlerdıŋ şyndyqqa janasatynyn, janaspaitynyn ötken jylǧy jaǧdailardy saraptap şyqsaq ta jetkılıktı siiaqty. Byltyr mūnai baǧasy 50 dollardan tömendeuı ūzaq uaqytqa jalǧasqanda, teŋge 390-ǧa deiın qūnsyzdanǧan edı, al mūnai baǧasy qaitadan eptep köterılgende teŋge 327-ge deiın nyǧaidy. Taǧy bır eskeretın jai, Energetika ministrlıgınıŋ mälımetıne qaraǧanda, Qazaqstannyŋ jalpy eksportyndaǧy mūnaidyŋ aqşaǧa şaqqandaǧy mölşerı 55 paiyz şamasynda eken. Sondyqtan tek mūnai baǧasynyŋ özgeruı teŋge qūnyna 100 paiyz yqpalyn tigıze almaidy. Oǧan joǧaryda aityp ötkendei, bırneşe faktor äser etedı. Negızınen, sarapşy-maman aitqandai, psihologiialyq faktor, iaǧni, halyqtyŋ sanasyndaǧy qorqynyş köp äserın tigızedı. Al mūnai baǧasy jaqsy jaǧyna özgergende, qūny köterıle bastaǧanda, onyŋ teŋge baǧamyna yqpalyn bırden kütuge bolmaidy. Ol bırtındep äser etedı.
Teŋge baǧamyna qatysty boljam aitylǧanda, «biylǧy qabyldanǧan biudjette valiuta baǧamy 360 teŋge mölşerınde belgılengenın, sondyqtan Ūlttyq bank ony osy mölşerde ūstauǧa tyrysady» degen tūjyrym jasaityn sarapşylar da joq emes. Bıraq Ūlttyq bank būl tūjyrymnyŋ tübırımen qate ekenın mälımdedı. «Josparlanyp, qabyldanǧan biudjette valiuta baǧamy jalpy ekonomikalyq ülgıge sai belgılengen bolatyn. Ūlttyq bankke būl negızgı meje emes, osy baǧam şamasynan şyǧuǧa da küş salmaidy. Dollar baǧamyna äser etetın bırneşe faktorlarǧa bailanysty teŋgenıŋ qūny özgerıp otyrady» dep tüsındırgen edı Daniiar Aqyşev. Sondyqtan teŋge baǧamyna naqty boljam jasau äzırge mümkın bolmai tūr.
Meŋdolla ŞAMŪRATOV
