MEMLEKETTIK TIL

Älem elderınıŋ täjıribe­sıne köz salsaq, memleket halqyn bırtūtas etıp toptastyra alatyn qūndylyqtar bırneşeu. Bırınşı – tıldık faktor. Būǧan Europa elderınde de, älemnıŋ basqa qūrlyqtarynda da mysal köp. Aitpaqşy, bız «köp ūlttymyz» dep maqtanamyz, bıraq kärı qūrlyqta bızden de köp ūlystar bırge ömır sürıp jatqan memleketter jetkılıktı. Fransiiada 180 ūlt, Türkiiada 140-tan astam ūlt bar, Europa elderınıŋ qai-qaisynyŋ jaǧdaiy da osy. Ūlybritaniiada tıptı 1 myŋǧa tarta ūlt ökılderı tūrady, tek Angliianyŋ özınde ǧana 300 tılde söileidı degen derek bar. Bıraq olardyŋ bärı özderın fransuzbyn, türıkpın, taǧy sol siiaqty özderınıŋ tūrǧylyqty memleketterınıŋ töl ūltynyŋ atauymen atap, sol elderdıŋ memlekettık tılınde söileidı.
Ekınşı – dıni faktor. Būl, negızınen, Saud Arabiiasy, Bırıkken Arab Ämırlıkterı siiaqty mūsylman elderıne tän. Onda memlekettık saiasat islam qūndylyqtaryna qarai qūrylǧan. Mäselen, arab elderı älemınde memleket taratatyn aqparattyŋ 90 paiyzy dın taqyrybyna arnalatynyn bıreu bılse, bıreu bılmes.
Üşınşı – ūlttyq faktor. Japoniia, Armeniia siiaqty elder tūr­ǧyndarynyŋ 97-98 paiyzy jergılıktı ūlt ökılderı, memlekettık saiasat taza ūlttyq mädeniet pen qūndylyqtardy basşylyqqa ala otyryp qūrylǧan.
Törtınşı faktor – azamattyq maqtanyş. Mūndai mysaldy AQŞ-tan, İzrailden köruge bolady. Amerikalyqtardyŋ qai-qaisy da «bız ūly memleketpız», «bız älemdegı eŋ demokratiialy elde tūramyz», «bız patriotpyz» dep, üilerıne AQŞ-tyŋ älem-jälem jalauşalaryn ılıp qoiady. Būl – azamattyq faktor. Salystyryp körsek, Qazaqstan halqyn osy aitylǧan faktorlardyŋ qaisysy bırıktırıp otyr? Būl sūraqqa kelgende sızdıŋ de, bızdıŋ de tosylatynymyz jasyryn emes.
QR «Tıl turaly» zaŋynyŋ 4-babynda: «Qazaqstan halqyn toptas­tyrudyŋ asa maŋyzdy faktory bolyp tabylatyn memlekettık tıldı meŋgeru – Qazaqstan Respublikasynyŋ ärbır azamatynyŋ paryzy» dep jazylǧan. Qazaqstandyqtardyŋ qazaq tılın bıluın mındetteitın mūndai tarmaq 2009 jyly köpşılık talqylauynan ötıp bekıtılgen «Ūlt bırlıgı» doktrinasynda da bar. Sol kezeŋderde QR Tūŋǧyş Prezidentı N.Nazarbaev halyqqa arnaǧan kezektı bır Joldauynda «Qazaq tılın 2017 jyly halyqtyŋ 80 paiyzy, 2020 jylǧa qarai 95 paiyzy igerıp, endıgı 10 jylda mektep tülekterınıŋ 100 paiyzy osy tılde erkın söileuı kerek» dep, osy mındetterdı jüzege asyru üşın tiıstı salalar men jergılıktı atqaruşy organdarǧa tap­syr­ma bergenı es­terıŋızde. Olai bolsa, Qazaqstan jaǧdaiynda halyqty toptastyratyn eŋ maŋyzdy faktordyŋ bırı – memlekettık tıl ekendıgı aiqyn aitylǧan. Bıraq äzırge būl mındettı resmi tıl atqarǧan bolyp keledı. «Atqarǧan bop» deitınımız, böten eldıŋ tılımen tuǧan Otanyŋdy süiu, onyŋ patrioty bolu mümkın emes.
«Qazaqstan» degen ataudyŋ özı halyqaralyq terminde Qazaq elı degendı bıldıredı. Sondai-aq memleketke öz atauyn bergen, töl halqynyŋ sany 70 paiyzdan asqan qazaq jūrty tūrǧanda, azşyldyq diasporanyŋ tılı (21 paiyz) eldı bırıktıruşı faktor bola almaidy. Sondyqtan qazaq tılınıŋ memlekettık jäne qoǧamdyq qatynastardaǧy maŋyzyna, şaruaşylyq salalaryndaǧy atqaratyn funksiiasyna basymdylyq berıluı mındettı.
Ärine, yqtiiarly ıske kedergı köp. Tıl janaşyrlary baiaǧydan-aq Memlekettık tıl turaly jaŋa zaŋ kerek dep zar qylyp keledı. Bıraq äzırge ol niet nätijesız. Al qoldanystaǧy «Tılder turaly» zaŋnyŋ şikılıgı turaly erınbegennıŋ bärı aityp jür. Bırınşıden, būl zaŋnyŋ özı jetılmegen, ekınşıden, ony oryndatatyn mehanizmder qalyptaspaǧan. Öitkenı «Tıl turaly» zaŋnyŋ qai tarmaǧyn alyp qarasaŋ da, «memlekettık tılmen bırge resmi tıl qatar qoldanady» degen joldardan aiaq alyp jüre almaisyz. Osydan keiın eşkımnıŋ janyn qinap qazaqşa üirenbesı anyq.
«Tıl turaly» zaŋnyŋ 24-babynda «…tıl turaly zaŋdarynyŋ būzyluyna kınälı… zaŋǧa säikes jauapty bolady» dese, Äkımşılık qūqyq būzuşylyq kodeksınıŋ 75-babynda «ailyq eseptık körsetkıştıŋ besten jiyrmaǧa deiıngı mölşerınde aiyppūl salu…» delıngennen basqa eşteŋe joq. Sondai-aq Tıl zaŋynyŋ 23-babynda tılderdı damytuda «memlekettık tılge basymdyq berıledı» dese, memlekettık mekemelerde, kerısınşe, resmi tılge basymdyq berıp qoiǧan.
Sondai-aq «memlekettık tıldı belgılı bır kölemde jäne bılıktılık talaptaryna säikes bıluı qajet käsıpter, mamandyqtar jäne lauazymdar tızbesı zaŋmen belgılenedı» degen tarmaq tek qaǧaz jüzınde qalǧan. Mūndai talap älı künge qandai da bır zaŋmen bekıtılgenın estıgen emespız. Al Memlekettık qyzmet ısterı agenttıgınıŋ resmi saityn ärlı-berlı aqtaryp, mūndai «käsıpter», «mamandyqtar», «lauazymdar» tızımın müldem tappadyq. Tek «B» korpusy sanatyna jatatyn qyzmetkerlerden memlekettık tılde test alu qarastyrylǧan. «B» korpusyn elımızdegı 90200 memlekettık qyzmetşı qūraidy. Būl sanatqa audan äkımderınıŋ orynbasarlary, auyl äkımderı men basqarma basşylary kıredı. Olardyŋ ışınde qazaqşa müldem «qaqpaityndardyŋ» talaiyn köz körıp jür.
Mädeniet jäne sport ministrlıgınıŋ aqparatyna süiensek, qazaq tılın meŋgeru deŋgeiın anyqtaityn «Qaztest» jüiesı arqyly respublika boiynşa 2016 jyly – 26870 nemese 29 paiyz (naqty sany – 92203 adam), 2017 jyly – 22837 nemese 25 pa­iyz (naqty sany – 91830 adam), 2018 jyly 24657 nemese 27 paiyz (naqty sany – 90932 adam) memlekettık qyzmetşı ǧana testıleuge qatysqan.
Sonda mazmūny kereǧar, oryndaluy mındettı emes «Tıl turaly» zaŋnyŋ pärmenı qandai? Mūndai solqyldaq zaŋnan kım qorqady? Onsyz da därmensız küi keşıp otyr­ǧan Tıl zaŋyn tärk etkenderge ärı ketse eskertu jasalady, bıraq olar eş qysylyp-qymtyrylmastan jūmysyn jalǧastyra beredı. Al zaŋ būzǧan lauazym ielerıne aqşalai aiyppūl salypty degendı taǧy körmedık. Sonda qalai, «Tıl zaŋy» basqa qūqyqtyq qūjattar siiaqty oryndaluy mındettı bolmaǧany ma? Zaŋda memlekettık tıldı bılmeseŋ de, memlekettık organdarda ısteuge tyiym salatyn şekteu qoiylmaǧan. Qaita orysşa qūjat toltyra bılmeitın qazaqtıldı mamandarǧa jūmys ısteu qiyn.
…Bır jyldary ŪBT tapsyru üşın memlekettık tıldegı test mındettı boldy, sonda mektep oquşylarynyŋ bärı jata-jabysa qazaq tılın üirene bastap edı. Keiın emtihan uaqyty taialǧanda Bılım jäne ǧylym ministrlıgı «qazaq tılınıŋ ūpaiy test balyna enbeidı» dep masqara qyldy, sonda qazaqşa täp-täuır üirenıp kele jatqan özge ūlt ökılderı tügıl, qala şalaqazaqtarynyŋ özı qazaq tılı kıtabyn bosaǧaǧa atyp-atyp ūrǧanyn kımnen jasyramyz?!
Ata Zaŋymyzdyŋ 19-babynda: «Ärkımnıŋ ana tılı men mäde­nietın paidalanuǧa, qarym-qatynas, tärbie, oqu jäne şyǧarmaşylyq tılın erkın taŋdap aluǧa qūqy bar» delıngen, bıraq osy konstitusiialyq qūqym künıne äldeneşe ret būzylady. Menıŋ memlekettık tılde tolyqqandy ömır süru qūqym şekteulı, ömır süru, balamdy ösıru, jūmys ısteu, qajet aqparattardy alu – bärınde orysşa söileuge tura keledı. Qoǧamdyq qatynastar, äkımşılık jinalystarynyŋ bärı derlık özge tılde ötedı (qazaqşa tek kırıspesı ǧana). Tıptı lauazym ielerınıŋ qabyldau bölmesıne habarlassaŋ da orysşa söileuıŋ kerek, öitkenı qazaqşa bılmeitın hatşy qyzǧa memlekettık tılde söile dep aita almaisyŋ. Endı qabyldau bölmelerıne, jūrtqa jappai qyzmet körsetetın jerlerdıŋ bärınde ekı tıldı adamdardy otyrǧyzu qiyn bolyp pa? Qazaqşa talap etseŋız, qazaqşa bıletın bıreudı ertıp äkelgenşe tosyp tūrasyz. Osynyŋ bärı – zaŋ būzuşylyq, menıŋ ana tılımde jürıp-tūru, qyzmet etu qūqymnyŋ şekteluı. Osyǧan qaraǧanda, bızdıŋ qoǧamda tıl zaŋnamasyn būzuǧa bolady degen tüsınık qalyptasqan ba dep qaldym…
Qazırgı qoǧamda, äsırese bilık buyndarynda qazaq tılıne qajettılık tömen. Mūndai jaǧdaida, Elbasy aitqandai, 2020 jyly da qazaqşaǧa köşe qoiuymyz ne­ǧaibyl. Al memlekettık tıldıŋ sūranysyn qamtamasyz etpei, bız onyŋ qoǧamdy toptastyruşy, eldı bırıktıruşı rölın arttyra almaimyz. Būl, ainalyp kelgende, memlekettıŋ tūraqtylyǧyna qauıp töndıretın faktor.
Söz soŋy. Eger Qazaqstandy özınıŋ Änūrany, Eltaŋbasy, Tuy, Konstitusiiasy, taǧy taǧylar egemendık nyşany bar täuelsız el retınde moiyndasaq, memlekettılıktıŋ bılgısı – memlekettık tıldı nege moiyndamasqa?! Täuelsız eldıŋ tılı de täuelsız boluy şart.