Ataqty suretker, ūly jazuşymyz Mūhtar Äuezovtıŋ tuǧanyna 125 jyl tolsa, «Abai joly» roman-epopeiasynyŋ düniege kelgenıne – 85 jyl. Osyndai qūrmettı künparaqtardyŋ ataluyna bailanysty elımızde ıs-şaralar atalyp ötılude.
Sonyŋ bırı, bıregeiı desek te bolatyn Abai müsınınıŋ tarihyna bailanysty Qazaqstan Kinematografister odaǧynyŋ hatşysy, ūlttyq kinonyŋ «Qūlager» syilyǧynyŋ iegerı, Qazaqstan Respublikasyna eŋbegı sıŋgen qairatker, kinorejisser Bolat Şärıpūly men Memlekettık tarihi arhivtıŋ meŋgeruşısı Gülnär Qarataiqyzynyŋ «Bronzovyi Abai» atty ssenariiı boiynşa tüsırılıp jatqan dokumentaldı filmı jaily habardar etpekpız.
Alǧaş qalany körıktendıru maqsatynda tarihi tūlǧalarǧa arnaiy eskertkışterdıŋ boi köteruın qolǧa alyp, mäsele kötergen qoǧam qairatkerı, Qazaq KSR Joǧarǧy Keŋesı Prezidiumynyŋ töraǧasy, Qazaqstan Ortalyq Komitetınıŋ biuro müşesı retınde, mädeniet mäselelerıne jauapty bolǧandyqtan, Nūrtas Oŋdasynov boldy.
«26 ianvaria. Prikaz №31 po Upravleniiu po delam iskusstv pri SNK KSSR 26 ianvaria 1938 goda. Dlia sostavleniia tematicheskogo plana po proektirovaniiu pamiatnikov; Abaiu, Amangeldy, Chapaevu – sozdat komissiiu v sostave; t. t. Auezova, Pankova, Fitrih, Martynova, Musrepova, Karataeva, Nenaşeva, Chernomskova, Kasteeva.
Nachalnik Upravleniia p/d iskusstv pri SNK KSSR – podpis (Musrepov)».
Abai eskertkışın ornatu jaily şyqqan būiryqtyŋ qaulysy 1938 jyldyŋ nauryz aiynda qabyldanady. Ol kezde elımızde bırde-bır müsınşı bolmaǧandyqtan, mäskeulık müsınşılerge konkurs jariialanyp, Abaidyŋ müsınınıŋ eskizderı talqyǧa tüsedı. Komissiianyŋ töraǧasy N.D.Oŋdasynov özı qabyldap, müsınşılerdıŋ ūsynǧan eskizderı taldanǧan jūmystardyŋ nätijesı jaily hattamalardaǧy pıkırlerge süiensek, Abaidy somdaǧan eŋbekter bırjaqty, aqyn obrazyn, beinesın aşuǧa jaramaǧandaǧy aitylady.
1938 jyldyŋ aiaq kezınde jariialanǧan ekınşı turda tapsyrylǧan müsınşıler eskizın qarap şyqqan Oŋdasynov «Abaidaǧy ūlttyq naqyş, ūly oişyl aqynnyŋ beinesın bere almaǧandyǧyn, barlyq müsınşıler alǧaşqy dekadadaǧy (1936 j.) Jambyl atamyzdyŋ beinesıne ūqsatyp qolda dombyra, basyna börık kigızgenı aqyn Abaiǧa mülde ūqsamaǧanyn aityp, qabyldamai tastaidy. Bıraq Abai obrazyna bırşama keledı-au degen müsınşı Nikolai İvanovich Şilnikovtıŋ eskizın ūsynady. Müsınşıge Abai beinesın jaqynyraq aşu üşın Qazaqstanǧa baryp, aqyn ömırımen, şyǧarmaşylyǧymen tanysuyna keŋes beredı. Bıraq būl joba Ūly Otan soǧysy bastalyp ketıp, aiaqsyz qalady.
Bırşama uaqyt ötkende, ūly oişyl, aqynymyz – Abai obrazyn jasauşy öz müsınşımızdı Oŋdasynov Qostanai oblysy Ūzynköl audanyndaǧy nan önımın daiarlaityn kombinatqa ıssaparmen kelgen tūsta kezdestıredı. Qairatker raiispolkomnyŋ kabinetındegı stol üstınde saz balşyqtan jasalǧan bırneşe müsınge közı tüsedı. Onda üi januarlarymen qosa, M.Gorkii men Jambyldyŋ müsını tūrǧan bolatyn.
Müsınderdı suretke qarap, saz balşyqtan jasaǧan jasöspırım, on ekı jastaǧy bala Hakımjan Nauryzbaev ekenın bıledı. Oŋdasynov Almaty qalasyndaǧy körkemsuret uchilişesınıŋ müsınşıler daiarlaityn bölımın basqaratyn Harkovten soǧys jyldary qonys audarǧan ataqty müsınşı Olga Kudriavsevaǧa tabystaidy.
Qostanaidan kelgen jetkınşek, bolaşaq müsınşı Hakımjan Nauryzbaev jaily «…vokzaldan bır qolynda özınıŋ müsınderı salynǧan qobdişa, bır qolyna botinkasyn ūstaǧan jalaŋ aiaq bala kelgendıgın» baiandaityn estelıgınde Olga Kudriavseva «Etot malchik uje znaev vse, chemu na dannyi moment mogut nauchit v Alma-Ate. On doljen ehat v Moskvu v arhitekturnyi institut» dep Oŋdasynovqa hat jazady. Osylai müsınşı Nauryzbaev Abai beinesın jasau baqytyna ie bolady.
Oŋdasynov, soǧys jyldaryndaǧy auyrtpalyqqa qaramastan, Abaidyŋ 95 jäne 100 jyldyq mereitoiyna orai ūly aqynnyŋ toiyn biık därejede atap ötu üşın arnaiy Ükımet qaulysyn şyǧaryp, komissiianyŋ töraǧasy özı bolady. Sol tūsta Nūrtas Oŋdasynov – mūǧalımder daiarlaityn kurstar, ūlttyq konservatoriia, medisina, şet tılder, Qazaqtyŋ memlekettık pedagogikalyq instituty, opera jäne balet teatry qūrylysynyŋ jyljuyna, t.b. tolyp jatqan halyqqa kerektı dünielerdıŋ aşyluyna mūryndyq bolǧan qairatker.
1945 jyly respublika basşylyqtary ekınşı ret Abai müsının, t.b. aqyndar men qoǧam qairatkerlerı, batyrlardyŋ müsının de jasaudy qolǧa alady. Bıraq eskertkıştı ornatu türlı kedergılerge ūşyrap, keiınge qalady.
Üşınşı ret – 1954 jyly Ükımet basşylyǧy Abaidyŋ eskertkışın jasau üşın eŋ üzdık degen eskizge konkurs jariialaǧany turaly «Kaz. pravda» gazetınıŋ 10 mausymdaǧy nömırınde habarlandyu şyqqany turaly mälımet jariialanady. Oǧan Odaq kölemındegı, sonymen qatar qazaq suretşılerı men müsınşılerı qatysatyny aitylady. Ol kezde Hakımjan Nauryzbaev Öskemendegı qorǧasyn-myryş kombinatynyŋ mädeniet üiıne arnap müsınder jasap jürgen bolatyn. Özınıŋ Abaiǧa jasaǧan müsınderınıŋ eskizın körmege ūsynady. Talqylaudyŋ nätijesın estıgen müsınşı Mūhaŋnyŋ «tübı eskertkış bolarlyq dünie eken» dep baǧalaǧany «Bastapqy eŋbegımnıŋ Mūhaŋnyŋ nazaryna ılıguı menıŋ köŋılımdı ösırıp, quantyp tastaǧany ras».
Arada bıraz uaqyt ötkende, Mūhtar Äuezov Hakımjanǧa «eskizderıŋdı alyp, bızdıŋ üige kel. Abaidyŋ eskertkışı jönınde äŋgımeleseiık» dep şaqyrady.
Jazuşy Abai jaiynan köptegen mälımet bere otyryp, Abaidyŋ elıne baruyn, şyǧarmalarymen köbırek tanysuyna, aqyn jönınde molyraq mälımet aluyna keŋes bere otyryp, «Abai – jartastyŋ arasynan şyqqan jalǧyz şynar» degen sözıne tereŋ üŋılgen saiyn bolaşaq Abai eskertkışın közıme elestetkendei, oiyma türtkı bop, mazalai berdı» dep esıne alady. Mūhaŋnyŋ aqyl-keŋesın esıne ala otyryp, eskertkış jasauǧa kırısedı.
Eskertkış jasau üşın arnaiy şeberhana joq bolǧandyqtan, selhoz institutynyŋ şaruaşylyq bölımı ornalasqan mehanikalyq şeberhanasy jūmys orny bolyp bekıtıledı. Ärı Äuezovtıŋ üiıne jaqyn, aqyldasuǧa taptyrmaityn oryn bolyp şyǧady.
Eskertkıştı jasai otyryp, ony qaida ornalastyru jaǧyn da eskeru kerek boldy. Ony ornalastyratyn tūǧyrynyŋ qalai boluy keregıne de Mūhaŋnyŋ aqyl-keŋesı tigen-dı. Tūǧyrdy Qordaidyŋ sapasy joǧary märmär qyzyl tasynan kırpış siiaqty kertılıp qoldanyluynyŋ özı ūly aqynnyŋ «Sen de bır kırpış düniege, ketıgın tap ta, bar qalan…» degen öleŋ joldarynan paida bolǧandyǧy anyq körınedı.
Eskertkış bıtıp, qoladan qūiylu kezeŋı kütıp tūrǧan tūsta Mūhaŋa tıptı de ūnamai qalady, älı de jöndei, sarapqa sala tüsuın eskertedı. Müsınşı oilana kele, jazuşynyŋ pıkırı dūrys ekenın ūǧyp, qaita öŋdep, Mūhtar Äuezovke körsetken tūsta «Mıne, naǧyz Abai» deidı körgen bette.
Sanagül MAILYBAI, «Äuezov üiı» ǧylymi-mädeni ortalyǧynyŋ aǧa ǧylymi
Qyzmetkerı
