Miunhen mämılesı

Būrnaǧy künı Germaniiada kezektı 54-şı Miunhen qauıpsızdık konferensiiasy özınıŋ jūmysyn aiaqtady. Bes künge sozylǧan märtebelı mäslihattyŋ ūrany «Davos qauıpsızdık taqyryby boiynşa» bolyp ataldy da, ol özınıŋ qūryltaiyna ädettegıdei älemnıŋ attary mäşhür saiasatkerlerı men mamandaryn jinady. Biylǧy jylǧy jiyn jahandy tärtıpke keltıru jüiesındegı jappai daǧdarys pen qauıpsızdıktıŋ halyqaralyq rejimıne töngen qater töŋıregınen oi tarqatty.

Degenmen, konferensiianyŋ arqauy älgındei etıp alynǧanymen, ol negızınen düniejüzılık auqymnyŋ basty oiynşysy retındegı Europa odaǧynyŋ bolaşaqtaǧy rölıne, AQŞ pen Resei arasyndaǧy qarym-qatynastyŋ endıgı baǧytyna köbırek köŋıl böldı. Jiynda sondai-aq Taiau Şyǧysty dürlıktırıp jatqan tüpsız janjaldar, Parsy şyǧanaǧyndaǧy elderdıŋ bır-bırlerıne qyrǧi-qabaq qiiaŋqylyǧy, Soltüstık Koreiadaǧy iadrolyq synaqtardyŋ zardaptaryna alaŋdauşylyq sekıldı ötkır mäseleler nazardan nazyrqau körgen joq.
AQŞ prezidentı Donald Tramptyŋ 2017 jyldyŋ soŋynda jariia­lanǧan ūlttyq qauıpsızdık strategiiasynda älem kögınde Amerikanyŋ müddelerı men qūndylyqtaryna qarsy tūratyn Resei men Qytai sekıldı revizionist elderdıŋ paida bolǧany turaly tūjyrym jasaldy. Būl ötken ǧasyrdyŋ 90-şy jyldarynyŋ basynan jer jüzın jalǧyz özı bilep-töstegen Qūrama Ştattardyŋ sol tızgınnen şyndap airylyp qalǧanyn, endıgı jerde «küşter balansyn» qaita qarauǧa tura keletının aiǧaqtaityn naqtyly faktor edı.
Miunhen konferensiiasynda da saiasatkerler osy taqyrypqa qaita-qaita ainalyp soǧa berdı. «Batys­tyŋ qazır osy ekı derjavadan basqa strategiiasy joq» dep mälımdedı Germaniia syrtqy ıster ministrı Zigmar Gabriel. Ol osy ekı eldıŋ – Qytai men Reseidıŋ «Euroodaq berıktıgın ūdaiy tekserıp körıp, onyŋ ırgesın şaiqaltqysy keletınıne» keiıstık bıldırdı. Sonymen bırge, forumda Tramp äkımşılıgın osyndai qysyl-taiaŋ şaqta Batystyŋ müddelerın mansūq etken basty satqyn retınde küstanau­şylyq jiı oryn aldy. Būl aiyptaularda Vaşingtonnyŋ «Amerika bızge bärınen artyq» degen jönsız dabyl köterıp, kürdelı jaǧdaida odaqtastar bırlıgıne sypyra syna qaǧyp jürgenı aityldy.
Alaida saiasattanuşylar Batystyŋ būl baibalamyna jyǧyla tüsıp otyrǧan joq. Sarapşylardyŋ paiymynşa, mūndaǧy problemalardyŋ bärıne eŋ aldymen Euroodaq elderınıŋ özderı kınälı, olar soŋǧy on jyldaǧy qiyndyqtardyŋ bärın özderı jasap alyp otyr. Al Qytaidyŋ ekspansiiasyna nemese Reseidıŋ Şyǧys Europadaǧy saiasatyna qatysty aityp jürgen qauıp-qaterlerı ekınşı qatardaǧy mäseleler bolyp tabylady. Forumda Bruking institutynyŋ mamany Konstanse Ştelsenmiuller: «Resei men Qytai (sondai-aq Türkiia men İran) bızdıŋ älsız jaqtarymyzdy paidalanyp jürgenımen, qauıp-qater olardan şyǧyp jatqan joq» dep mūny moiyndaǧan syŋai tanytty.
Tegınde, Miunhen mäjılısınıŋ kün tärtıbıne halyqaralyq qauıpsızdık mäselesınıŋ eŋ özektı jaqtary ūsynyluy tiıs. Osyǧan bailanysty belgılengen baiandamaǧa jetekşı zertteu ūiymdary, memlekettık qūrylymdar men ırı korporasiialar sarapşylarynyŋ soŋǧy jūmystary paidalanylady. Biylǧy jylǧy basty baiandama «Şekteudıŋ şegı me, şetke ketu me?» dep ataldy. Onda jauaby joq sūraqtar «älemdı belgısızdıktıŋ tünegı basyp tūr» degen göi-göi dıŋgegınıŋ tübınde ūrşyqşa ainalyp, jahandy basqaru erejesınıŋ būrynǧy qaǧidattaryna nūqsan kelgenın aiqyn baiqatyp berdı.
«Sarapşylar men saiasatkerler endı küşeiıp kele jatqan memleketter qyrǧi-qabaq soǧystan keiın bırden özderın «taraptar müddelerıne jauapty» sezınıp, älem tärtıbınıŋ ymyraǧa keluı jolynda küresedı degen boljam aityp edı, – delıngen baiandamada. – Bıraq Qytai nemese Resei siiaqty derjavalardyŋ mūndai keiıpte boluǧa yqylasty emes ekenı aŋǧaryla tüstı, sebebı olardyŋ älemdı qalyptastyru jönındegı közqarastary būdan basqaşa bolyp şyqty, sondyqtan öz salalaryndaǧy yqpaldaryn küşeituge köbırek män berıp kettı. Sonyŋ saldarynan bız qazır jahannyŋ «köp qyrly, köp tärtıptı» boluynyŋ qarsaŋynda tūrmyz». Osylaişa forumnyŋ basty taqyryby jinaqtalǧan Batystyŋ jaŋa jaǧdaidaǧy ahualy qandai boluyn talqylauǧa qarai būrylyp kettı.
Baiandamada sondai-aq AQŞ-tyŋ osy intervensiialyq köŋıl-küi kürt ösıp kele jatqan jaŋa jaǧdaida odaqtastary men ärıptesterı aldyndaǧy jauapkerşılıgınen qaşyp, sytylyp şyqqysy keletını atap körsetıldı. Mūnyŋ bilık basyna Tramp äkımşılıgınıŋ keluıne bailanysty küşeigenı aşyq aityldy. Aq üidıŋ syrtqy saiasattaǧy tūraqsyzdyǧy men däieksızdıgı būdan bylai onyŋ odaqtastarymen jäne ärıptesterımen aradaǧy qarym-qatynasyn qiyndatatyn bolady. Vaşingtonnyŋ jaŋa äkımşılıgınıŋ halyqaralyq rejimde köp jaǧdaida eşkımmen sanaspai, bırjaqty şeşım qabyldap kete beretın öktem äreketı bır kezderı tūtas bolyp tūrǧan Batys älemındegı jalpy daǧdarysty tek odan beter uşyqtyra tüsedı.
Şolu avtorlary Euroodaqtyŋ ışındegı şielenıske bailanysty tuǧan senımsızdık, äsırese, Brexit-ten keiıngı pessimizm ösıp kele jatqanyna nazar audarady. Būǧan 2017 jyldyŋ küzınen keiın Vaşington äkımşılıgı de qosyldy. Europa bügınde özın äleuettı de küştı odaqtasy taǧdyrdyŋ tälkegıne tastap ketkendei küi keşıp otyr.
Forumda Reseidıŋ qazırgı sahnada qol jetkızgen bırqatar talassyz taktikalyq tabystaryna eldıŋ ışındegı kürdelı ekonomikalyq ahualdyŋ aitarlyqtai köleŋke tüsıretını de aityldy. Onyŋ joǧaryda atalyp ötken Batyspen aradaǧy «älemnıŋ tärtıbıne» bailanysty kelıspeuşılıgı älı jūmsara qoiǧan joq. Endı klimattyŋ özgeruı jäne köşı-qon tasqyny siiaq­ty būrynnan bar problemalar qataryna tehnologiianyŋ, bırınşı kezekte kiberqauıpsızdık mäselesınıŋ qauyrt ösuı qosylyp jatyr. Būlar faktorlardyŋ äleuetı älem tärtıbınıŋ ırgesın şaiqaltu üşın molynan jetıp jatyr.
Miunhende Resei mäselesı barynşa ekıūşty jaǧdaida talqylandy. Bırınşıden, äŋgıme Batystaǧy daǧdarys turasynan arna tartqan kezınde ekınşı-üşınşı söilemde-aq mındettı türde Mäskeudıŋ aty sart etıp şyǧyp tūrdy. Olarda Qyrym men Donbass, batys okrugterıne militarizasiia jäne kiberşabuyl oqiǧalary, sondai-aq AQŞ pen Euroodaq elderındegı sailaularǧa aralasuşylyq jailary qozǧaldy. Ekınşıden, osy problemalardyŋ qai-qaisysy da, jekelei alyp qaraǧanda, naqtylyqtan görı dabyraǧa köbırek ūqsap ketıp jatty. Būǧan joǧaryda keltırılgen Ştelsenmiullerdıŋ qūlaqqaǧysy öte däl baǧa beredı. Sonymen bırge, Mäskeudıŋ älemde köptegen halyqaralyq qauıpsızdık mäselelerı boiynşa balamasyz jetekşı ärıptes retındegı qalpyn saqtap tūrǧanyna Miunhen mämılegerlerınıŋ bırde-bırı kümändana almady.
Sondyqtan da: «Bız qanşa jerden özımızdıŋ demokratiiany qorǧau jönındegı nietımızge berık bolǧanymyzben, strategiialyq tūraqtylyq sekıldı syndarly mäselede Reseimen dialog jürgızbei, onymen bırlespei jūmys jasai almaimyz, öitkenı mūnyŋ täuekelşılıgı tym joǧary» degendı AQŞ-tyŋ būrynǧy vise-prezidentı Djo Baiden beker aitqan joq. Al biylǧy jylǧy eŋ kürdelı mäselenıŋ bırı Gruziianyŋ NATO-ǧa qūramyna kıru yqtimaldylyǧy bolatyn siiaqty. Amerikanyŋ «Miras» atty qory jyl ışınde osy mäselenı zertteitın körınedı. Söitıp, mämıle ızdegen Miunhen mäslihaty kerısınşe kelısım kespırın bıraz kürdelendırıp jıbergenge ūqsaidy.

Serık PIRNAZAR