Narmahan BEGALİEV, aqyn, audarmaşy: Ūltsyzdyqpen küresetın kez keldı

Juyrda Astanada ötıp jatqan EKSPO-2017 halyqaralyq mamandandyrylǧan körmesı aiasynda Oŋtüstık Qazaqstan oblysynyŋ mädeni künderı öttı. Aituly şaraǧa ūltymyzdyŋ ūitqysy atanǧan ölkeden bır top ziialy qauym keldı. Solardyŋ qatarynda körnektı aqyn, belgılı audarmaşy Narmahan Begaliev te boldy. Boiyn jasyrǧan tūlpardai, qalyŋ dürmekten aulaq jüretın bekzat bolmysty qalamgerdıŋ şyǧarmaşy-lyǧymen bala künımnen tanys edım. Öleŋderın jatqa aitatynmyn. Alystan at terletıp kelgen aǧamyzǧa ädeiı sälem bere baryp, qoǧam, tarih, ädebiet jaiynda emen-jarqyn äŋgıme örbıttık.

ŪLT BOLU ÜŞIN TIL TŪTASTYǦY KEREKŪLT BOLU ÜŞIN TIL TŪTASTYǦY KEREK

 – Aǧa, Astanaǧa qoş kelıpsız!

 – Rahmet, ainalaiyn!

– Äŋgımenıŋ älqisasyn jalpaq elge jyly lep äkelgen Elbasynyŋ «Bola­şaqqa baǧdar: ruhani jaŋ­ǧyru» maqalasynan bastasaq.

– Jaqsy. Memleket basşy­synyŋ aituly maqalasyn qoǧa­­my­myzdyŋ damuyna bailanysty jasalǧan igı qadam dep oilauymyz qajet.  Eŋ negızgısı Elbasy ūlttyq genafondty saqtau dep aitty ǧoi. Ony qazaqy ūǧymmen örsek, ūlttyq tektık qoryŋdy saqtau degen söz. Şyn mänınde, bız keşegı qyzyl imperiianyŋ qol astynda bolǧanda jan-düniemız köptegen auytqularǧa ūşyraǧan halyq­pyz. Ony jasyrmauymyz kerek. Osyny jıtı tüsıngen Prezident halyqtyŋ sanasyn, salt-dästürın qaita qalpyna keltıru, bütındeu, kerek bolsa qaita köteru mäselesın negızdep berdı bızge. Osy jaǧynan alǧanda maqalany teŋdesı joq dünie dep baǧalauǧa bolady. Ūlttyq sana sezımımızdıŋ auytqyǧanyna bırer mysal keltıreiın. Aldymen ūlt bolu üşın tıl tūtastyǧy kerek. Bız tıl tūtastyǧymyzdy saqtap qalǧan halyq bolǧanymyzben keibır kemşılıkter men olqylyqtarǧa oryn berıp aldyq.

Köp dünienı ūmyttyq. Ūlt qaita negızdelu üşın özınıŋ kündelıktı ädep-ǧūrpy men salt-dästürın saqtau qajet. Qajet emes-au, mındettı. Erteden kele jatqan bır jaqsy söz bar: «Bız nenı ışıp jesek, sonyŋ körınısımız» degen. Osy tūrǧydan qaraǧanda, qazırgı bızdıŋ tamaqtanuymyzdyŋ özı örkenietke bailanysty türlı özgerıske ūşyrady. Sonyŋ saldarynan qatyq pen airandy, şūbat pen qymyrandy aiyra almaityn ūrpaq östı. Būnyŋ bastaluyn, öz basym, ötken ǧasyrdyŋ orta kezınen, iaǧni N.Hruşevtıŋ bilıkke keluınen  dep esepteimın. Bız ol kezde jas edık. Orta mekteptı aiaqtap, joǧary oqu orynǧa tüsken şaǧymyz. Sol kezde Hruşev: «qalalyq tiptegı mal fermalaryn salyp, siyrdy sonda sauyp, ırı qarany sonda bordaqylaimyz, süttı ızdeudıŋ qajetı bolmaidy, ol dükenderde tolyp tūrady» degen ūran köterdı. Bıraq ıs jüzınde olai bolmady. Sonyŋ kesırınen siyrdyŋ bauyryna jaqyndamaityn, jelının tarta bılmeitın qyz, maldy baǧa bılmeitın ūl ösırdık.

 – Mal baǧudyŋ özı mädeniet deisız ǧoi… 

– İä. Tıptı osy sapardyŋ üstınen bır mysal aitaiyn. Dastarhan basynda otyrǧan ziialymyn deitın jıgıttıŋ özı aldyndaǧy susynǧa qarap: «Mynau qymyran ba?» dep sūrady daiaşydan. «İä, qymyran» dedı qyz bala. Ekınşı bıreuı: «osy qymyran men şūbattyŋ aiyrmaşylyǧy nede?» dep töteden qoiyp qaldy. Bärı ünsız qaldy. Eşkım bılmeidı degen söz. Sonda bız ne ışıp, ne jeitınımızdı bılmesek, qalai ūlt bolamyz? Şūbat dep ūitqysy aşytylmaǧan sütten ūiyǧandy aitamyz. Al aşytylǧan ūitqy qosylǧandy qymyran deimız.

– Sız jaŋa tıldık aqaularǧa jol berıp aldyq dedıŋız, ol qandai olqylyqtar?

 – Tıldık qoldanysta köp olqylyqqa oryn berdık. Mäselen, orys tıldı basylymdardy jiı oqyǧandyqtan, solardan qalai bolsa solai, sözbe-söz audarma jasap jürmız. Men orys mektebın bıtırdım. Mysaly, «pod otkrytym nebom» degen sözdı özıŋız sekıldı jornalşylar «aşyq aspan astynda» dep jazady. Aspanyŋyz aşyq bolsyn degen jaqsy niettegı söz. Onyŋ şyn mänındegı qazaqşa audarmasy «aşyq-şaşyq» nemese «aspan aşyq-şaşyq jatyr». Osyndai näzık iırımderdı saqtamai ana tılımızge kırbıŋ tüsırıp aldyq. Jalpy, audarma mäselesı köpten-köp oilanudy talap etedı. Köp düneienı oilanbai audaryp, tılımızge kırıkpeitın närselerdı zorlap, kırgızıp aldyq.

 – Aǧa, būl ürdıs egemendık alǧannan keiın bastaldy ma?

– Joq, būrynnan bar. Rasy kerek, halqymyzǧa qajettı köptegen asyl qazynalardy audardyq. Ony audaruǧa Äbılmäjın Jūmabaev, Jūma­ǧali Ysmaǧūlov, Hasen Öz­den­baev, Ǧalym Ahmedov sekıldı körnektı tärjımaşy aǧalarymyz talmai eŋbek ettı. Olar kalka audarma jasaǧan joq. Ana tılımızdıŋ näzık iırımın saqtap, özge tıldegı şyǧarmalardy jatyq tärjımalady.  Bıraq ol kezde de sözbe-söz audarma jasaǧandar boldy. Sonyŋ kesırınen tılımız tūsaulanyp qaldy. Būl mäse­lede kelıspeitın tūstarym bar. Bügınge deiın özderıŋızdı «jurnalister» dep ataisyzdar? Osyndaǧy «ist» degen jūrnaq maǧan sūr jylannyŋ ysylyndai estıledı.

Menıŋ oiymşa, traktorşy, qoişy, sauynşy degenge jaraǧan «şy» jūrnaǧy  «jornalşy» degenge nege jaramai qalady? Solai atasaq, auzymyz qisaiyp ketpeidı ǧoi. Öz basym 42 jyldyq redaktorlyq täjıribemde Alaşordany qūrǧan aǧalarymyzdyŋ ızımen «jornalşy» dep jazyp jürdım. Basqa elden engen sözderdıŋ bärı menıŋ tuǧan tılımnıŋ ışkı zaŋdylyqtaryna baǧynǧany jön. Eger olai bolmasa, tıl şūbarlana beredı. Bız «Moskvany» «Mäskeuge» zorǧa özgerttık. Öitkenı, qazaqta «vagon» degende keletın «v» dybysy joq.  Sondyqtan men ana tılımnıŋ ışkı zaŋdylyǧyna laiyqtalǧan dünienı jaqsy köremın. Elbasy maqalasynda osy özektı mäsele keŋ qamtylǧan.

Ziialyny tärbieleitın orta emes

 – Maqalada ūlttyŋ tarihy turaly da taǧylymdy oi tüier parasatty söz qoz­ǧalady. Sız oǧan qandai pıkır qosar edıŋız? 

– Bügıngı künge deiın bızdı bilep, töstep kelgen imperiianyŋ tarihşylary jazyp bergen eŋbekterdı oqyp kelemız. Özımızdıŋ san ǧasyrlyq tarihy­myzǧa endı bet būrdyq. Älı onyŋ bastauynda jürmız. Ǧalymdar köbırek ızdenısterge baryp, tom-tom kıtaptar jazdy. Bır ūlttyŋ tarihy üşın ol öte az. Şet memleketterde saqtalǧan mūraǧattarǧa qolymyz tolyq jete qoiǧan joq. Ol köp zertteudı talap etedı. Osyǧan kelgende bır özektı mäselenı aitpai ketuge bolmaidy. Kezınde ūltşyldyq, ruşyldyq degendı köp aittyq. Ūltşyl bolǧan adam jaman bola ma? Ǧabiden Mūstafin: «Bız ūltşyldyqpen küresıp boldyq, endı ūltsyzdyqpen küresetın kezımız keldı» degen. Körnektı qalamger aitqan ūltsyzdyqpen küresetın kez keldı. Qyzyl imperiianyŋ kösemderı bızdıŋ ūltymyzdy bır-bırımen şa­ǧystyru üşın üş jüzge bölu saiasatyn qoldandy.

Odan qaldy ru-ruǧa böldı. Būryn ruşyldyq degen söz, könedegı qazaq tılınıŋ sözdık qorynda bolmaǧan. Bergı ǧasyrda paida bolǧan jasandy söz. Keide äkımderımız biık mınbelerden söilegende «ruşyldyqty joiu kerek»  dep aityp jatady. Soǧan menıŋ ışım qazandai qainaidy. Ru – bızdıŋ tarihymyz. Rudy eŋselı üige teŋeitın bolsaq, sonyŋ ırgetasy dep ūǧu qajet. Älemdık ǧalymdar ūlttyŋ qan tazalyǧyn zerttegende, bırınşı orynǧa qazaqty qoisa, ekınşı orynǧa japondyqtardy şyǧarǧan. Osynda rudyŋ atqarǧan rölı küştı. Bır rudyŋ adamy öz ışınen qyz alyspaǧan. Onyŋ sebebın ata-babalarymyz erteden tüsındı. Al keiın bılgen körşı elder, bügınde auru säbi köbeigendıkten dabyl qaǧyp jatyr.

Sonda ruşyldyqty kerı ūǧym tüsınıp jürgenderge: «jalpylyq etektık qatynastan nekelık qatynasqa jetkızgen ruǧa nege u şaşasyŋdar» deimın de. Osy künı bır bılgışter «Jüzge bölıngennıŋ jüzı küisın» degendı Töle bi aitty dep jazyp jür. Olardyŋ Töle bidıŋ sözı ekendıgıne beretın kepıldıgı joq. Özderınıŋ oilarynan şyǧarǧandy auzy dualy bige jauyp, babamyzdyŋ atyn jamylady. Töle bi olai aitqan emes dep oilaimyn.

 – Al jüzge bölınu turaly ne aitasyz? 

– Jüzge bölınudıŋ öz tarihy bar. Bız älı künge deiın äulettık şejıre men ūlttyq tarihymyzdy şatastyramyz. Aitalyq, sız qūdalyq şaqyrsaŋyz nemese oǧan barsaŋyz, özıŋızdıŋ äuletıŋızge jaqyn jandardy ertıp barasyz. Ol – äulettık şejıre. Al rulyq tarih – bölek. Būl jeke adamdardan qūralǧanymen bır tekten taraǧandar emes. Menıŋ ūǧymymşa, būlardyŋ bärı qoǧamnyŋ özgerısterınde adamdardyŋ, toptardyŋ bır-bırımen bırıguı, kırıguı arqyly jasalǧan närse dep oilaimyn. Üş jüzge bölınu gendık (ony bızdıŋ qazaq ūrqylyq degen) qor dep aituǧa bolady. Qoǧamdyq özgerıstıŋ türlı satysynda paida bolǧan äskeri, ekonomikalyq saiasi odaq.  Bügıngı ūǧymmen aitqanda, üş oblys. Üş jüz dep otyrǧanymyz osy. Äskeri tılmen äsırelesek, bırınşı, ekınşı, üşınşı diviziia. Ūly jüz degen söz onyŋ biıktıgın, danyşpandyǧyn bıldırmeidı. Tek qana mekendegen ölkesın aitady.  Mysaly, Alatau degen taudyŋ alalyǧyn körsetıp tūrǧan joq, sol taudyŋ özge tau­larmen ūlyqtasuyn, ūlasuyn bıldıredı.

Alatau – Qarataumen, Tarbaǧataimen ūlasyp jatqan taular tızbegı. Saiyp kelgende, üş jüz bır-bırımen teŋ jaǧdaida jūmys ıstegen. Qazaqtyŋ tarihyna üŋılıp qarasaŋyz, bız üş jüz emes, tört jüz atanǧan kezderımız bolǧan. Esım hannyŋ zamanynda babalarymyz baitaq jerdı qorǧap qalu üşın üş bölıkke bölınıp, äsker jasaqtady. Sodan soŋ Taşkent jaqtaǧy Tūrsyn hannyŋ qol astyndaǧy jūrt törtınşı jüz sanaldy. Ol  Esım hanǧa baǧynbai, öz aldyna bilık qūramyn dep törtınşı jüzdı bölıp alyp ketken. Onyŋ ışınde qazaqtyŋ rulary kezdesedı.

Sol bölıngennen bız üş jüz bolyp qalyptasyp qaldyq. Esım han qazaqtyŋ bölınuıne jol bermei, Tūrsyn hanǧa şabuyl jasap, törtınşı jüzdı joiyp jıberdı. Onyŋ qaramaǧyndaǧy eldıŋ jartysyn qyrǧyzǧa, jartysyn özımızge äkep qosty. Halyq arasynda taraǧan «Qataǧannyŋ han Tūrsyn, han Tūrsyndy ant ūrsyn!» degen söz bar. Būdan artyq qandai dälel kerek. Bızdıŋ üş jüzımızdegı rulardyŋ bärı bır äke-şeşeden taramaitynyna. Osyndai mäselelerdı zerttep jazuymyz qajet.

Odan keiın «Jetı atasyn bılmegen jetesız» degendı sen de, men de oilap tapqan joqpyz. Qazır qarasaŋyz, mektep jasyndaǧy jetkınşek tügılı süiekterı qataiǧan ere­sekterdıŋ özı jetı atasyn tügel bılmeitın jaǧdaiǧa jettı. Bızbenen tübı bır, tılı de ūqsas tyva halqynyŋ pedagogikalyq institutynyŋ biologiia kafedrasynyŋ oqytu­şy­lary osydan 7-8 jyl būryn ata tekterın bılu jönınde ūran tastap, türlı auqymdy şaralar ūiymdastyrdy. Sonyŋ nä­tijesınde olar on toǧyz atasyn sanaityn därejege köterıldı. Kördıŋız be?! Būl bızdıŋ ruhani jaŋǧyruǧa kıretın dünie me, ärine, enu qajet. Bız atasyn bılse ruşyl dep şyǧa kelemız. Būl – orny tolmai otyrǧan ketıgımız.

– Jaŋa sız bır sözıŋızde ziialylar dep qaldyŋyz. Bız kımdı naǧyz ziialy dep aitamyz?

 – Özınıŋ taǧdyryn halqynyŋ taǧdyrynan biık qoimaityn, özınıŋ jeke müddesın ūltynyŋ müddesınen biık qoimaityn adamdy, kerek bolatyn bolsa, ūltynyŋ qajetı üşın janyn qiiatyn azamatty ziialy dep aituǧa bolady. Joǧary bılımdınıŋ bärın ziialy dep aituǧa qarsymyn. Bılım, aqyl degen  jüre kele qalyptasady. Al ziialylyq ananyŋ sütımen, äkenıŋ quatymen daryp, süiegıne sıŋetın dünie bolu kerek dep oilaimyn. Eşqandai oqumenen ziialy bola almaisyz. Jasyratyn nesı bar, azattyq alǧannan keiın jekemenşık oqu oryndary jaŋbyrdan keiıngı saŋyrauqūlaqtai qaptap ketıp, solardan şyqqannyŋ bärın ziialy dedık. Ziialyny tärbieleitın orta emes. Menıŋşe, ziialy azamat otbasynan ösıp şyǧady. Abai eşqandai universitet bıtırgen joq, ony äjesı Zere tärbieledı.

Şoqandy da äjesı ösırdı. Orystyŋ ūly aqyny Puşkindı de äjesı baǧyp qaqty. Osylardyŋ bärı öz ūlty üşın basyn bäigege tıktı. Naǧyz ziialylar solar. Al endı qatyrma qaǧaz alǧannyŋ bärın ziialy desek, qatty qatelesemız. Öitkenı oqu ordalary bılım beretın oryn ǧana emes, diplom şyǧaratyn fabrikaǧa ainaldy.– Aǧa, sız Ordabasy tarihyn alǧaş kötergen azamatsyz. Sol jaiynda keŋırek aityp bere alasyz ba? – Ordabasynyŋ bızdıŋ hal­qymyzdyŋ tarihynda qandai oryn alatynyn aityp jatu artyq. Ordabasy degenı bolmasa, sonyŋ bauraiynda otyrǧan el sonyŋ atyn da bılmeitın. Ordabasy būryn Bögen audany ataldy. Osy tarihty qazyp, jūrtşylyqqa tüsındıru kerek boldy.

Astana – Elbasynyŋ ülken köregendılıgımen ıske asqan ūly mūrat. Talai asyldarymyzdyŋ armany bolǧan. Mäselen, Abylai hannyŋ: «Qara Ertıstıŋ jaǧasyna qala salyp, halqymdy otyryqşylandyrsam» degen armany bolǧan

Sözdı ärıden bastaiyn. Ötken ǧa­syrdaǧy 90-şy jyldar. Keŋes ökımetı älı qūlaǧan joq. Sodan Almatyǧa Tarih institutyna kelu üşın oblystyq partiia nemese atqaru komitetınıŋ haty bolmasa qabyldamaidy eken. Men aitqan azamattardyŋ köbı sol hatty jazyp bere almady. Sol uaqytta oblystyq atqaru komitetı töraǧasynyŋ orynbasary bolyp jūmys ıstegen Sailaukül Baraqova degen azamatşa tarih institutynyŋ atyna hatty oilanbai jazyp, jol-pūlymdy şeşıp berdı. Sodan Almatyǧa keldım. İnstitut ǧalymdary: «Ordabasy nege senıŋ audanyŋda bolady. Ol basqa jerde şyǧar. Ony sen nemen däleldeisıŋ?» degen sūraqtyŋ astyna aldy.

«Ordabasydaǧy jiyn jönınde orystyŋ Aleksei Levşin degen ǧalymy jazdy ǧoi» desem, «ol aŋyz, tarihi emes qoi, naqty anyqtama kerek» dep qasarysady. Mıne, solai tarihi jerdı qalpyna keltıru üşın osyndai äreketke bardyq.  1990 jyly körşıles Özbek­stan, Qyrǧyzstan jäne öz elımız­dıŋ öner qairatkerlerın şaqyryp, 36 aq kiız üi tıgıp, alǧaş qymyzmūryndyq mere­ke­sın ötkızdık. Onda köp aǧaiyn ol merekenı ūmytyp qalǧan bolatyn. Qazır kei­bıreuler, Ordabasynyŋ tarihyn Qazaq­stan, Qyrǧyzstan jäne Özbek­stan Prezidentterı bas qosqan jiynnan bastaǧysy keledı. Odan eşkımnıŋ bedelı artyp, qadırı kemımeidı. Sol Ordabasydaǧy ülken jiynda qyz basymen Fariza Oŋǧarsynova qazaqtyŋ jıgıtterı aita almaǧan sözdı aitty: «Ainalaiyn Narmahan, auylda jürıp jazǧan öleŋıŋe laureattyq sūramadyŋ, är esıktıŋ topsasyn tozdyryp jürıp, Ordabasyny qorǧaǧan eŋbegıŋe orden-medal sūra­madyŋ, qazır būny ielengender köbeidı, bıraq Ordabasy senıkı edı ǧoi» dedı.

Alty jüz adamnyŋ közınşe tūryp. Būl – ülken azamattyq. Tarihty  adal tärbielenıp, adal süt emgen adam jazuy kerek. Ataqty Napoleonnan qalǧan bır söz bar: «Tarihty jasaityn bız, büldıretın tarihşylar» degen.

QASYMNYŊ ÜŞ ARMANY 

– Sız orystyŋ körnektı aqy­ny A.Fettı möldıretıp tär­jımaladyŋyz. Ony öz qalauyŋyzben audardyŋyz ba?

 – Onyŋ tarihy bylai edı. Jazuşy Marhabat Baiǧūt alpysqa tolyp, sonyŋ qarbalasymen jürgen edım. Öitkenı saltanatty keştıŋ tızgının maǧan tapsyrǧan bolatyn. Sodan «it joqta şoşqa üredı qoraǧa» dep otyrǧanymda qalta telefonym büiregımdı bülk etkızdı. Almatydan aqyn Zaida Elǧondinova habarlasyp tūr eken. «Menıŋ ötınışım emes, Äbış Kekılbaev aǧamyzdyŋ ötınışı, sızge Fettı audarsynşy dep jatyr» dedı. Özım sasyp qalyp: «Zaida sen özı atyŋnan aita berşı, Äbış aǧany syrtynan körgenmen, qolyn alyp, amandasqan emespın» dep edım, Zaida: «Ötırık aityp basyma ne kün tudy, sol kısınıŋ ötınışı ǧoi» dep aitqan  sözın taǧy qaitalady. Söitıp, Fettı Äbış Kekılbaevtıŋ ötınışımen audardym. 2007 jyly A.Fettı audarǧan eŋbegıme Konstantin Simonov atyndaǧy halyq­aralyq syilyqty aldym.

Sodan Astanadaǧy bır mektepke Tölegen Aibergenovtıŋ esımı berılıp, soǧan temır taqqyş bolyp, syilyqtyŋ altyn me­dalın taǧyp keldım. Üzılıs ke­zınde şette oqşau tūr edım, Äbış aǧam Mūhtar Şahanov ekeuı maǧan qarai kele jatty. Sälem berdım. Sodaŋ soŋ medaldı ūstap körıp: «Narmahan, mynau äneuküngı Simonov atyndaǧy altyn medal ma? Baiandy bolsyn» dep ızgı lebızın bıldırdı. «Äbış aǧa, sızdıŋ syrtyŋyzdan qolapaisyzdau äŋgıme aityp jürmın be dep qysylyp jürmın» dedım. Ol kısı  tıksınıp: «Ne boldy?» dedı. «Zaida zvandap aityp edı. Syrtyŋyzdan bılgenmenen men sızben qol alysyp, amandasyp tūrǧanym bırınşı bügın. Sony sız aittyŋyz ba? Joq, Zaidanyŋ öz sözı me eken dep kümändanyp jürgen bolatynmyn» dep edım, «Sen bırınşı ret amandasyp tūrǧanyŋmen, men senı jaqsy bılemın ǧoi. Menıŋ aitqanym ras edı» dedı Äbış aǧa. «Jaman boldy ma, jalǧyz saǧan emes, bükıl ūltymyzǧa abyroi bolǧan joq pa» dep, qolymdy ekınşı ret qysty.

– Bügınde aiaǧy şatqaiaqtap tūrǧan körkem audarma mäse­lesı turaly ne aitar edıŋız?

– Qazırgı köpşılık audarmalar menıŋ köŋılımnen şyqpaidy. Bırde mynadai oqiǧa boldy. Bärımız jaqsy köretın Täken Älımqūlovpen Arys özenınıŋ jaǧasynda seruendep jür edık. Sol kezde Täken aǧamyzdyŋ  «Jūmbaq jan» degen syrty qyzyl monografiiasy jaryq kördı. Ol kısıden: «Täke, kıtaptyŋ atyn «jūmbaq jan» dep nege atadyŋyz?» dep sūradym. «Sen bılmeisıŋ be, Abaidyŋ «Men bır jūmbaq adammyn ony da oila» deitın öleŋı bar emes pe. Sondaǧy jūmbaq jan ǧoi» dep jauap berdı.  «Ony Abai qaidan alǧan» dep edım, «Ne men Abaidyŋ qasynda jürdı deisıŋ be, bılseŋ ait» dep özıme salmaq saldy. Men onyŋ Evgenii Oneginnen audarǧan bır şumaqty mysalǧa keltırdım. Jalpy, audarma mäselesınde Abaidy basşylyqqa alsaq, eş ūtylmaimyz. Syrşyl ündı aqyn Syrbai Mäulenov – menı ökıl bala retınde qabyldaǧan adam. «1942 jyly tuǧan bır balam qaitys bolyp edı, sen sonyŋ ornyna bala bol» dep üiıne şaqyryp, mal soiyp, jılık ūstatty. Kımnıŋ Syrbaiǧa bala bolǧysy kelmeidı, maqūl dep qabyldaǧanbyz.

Aldymen ūlt bolu üşın tıl tūtastyǧy kerek. Bız tıl tūtastyǧymyzdy saqtap qalǧan halyq bolǧanymyzben keibır kemşılıkter men olqylyqtarǧa oryn berıp aldyq. Köp dünienı ūmyttyq. Ūlt qaita negızdelu üşın özınıŋ kündelıktı ädep-ǧūrpy men salt-dästürın saqtau qajet. Qajet emes-au, mındettı

Sodan äkelı-balaly aralasyp jürgennen keiın köptegen äŋgımeler aitty. Qasym Amanjolov qatty auyryp, äl üstınde jatqanda jaqyn juyqtary kezek-kezekpen basyn küzetıp otyrypty. Sondai kezek Syrbai aǧaǧa keledı.  Qasym aqyn Saqypjamaldy jūmsap, ekı bötelke qyzyl şarap alǧyzady. Sony ışken aqyn terlep, jany jeŋıldep: «Syrbai men bügın ölmeimın, sen kelınnıŋ qasyna baryp jat, körıp tūrsyŋ, jaǧdaiym jaqsy. Bıraq ömırımde qolym jetse deitın üş armanym bar edı, sony saǧan aityp keteiın» dep tolǧanyp söileptı.

«Bırınşı armanym – bükıl Parij köşege şyǧuyn kütıp tūratyn Viktor Giugonyŋ ataǧyndai daŋqqa ie bolsam dep edım, bolmady. Ekınşı armanym – audarma mäselesınde Abaidan assam ba dep edım, jetkızbedı. Üşınşı armanym – Qazaqtyŋ Evgenii Oneginın jazsam ba dep edım, ol da arman, qiial bolyp, özımmen bırge körge ketetın boldy» dep qatty kürsınıptı. Osyndaǧy astyn qara belgımen syzyp aitatyn närse – Qasymnyŋ audarma mäselesınde Abaidan assam ba deitını. Qasymnyŋ audarmalary Abaidan aspasa da Abaiǧa jeteǧabyl dep aituǧa bolady. Mysaly üşın Taras Şevchenkodan audarǧan öleŋderı qandai ǧajap. Qazaqtyŋ qara öleŋı sekıldı qūiylyp tūr. Böten eldıŋ poeziiasy degenge eş qimaisyz. Audarmada osyndai prinsiptı ūstaǧandy jaqsy köremın.

– Tabiǧatyŋyzǧa qandai aqyndar jaqyn?

 – Oǧan älemnen bastap, öz ädebietımızden de köptep mysal keltıruge bolady. Täuır aqyndardyŋ kıtaby ǧana emes, bır şumaǧy da äser etedı. Özıme, qazaq öleŋıne özgeşe örnek, jaŋalyq äkelgen Syrbai äkem jaqyn. Ǧafu aqyn menıŋ şyǧarmaşylyǧym jaiynda üş maqala jazdy. Jalpy, öleŋdı prozaşylar jaza almaityn, suretşıler sala almaityn tuyndy dep baǧalaimyn.

– Aǧa, sonau jerden elordaǧa keldıŋız. Astana jaiyn­da bır auyz lebızıŋızdı bıldırseŋız.

– Astana – Elbasynyŋ ülken köregendılıgımen ıske asqan ūly mūrat. Talai asyl­darymyzdyŋ armany edı. Mäselen, Abylai hannyŋ: «Qara Ertıstıŋ jaǧasyna qala salyp, halqymdy otyryq­şylandyrsam» degen armany bolǧan. Şoqannyŋ eŋ ja­qyn dosy Grigorii Potanin öz eŋbegınde: «Aqmolany qazaq­tardyŋ ortalyǧy etse jaqsy bolady» dep jazypty. Sondyqtan astananyŋ arqa­ǧa köşuı arǧy babalardyŋ ar­man­­­darymen jalǧasyp jatyr dep qabyldaimyn. EKSPO-2017 halyqaralyq maman­dan­dyrylǧan körmeler aiasynda bız elordaǧa ūlttyq ruh äkeldık. Ol tügel bolmasa da ūmytyp qalǧan tūsta­ryn oiatamyz degen ümıtpen keldık. «Ūlysymnyŋ ūitqysy – oŋtüstık» dep hal­qy­myz­dyŋ ardaqty azamaty Qaltai Mūhamedjanov jazyp edı. Mädeni künderı aiasynda köp­­tegen maŋyzdy şaralar öttı. Onyŋ bärın bır auyz sözge syiǧyzu mümkın emes. Elordamyzdyŋ erteŋı jarqyn bolyp, mäŋgılık eldıŋ märtebesı öse bersın demekpın!

– Riiasyz aitqan äŋgımeŋızge rahmet, aǧa!

Sūhbattasqan: Azamat ESENJOL