Nesıpbek AITŪLY, S.Seifullin mūrajaiynyŋ direktory: SÄKEN IZIMEN AQMOLA, QARAǦANDY ÖŊIRIN ŞARLADYQ
Soŋǧy jyldary Säken Seifullin mūrajaiynyŋ ūiymdastyruymen ötetın aqyndar müşäirasy dästürge ainaldy. Jyr dodasynyŋ erekşelıkterınıŋ bırı – mūnda aqyndardyŋ jasyna şekteu qoiylmaidy. «Abai qyryq jasynda tolysyp, ömırlık öleŋderın qaldyrdy. Sondyqtan aqynnyŋ qarymy men qabıletı jasyna bailanysty emes» deidı mūrajai direktory Nesıpbek Aitūly. İgı bastamalardyŋ ūitqysy bolyp jürgen ruhani orda ūjymy jaqynda astanalyq ziialy qauym ökılderınıŋ basyn qosyp, Säkennıŋ ızımen Aqmola, Qaraǧandy öŋırın şarlap qaitqan-dy. Mūrajai direktory bızben äŋgımesınde de osy sapardan alǧan äserımen bölıstı.
– Nesıpbek aǧa, äŋgımemızdı özıŋız basşylyq etıp otyrǧan mūrajaidaǧy jaŋalyqtardan bastasaŋyz.
– Biyl Säken Seifullinnıŋ tuǧanyna jüz jiyrma jyl tolady. Mereitoidy Astana qalasynda küzde atap ötemız degen oidamyz. Elorda äkımı İmanǧali Tasmaǧambetov būl jönınde tiıstı oryndarǧa tapsyrma berdı, bügınde daiyndyq üstındemız.
Astana qalasynda aqynǧa qatysty bırden-bır qara şaŋyraq – Seifullin mūrajaiy. Ötken jyly būl ruhani ordanyŋ jiyrma bes jyldyǧyn keŋ kölemde atap ötken edık. Bügıngı ahualymyz köŋıl quantady. Soŋǧy ekı jylda keluşılerımız öte köp. Öitkenı, jädıgerlerımızdıŋ taǧylymy mol, körgen jandy süisıntetın kelbetımız bar. Halyqaralyq «EKSPO-2017» körmesıne orai üş tılde erkın söileitın qyzmetkerlerdı tartudamyz. Dese de, jalaqymyz tömendeu bolǧannan keiın, belgılı säkentanuşylardy jūmysqa ala almai otyrmyz, qyzmetkerlerımız jiı auysady. Bıraq qūralaqan emespız, ötken jyly «Sūŋqar Säken» degen atpen ülken, jiyrma baspa tabaqtan tūratyn kıtap şyǧardyq. Oǧan Iliias Jansügırovtıŋ öleŋınen bastap, Säkenge jyr arnaǧan barlyq aqynnyŋ şyǧarmasyn engızdık. Sodan keiın zertteuşı Serık Ospanov pen jary Nazgül Sapiianovanyŋ «Säkennıŋ muzykalyq mūrasy» atty eŋbegınıŋ tūsauyn kestık. Endı jyl saiyn aqynǧa qatysty dünielerdı jinaqtap «Syrsandyq» degen atpen bır kıtap şyǧaryp otyrmaqpyz. Kelesı jyly bırınşı tomy jaryq köredı.
Qoǧam qairatkerıne qatysty şyǧarmalar, öleŋder, äsırese, osy öŋırde barşylyq. Öitkenı, Säkennıŋ Aqmola, Kökşetau, Saryarqa topyraǧynda köp ızı qaldy. Onyŋ jastyq şaǧy, töŋkerıs jyldaryndaǧy qairatkerlık ömırı Aqmolamen tıkelei bailanysty. Säken mūrajaiyn elordadaǧy tarihi tūlǧalarǧa arnalǧan jalǧyz mūrajai dese de bolady.
– Alaş arysynyŋ ızımen Aqmola, Qaraǧandy öŋırın aralap qaitqan sapar barysynda ne tüidıŋızder, qai jerlerge taban tıredıŋızder, qandai derekterdı kezıktırdıŋızder?
– Qoǧam qairatkerı, Säken ösken Qaraǧandy oblysy Nūra audanynyŋ tumasy Oralbai Äbdıkärımovtıŋ ūiymdastyruymen mamyr aiynyŋ soŋynda aqyn ızımen ekspedisiiaǧa şyqqanymyz ras. Qairatkerdıŋ qazaq dalasynda barmaǧan jerı kemde-kem. Azap vagonynan qaşyp şyǧyp, Betpaqdalany basyp, Almatyǧa, Oralǧa barǧan. Ärine, mūnyŋ bärın kezıp şyǧu mümkın emes. Qaraǧandy, Aqmola maŋyndaǧy jürgen jolyn ǧana şarladyq. Säken soqpaǧyna ekspedisiia jasaudy kelesı jyly da jalǧastyrmaq oida bar.
Ekspedisiia qūramynda Oralbai Äbdıkärımov, belgılı aqyn Serık Tūrǧynbekov, Säkennıŋ muzykalyq mūralaryn zertteuşı Serık Ospanov, ardager jurnalist, Ūlttyq qauıpsızdık komitetı mūraǧatyndaǧy qūjattardy negızge alyp Säkennıŋ türmedegı taǧdyryn jazǧan Amantai Käken, aqynnyŋ tuystary Dauylbai Qūsaiynov, Äbılhakım Aqmurzin, Erkın Süleimenov, Säkennıŋ ınısı – Mäjit Seifullinnıŋ ūly – Säken Seifullin, mūrajai qyzmetkerı Erjan Jaubai jäne men boldym. Osy jerde aita keterlıgı, sapar demeuşısı Oralbaidyŋ anasy jas şaǧynda Säkenge öz qolymen şäi qūiǧan eken.
Bızdıŋ saparymyz Astanadan alpys şaqyrym şamasyndaǧy qaşyqtyqta oryn tepken Ahmet töre auylynan bastaldy. Ahmet sūltan Säkendı Ombyda oqyp jürgen jerınen alyp kelıp, 1916 jyly sol auylda alǧaş mektep aşqan eken. Nūra özenınıŋ boiyndaǧy mekteptıŋ orny älı saqtalǧan. Mūny naqtylap, belgılep, aityp ketken – belgılı jazuşy Jaiyq Bektūrov. Osy auyldaǧy mektepte Säken mūrajaiy bar eken. Sonda auyl tūrǧyndarymen, oquşylarmen kezdestık. Basqosuda aqyndy körgen adamdardyŋ ūrpaqtary söiledı. Alaş qairatkerı turaly ülkenderden estıgen estelıkterın aitty olar. Säken osy auylda «Asyǧyp tez attandyq» degen öleŋın jazyp, Aqmolaǧa kelıp, qairatkerlık jolyn bastaǧan.
Saparymyz Nūra audanynyŋ ortalyǧy Kievkada (tarihi atauy Qarajal) jalǧasty. Ondaǧy ülken ölketanu mūrajaiynda Säkenge arnalǧan tarihi derekterge bai bölım bar. Eŋ ǧajaby, audanda ekı-üş jyl būryn Säkennıŋ eskertkışı aşylǧan. Būl – respublikadaǧy aqyn eskertkışterınıŋ eŋ sättı ornatylǧany deuge bolady. Būlardyŋ bärıne sebepker bolǧan – Oralbai Äbdıkärımov. Mūnda da halyqpen jüzdestık, ädebiet, mūrajai, Alaş taqyryptaryndaǧy köptegen saualdarǧa jauap berdık.
Kievkadan keiın Säkennıŋ jary Gülbahramnyŋ tuǧan auyly Kökmöldır jerıne saparladyq. Tabiǧaty tamaşa öŋırde Gülbahramnyŋ babalary jatqan qorym bar, sonda qūran oqydyq. Aqynnyŋ ūly Aian ekı jasynda anasymen «ALJİR» lagerıne äkeletın vagonda qaitys bolǧan. Alaida, Gülbahram «Halyq jaularynyŋ» äielderıne arnalǧan türmenı körmegen eken. Öitkenı, olar zaŋdy nekege tūrmapty, osy jaǧdai Gülbahram anamyzdy būl azaptan saqtap qalypty.
Nūrany boilai jürıp, būrynǧy Zahar, qazırgı Aqmeşıt auylyna taban tıredık. Onyŋ arǧy jaǧynda Qosqopa jatyr. Būl şetkı öŋırler bolǧandyqtan, Säken zamanynda orys otarşyldarynyŋ tısı aldymen osy auyldarǧa batty. 1916 jyly halyq patşaǧa äsker bermeimız dep köterıldı ǧoi. Jazalauşy otriadtarǧa qarsy şauyp, bırazyn öltırgen. Mäselen, bızdıŋ sapar qūramyndaǧy Äbılhakım Aqmurzinnıŋ atasy orys otarşyldarynyŋ talaiynyŋ basyn şauyp, suǧa aǧyzyp jıbergen. Osyndai alasapyran kezeŋde Aqmolaǧa kele jatqan Säkendı orystar Qosqopadan ūstap alyp, Aqmeşıtke aidap äkelgen. Ekı auyldyŋ arasy – jetpıs-seksen şaqyrym. Negızı, Alaş qairatkerın qudalaudyŋ basy Qosqopadan bastalady. Dese de, orysşa bıletın, oqyǧan, sol tūsta jiyrma ekı jasar Säken el ışındegı osyndai bülıktı basuǧa, jūrtty sabasyna tüsıruge, jazalauşy otriadtarmen tıl tabysuǧa küş salypty. Būl turaly «Tar jol, taiǧaq keşu» romanynda jazylady. Sol tūsta Säken qonǧan, tüsken üilerdıŋ bügıngı ūrpaqtary «Şeşem bylai dep aituşy edı, äkem bylai deuşı edı» dep, bärın qolmen qoiǧandai äŋgımeledı bızge.
Ärı qarai Jaŋaarqa audanyn araladyq. Onda Atasu audanynyŋ äkımı, belgılı änşı-kompozitor İgılık Omarovtyŋ ūrpaǧy Ǧabdırahman Omarov kütıp aldy. Jolai Aqseleu Seidımbektıŋ basyna dūǧa oqydyq. Sodan keiın audan ortalyǧyndaǧy Säken atyndaǧy kıtaphanada ülken kezdesu boldy. Mūnda da qymbat jädıgerlerge toly mūrajai bar eken. Audan jūrty Säkenge qatysty dünielerdı közdıŋ qaraşyǧyndai saqtap otyrǧany quantty. Sol öŋırde «Säkennıŋ süiegı qaida?» degen mäsele köterıldı. Bır jyldary aqynnyŋ molasyn ızdep Magadanǧa baryp kelgen azamattar älı sol senımde. Al, bızdıŋ oiymyzşa, qoǧam qairatkerı Almatyda atyldy. Öitkenı, qala ırgesındegı Jaŋalyq auylynyŋ maŋynan jelkelerın oq tesken bas süiekter tabylǧany aian. Onda ülken eskertkış ornatylǧan. Bır jaǧy, özderı äbden qaljyrap, älsıregen tūtqyndardy Magadanǧa süiredı deu qisynsyz siiaqty…
Qazaq qairatkerlerınıŋ ışınde Mırjaqyp Dulatovtyŋ süiegı ǧana tabyldy ǧoi. Onyŋ özın tarihşy Marat Äbsämetov sonau Kareliiadan tauyp, qazyp äkelıp, özı tuǧan Torǧai dalasyna qoidy. Būl – ülken oqiǧa edı, ol kündı küllı qazaq qaraly küide, küŋırenıp qarsy alu kerek edı. Alaş qairatkerınıŋ süiegın Alaş arystarynyŋ simvolyndai etıp, Astanada qaldyru kerek edı. Ülken därejege köterıp, äspetteuımız kerek edı. Ilgerıde Armeniia halqy aidauda jürıp ömırden ozǧan Komitas degen ataqty kompozitorynyŋ mäiıtın Otanyna jetkızgende neşe kün küŋırenıp joqtaǧan. Al, bız Alaş arystarynyŋ ışınde tabylǧan jalǧyz Mırjaqyptyŋ süiegın tük bolmaǧandai jetkızdık te, jerlei saldyq.
Hoş, Jaŋaarqadan şyǧyp, Şet audanyna öttık. Onda 1906-1908 jyldary Säken oqyǧan Öspen auylyndaǧy mekteppen tanystyq, oquşylarmen kezdestık. Säkennıŋ änderı aityldy, türlı saualdarǧa jauap berdık. Qūdaibergen Örken degen talantty bala Säkenge arnaǧan öleŋın oqydy, öte keremet eken. Osy audandaǧy Qaraşılık jerı – Säkennıŋ atalarynyŋ qystauy. Aqyn osynda tudy degen derekter bar. Jaŋaarqalyqtar Säkendı özderıne jaqyn oryn tepken İmanaq tauyndaǧy jailauda tudy deidı. Qos audan jaqsyǧa osy künge deiın talasady. Qazaqtyŋ köşıp-qonyp jürgen zamany ǧoi, qaisysynda ömırge kelgenı belgısız, bıraq zertteuşıler «Qaraşılıkte tudy» degenge toqtady. Oblys basşylyǧy osy qystau ornyn qalpyna keltıruge bel şeşe kırıspek. Būl jaiynda Mädeniet basqarmasynyŋ basşysy Erkebūlan Aǧybaev aitty bızge. Ekspedisiia müşelerı osynda tünedı, Säkenge qatysty köptegen äŋgımeler aityldy.
Erteŋgılık oblys ortalyǧyna taban tırep, äkımnıŋ qabyldauynda boldyq. Aqynnyŋ jüz jiyrma jyldyq mereitoiyna orai müşäira ötkızu jaiyn aqyldastyq. Säkennıŋ şäkırtı, özı Almatyǧa alyp barǧan belgılı qalamger Äljappar Äbışevtıŋ «Säkennıŋ amanaty» atty qoiylymyn tamaşaladyq.
– Mūrajaidyŋ ūiymdastyruymen ötıp jatqan aqyndar müşäirasy talai daryndy qanattandyrdy. Tört jyl būryn bastau alǧan dästürlı şara jyl sanap qanat jaiyp kele jatqan syŋaily… Öitkenı, byltyrdan berı bas jüldege jeŋıl avtokölık tıgıle bastady. Būl mädenietımız ben ädebietımızge qanşalyqty üles qosuda?
– İä, dästürlı jyr dodasynyŋ biylǧa deiın talai öleŋdı synǧa salyp, talai örendı tanytqany ras. «Täuelsızdıkke tartu» atty alǧaşqy baiqauymyzǧa 130-ǧa tarta aqyn qatysyp, bas jüldenı Oŋaigül Tūrjan qanjyǧalaǧan edı. «Baitaq elım – baqytym» atty kelesı jyr dodasyn Tūŋǧyş Prezident künıne arnaǧanbyz. Mūnda da jüzdıŋ üstınde aqyn jyr jarystyryp, qaraǧandylyq Serık Aqsūŋqarūly oza şapty. Ötken jylǧy «Jarqyra, jaina, Astana» atty müşäirada bas bäigege jeŋıl avtokölık tıkkenbız. Ony Serık Tūrǧynbekūly jeŋıp aldy. Biylǧy saiysymyzdy «Mäŋgılık el – ūlt mūraty» dep atadyq. Būl – kez kelgen aqynnyŋ tısı bata bermeitın qiyn taqyryp. Jarysqa alpystan asa şyǧarma kelıp tüstı. Būl müşäiranyŋ erekşelıgı, synǧa tüsken aqyndar arasynda jastar, jaŋa esımder köp, Türkiia, Moŋǧoliia, Qytai siiaqty alys-jaqyn şet elderdegı qandastarymyzdyŋ şyǧarmalary da bar. Bızdı sol quantty. Müşäira qorytyndysyn byltyrǧydai, 1 şılde künı «Kongress-holl» saraiynda saltanatty jaǧdaida jariialamaqpyz. Onda jüldegerlerdı marapattaimyz, olar öleŋderın oqidy. Astanaǧa arnalǧan, patriottyq änder oryndalady.
Bız alǧaşqy müşäiraǧa tüsken öleŋderdı jinaqtap, «Täuelsızdıkke tartu» atty kıtap şyǧarǧanbyz. Endı soŋǧy üş müşäiraǧa qatysqan aqyndardyŋ öleŋderın jinastyryp, basu oiymyzda bar.
Täuelsızdıktı, Astanany jyrlaǧan aqyndarǧa «Oibai, bilıktı maqtap jatyr» dep jarmasa ketetın adamdar bar aramyzda. Bız özımızdı, tarihymyzdy, san ǧasyr aŋsaǧan azattyǧymyzdy, eldıgımızdı jyrǧa qospaǧanda, kımdı madaqtaimyz?! Būlar eldı süiuge, tatulyqqa, Otan süigıştıkke şaqyrady. Men osy şarany qoldap, qolpaştaǧan Astana basşylyǧyna alǧys aitamyn. Öitkenı, jyl saiyn mūndai müşäira ötkızu Şyǧys Qazaqstannan basqa eş öŋırde dästürge ainalmaǧan. Būl – Astananyŋ mereiınıŋ biıktıgı.
– Äŋgımeŋızge rahmet!
Sūhbatty jürgızgen
Ashat RAIQŪL
