Oljas SÜLEIMENOV, «Bolaşaq» baǧdarlamasynyŋ tülegı: QAZAQ TILIN ÄLEMGE TANYTU BALA KEZIMNEN BERGI ARMANYM EDI

Bırıkken Ūlttar Ūiymynyŋ baiqauynda top jarǧan qazaq jıgıtı jaily  jaǧymdy jaŋalyqty estıp, arqa-jarqa quandyq. Aty men tegı de keremet üilesken eken – Oljas Süleimenov bolyp! Şanhaidyŋ Tongji universitetın biyl tämamdaǧan zamandasymyz jaqynda ǧana Niu-Iorkte ötken jastar forumyna qatysyp qaitty. Qūr qaitqan joq, BŪŪ-nyŋ Bas Assambleiasy otyrysynda söz söilep, märtebelı mınberden qazaq tılın küllı älemge paş ettı. Jürektı häm jıgerlı jıgıttıŋ tereŋ bılımıne sol tūsta-aq täntı bolǧanbyz. Oljas elge oralǧan künı dereu habarlasyp, redaksiiamyzǧa qonaqqa şaqyrdyq. Özı sondai äŋgımeşıl eken. Ä degennen aşyla kettı. Mūndai adamnyŋ aldyna kelgende, sūraqtaryŋ da tausylmaidy ǧoi. Är aitqan jauaby kädımgıdei oilandyrady, myqty motivasiia beredı…

– BŪŪ Assambleiasynyŋ otyrysynda söz söileu – kez kelgen adamǧa būiyra bermeitın baq. Onyŋ üstıne, sälemıŋdı qazaqşa jetkızu – ekı ese ülken quanyş şyǧar?! «Armanyma jettım. Qazaq tılın BŪŪ estıdı!» dep jazypsyŋ äleumettık paraqşaŋda. Sol kezdegı köŋıl-küiıŋdı, sezımıŋdı sipattap bere alasyŋ ba? Älgı jerdıŋ aurasy qandai?

– Baiqauǧa bas-aiaǧy 130 memleketten 3 jarym myŋdai ümıtker qatysqan. Solardyŋ arasynan 70 jūmys ırıktelıp, jeŋımpazdardy osy forumǧa şaqyrdy. Işınde men de barmyn. Niu-Iorkqa kelgen soŋ, bärımızdı bır apta boiy söz söileuge daiyndady. Ärqaisymyzdyŋ taqyrybymyzdy qarap, rettep degendei… Şart boiynşa, onda älemdık alty tıldıŋ bıreuınde söileuıŋ kerek. Işınde orys tılı de, aǧylşyn tılı de bar. Mekteptı orysşa oqyǧandyqtan, maǧan būl tılde baiandama jasauǧa bolmaidy. Aǧylşyn tılınde söilep, qazır eşkımdı taŋǧaldyra almaisyŋ. Sodan soŋ qytai tılın taŋdadym. Şyny kerek, sözımdı qazaqşa bastaitynymdy ūiymdastyruşylardyŋ eşqaisysyna aitpadym. Äitpese, menı söiletpei qoiulary da mümkın edı. Mınbege köterıler aldynda otyz ret oilanǧan şyǧarmyn. Osydan keiın menı bırde-bır halyqaralyq şaralarǧa qatystyrmai qoiyp jürmei me degen qauıp te boldy. Aqyry täuekel ettım. Bylai qarasam, menıŋ qytaişa baiandamamdy ata-anam da, tuys-tuǧanym da, jerlesterım de tüsınbeidı. Qazaqşa bır auyz sözben bastap, sol kısılerdı quantqym keldı. Ärı-berıden soŋ, qazaq tılın älemge estırtu – bala kezımnen bergı armanym ǧoi. Sol armandy oryndaityn kün tuyp tūrǧanyn tüsındım. «Assalaumaǧaleikum, qūrmettı dostar! Barşaŋyzǧa Qazaq elınen jalyndy sälem!» dedım de, ärı qarai qytaişa jalǧastyrdym. Sözımnıŋ soŋyn «rahmetpen» aiaqtadym. Men söilep bolǧannan keiın sondaǧy bıraz kısıler janyma kelıp, «Tılderıŋız ädemı eken. Bızge nege üiretpegensız? Bır aptanyŋ ışınde az da bolsa meŋgerer edık qoi» dep jatty. Mūndai qoşemetke qalaişa masairamaisyŋ?!

– Baiandamaŋa EKSPO körmesın arqau etıpsıŋ. Onyŋ ışınde, qazırgı qorşaǧan ortanyŋ hal-ahualyna bei-jai qaramaitynyŋ baiqaldy. Būl mäsele būrynnan kökeiıŋde jürgen be edı?

 – Menı qynjyltatyn bır jait – bızdıŋ halyq EKSPO-nyŋ maŋyzyn älı dūrys sezıne qoiǧan joq. Onyŋ şyn mänındegı paidaly qyrlaryn tüsınbei jatyr. Elbasymyz būl körmenıŋ basty taqyryby etıp jasyl ekonomikany taŋdady. Ol kısınıŋ öte dūrys taŋdau jasaǧany üşın qatty riza bolamyn. Men Qytaida segız jyl tūrdym. Özıŋ bılesıŋ, dünie jüzındegı zauyttardyŋ 80 paiyzy sol elde. Auasy las. Ekı jylym Pekinde öttı. Ǧalymdardyŋ aituynşa, Pekinde bır kün aua jūtqanyŋ – 21 tal temekı şekkenmen teŋ eken. Osydan keiın-aq elestete ber. Aspan qysy-jazy sūp-sūr. Tütınnen şarby būlttar da, jūldyz da körınbeidı. Būl tek Qytaida emes. Qorşaǧan orta mäselesı bügınde bükıl älem üşın özektı. Bızdıŋ elde ötkelı jatqan EKSPO körmesıne köp memleketterdıŋ qyzyǧuşylyq tanytyp otyrǧany sondyqtan. Ekologiialyq apat aimaǧynda düniege kelgen, densaulyǧynda kınäraty bar dostarym köp. Solardy körıp ösken soŋ, qorşaǧan orta mäselesın būrynnan oilap jüretınmın. Joǧarydaǧy äŋgımenı aita kele, baiandamamnyŋ soŋynda barlyq qonaqtardy Qazaqstandaǧy EKSPO körmesıne şaqyrdym.

– Qytaida tūryp jatqanyŋa 8 jyldai boldy dedıŋ jaŋa. Ondaǧy halyqtyŋ, bilıktıŋ tabiǧatqa degen paidaly ısterın özımızge ülgı etuge tūra ma? Mysaly, menıŋ dosym Avstraliiaǧa barǧanynda, körşılerınıŋ kün batareiasyn qoldanatynyn körıp, taŋ-tamaşa bolyp kelgen. Olar, tıptı, üilerındegı modemge deiın öşırıp, quatty «jinaidy» eken. Söitıp, uaqyty kelgende ony jergılıktı elektr stansasyna satatyn körınedı. Jalpy, özıŋ baiqaǧan osy syndy närseler bar ma şetelde?

– Ärine, ondailardy jiı baiqaimyn. Mäselen, Qytaida tegın paket joq. Bızdegıdei dükende alǧan zatyŋdy polietilen qapşyqqa salyp bermeidı. Kerek  bolsa, ol üşın de aqşa töleisıŋ. Sondyqtan tūrǧyndar supermarketke öz dorbalarymen keledı. Bır paidalanylǧan pakettı qoqysqa laqtyryp ketpei, taǧy bırneşe ret qoldanady. Būl, bırınşıden, qorşaǧan ortany taza ūstauǧa kömektesse, ekınşıden tauardy qaita öŋdeu prosesın de jeŋıldetedı. Polietilendı qaita öŋdeu öte qiyn. Qytailar kädımgı tūrmystyq batareialardy da körıngen jerge tastamaidy. Köşede olarǧa arnalǧan ydystar qoiylǧan. Tıptı, ondai ydystar jataqhana, qonaq üilerde de bar. Eskı tehnikamen de däl solai. Isten şyqqan telefon bolsyn, teledidar bolsyn, olardy qabyldaityn jerler bar. Aqysyna az-maz aqşa da beredı. Baǧana özıŋ aitqan kün batareialaryn şyǧaratyn eŋ ülken kompaniia Qytaida ornalasqan. Olardyŋ ärtürlı zamanaui önımderın bügınde jergılıktı tūrǧyndar jaqsy tūtynyp jatyr. Şükır, bızdıŋ jaǧdaiymyz da jaman emes qoi. Otandyq kompaniialar osyndai ısterdı qolǧa alyp, şynymen de paidaly dünielerdı şyǧarsa qandai ǧanibet?! Elbasymyz ana joly bır eskertu aityp qaldy. «EKSPO-ǧa emes, toiǧa daiyndalyp jatqan siiaqtymyz. Eşqandai da innovasiia joq» dep. Kelısemın. Şynymen de köbımız üşın körmenıŋ qaida ötetını, aşylu-jabylu saltanaty, oǧan qandai änşıler keletını ǧana maŋyzdy siiaqty. Jaŋa tehnologiiany oilap tabu jaǧy älı aqsap tūr.

– Senımen bırge Assambleia otyrysynda basqa elderden kelgen bırneşe zamandastaryŋ söz söiledı. Olar qandai taqyryptarǧa alaŋdaidy eken?

– Senesıŋ be, jylap tūryp söiledı keibırı. Köp aimaqtarda su jetıspeidı.  Bızben bırge afrikalyq jıgıt boldy. Gananyŋ azamaty. Özı Reseide oqyǧan. Sonyŋ tuǧan äpkesı sudyŋ joqtyǧynan qaitys bolypty. Sūmdyq, iä?! Menıŋ jüregımdı türşıktırgen taǧy bır jaǧdai – Meksika, Kolumbiia memleketterındegı qūldyq. Ol jaqta adamdardy ūrlap, satyp jıberedı eken. Nemese jūmysqa jegıp, qūl qylady. Üş ūiyqtasaq ta tüsımızge kırmeitın närse ǧoi būl bız üşın. Mınberge şyqqan meksikalyq studenttıŋ üş tuysyn belgısız bıreuler solai ūrlap äketıptı. Kolumbiia azamatynyŋ alty jasar qaryndasy da ız-tüssız joq. Şynymdy aitsam, sondai taǧdyrlardy estıp, özımızdegı baquatty tırlıkke şükırşılık ettım.

– Bır sūhbatyŋda ärbır qazaqstandyqty «Global citizen», iaǧni, «Älemdık azamat» dep atauǧa bolady depsıŋ. Älemdık azamattyŋ mındetterı qandai dep oilaisyŋ?

– Onyŋ mındetterıne qarapaiym adami qaǧidalardan bastap käsıbi bılıktılıkke deiıngı dünielerdıŋ bärı kıredı. Eŋ aldymen, bardy baǧalap üirengen jön. Bızdegıler jaqsy üide tūryp, jaqsy qyzmette ıstep, «Halımız naşar» dep aituǧa şeber. Türkiiaǧa baryp keledı. Antaliianyŋ keremet kurorttarynda demalady. Elge qaitqan soŋ, «Qazaqstanda tūrmys tömen. Ana jaqtıkıne jetpeidı» dep mūryn şüiıredı. Olar tek turisterge arnalǧan ädemı oryndardy ǧana kördı. Halyqtyŋ arasynda ömır sürgen joq. Auyldaryn aralasa, olai aitpas edı. Bız kinoǧa köp senıp qalǧanbyz. Al ömırde bärı keremet emes.

Taǧy bır kemşın jerımız, bızde bıreudıŋ şaruasyna bıreu kilıgedı. Saiasatty taksister, mūǧalımder talqylaidy. Taǧy bıreuler därıgerdıŋ jūmysyna jaǧalasady. Santehnik saiasatty şemışkeşe şaqpai-aq qoisyn, esesıne ol jöndegen qūbyrdan qaita su aqpasa boldy. Ärkım tek öz salasyna ǧana bas auyrtyp, eŋbektense ǧoi. Käsıbilık degen sodan şyǧady. «Älemdık azamat» boludaǧy basty şarttardyŋ bırı de osy.

– «Qazaq balalarynda kompleks köp». Būl pıkırdı syrt elderge şyǧyp jürgen adamdardan jiı estimın. Ondai komplekstıŋ tuyndauyna ata-ananyŋ jastaiynan qūlaqqa sıŋıretın «anda barma», «mynany olai ısteme», «öituge bolmaidy» syndy tyiymdary sebep siiaqty. Mūnymen qanşalyqty kelısesıŋ?

– Dūrys aitasyŋ. Men Qytaidaǧy studentter ūiymyn basqardym. Oǧan bes myŋdai student müşe. 50 şaqty eldıŋ ökılderı bar. Sonda özımızdı basqalarmen köp salystyratynmyn. Baiqaǧanym, qazaq jastarynda köşbasşylyq qasiet azdau. «Leadership skills» deimız aǧylşynşa. Neden jasqanatyndaryn bılmeimın, äiteuır, liderlıkke onşa ūmtylmaidy. Al eldı tanymal etu üşın köşbasşylar kerek qoi. Är brendtıŋ artynda bır-bır köşbasşy, tūlǧa tūrady. AQŞ nesımen myqty deisıŋ?! Älemdık brendterdıŋ 90 paiyzy AQŞ-tıkı. Olarda öitkenı Genri Ford, Stiv Djobs, Bill Geits, Sukerberg siiaqty köşbasşylar bar. Bızdıŋ taǧy bır kemşılıgımız – öz-özımızge onşa senbeimız. Özdıgımızden jaŋa närse oilap tabuǧa jüreksınemız. Memleketke äbden iek artyp ketkenbız. Qit etse boldy, memleketten kütemız. Memleket maǧan ne beredı dep emes, men memleketke ne beremın dep ömır süru kerek qoi. Baiyp ketken kısılerdı de jamandauǧa äuespız. Myqty bolsaŋ, sen de jet sonyŋ biıgıne. Kım kedergı?! Qazaqta jaqsy söz bar. «Almas qylyş qynabynda jatpaidy» degen. Osy jolǧy forumda AQŞ-tyq bır studentpen tanystym. Älgı bala tek bastauyş synypty ǧana bıtırgen. Odan keiın qarajaty bolmai, oquyn üiınde öz betımen jalǧastyrypty. Keiın ol Massachutesttegı tehnikalyq universitetke tüsedı. Tehnikalyq oqu oryndarynyŋ reitingınde bırınşı tūr būl universitet. Sony bıtırıp, bügınde Sankt-Peterburgtegı kompaniiada qyzmet atqaruda. Segız tıl bıledı. Magistratura men PhD-dı Garvardta oqymaqşy. Daryn degenge senbeimın. Bolsa, 1-aq paiyzy şyǧar. Al qalǧan 99 paiyzy – taza eŋbek. Mıne, jetıstıkke jetem degender üşın daiyn mysal.

– Bır ūstazymnyŋ «Oquşy, studentter «bılemın» degendı de, «bılmeimın» degendı de ūialmai-qysylmai aityp üirengenı dūrys. Tek ekeuı de şynaiy sätterde aitylsyn» degenı bar-dy. Būl jaǧy sende qalai? Özıŋ bılmeitın närselerdı jiı moiyndaisyŋ ba? Jaŋa dünienı oquǧa, tanyp-bıluge äser etetın närse ne sen üşın?

– Öte jiı dep aitar edım. Äsırese, keşegıdei ülken forumdarǧa qatysqanymda, özımnıŋ älsız jaqtarymdy köremın. Şetelde oqyǧan kei jastarymyz elge kelgen soŋ, osyndaǧy kısılerdı «tüzetuge» asyǧyp tūrady. Özderınıŋ būrys äreketterın moiyndaǧysy kelmeidı. Jastyq maksimalizm şyǧar, bälkım. Ondaidan qatty saqtanamyn. Ädette, eŋ esı dūrys adam – özınıŋ bılımsızdıgın moiyndaǧan adam. Bäsekege qabılettı bolu üşın synǧa da töze bılu kerek.

1-kursty aiaqtaǧanymda, aǧam ekeumız «Work and Travel» baǧdarlamasy boiynşa AQŞ-qa bardyq. Bılesıŋ ǧoi ondaǧy jūmystardy. Qonaq üidıŋ bölmesın de jinadyq, jaldanyp ydys ta judyq, burger de jasadyq. Sol künderden özıme ülken sabaq alǧanmyn. Bılımıŋ bolmasa, tükke de kerek emes ekensıŋ. Ömır boiy jaŋaǧydai qara jūmys ıstep jürmes üşın qazırden bastap qimyldau qajettıgın tüsındım.

P.S. Nege ekenın bılmeimın, Oljasty akademik Asqar Jūmadıldaevqa ūqsattym. Ambisiiasy Alatau sekıldı, tym biık. Tılınen şeşendıgı tögılıp tūr. Qaida barsa da, qazaqtyŋ qamyn oilap jüretın Asqar aǧasyna ūqsasa, jaman bolmas-ty. Ondai ūldar qaşanda kerek qoi bızge…

Äŋgımelesken: Botagöz MARATQYZY