Täuelsız el bolǧaly sanamyzdan öşıp, joǧalyp kete jazdaǧan qazynalarymyz da tabylyp, olar halqymyzdyŋ igılıgıne ainalyp, ruhymyzdyŋ jaŋǧyryp jatqany qandai ǧanibet! Menıŋ aityp otyrǧanym – töl tarihymyzdyŋ tügendeluı.
Al endı bälen jyl patşa otarşylyǧynda bolǧan, odan keŋes ökımetınıŋ qyspaǧyn körgen jūrtymyzdyŋ öşkenın tırıltu oŋai şarua emes ekenı belgılı. Osy oraida airyqşa qyzmet jasap jürgen azamattarymyzdyŋ bırı, el tarihynyŋ tereŋ tamyrlaryn arşyp kele jatqan qalamgerlerımızdıŋ bıregeiı Tortai Säduaqasov ekenı anyq.
Avtordyŋ būǧan deiın köbınese öleŋ kıtaptary jaryq körse, keiıngı jyldary ärbır aimaqqa qatysty elımızdıŋ ūmyt bolǧan tarihy, jer-sudyŋ ejelgı ataulary, aumaq tūrǧyndarynyŋ şejıre-derekterı qamtylǧan öte qūndy kıtaptary basylyp şyqty. Basynda mūny keibıreuler tosyrqai qabyldap, orys derekterı bızdıŋ jūrttyŋ jai-japsaryn būrmalap körsetuı mümkın degen terıs piǧylda bolǧan sekıldı. Bıraq orys şeneunıkterı būl derekterdıŋ bärın är auyldyŋ bi, bolysynan jazyp alǧan, ol şeneunıkterdıŋ qaisybırı Toqtamys, Erden, Qoŋyrqūlja, Tūrlybek, Maŋdai, Qūnanbai, Alşynbai, Jaiyqbai, Şormannyŋ Mūsasy sekıldı el aǧalary, öz qandastarymyz. Äitpese basqa qandai dälme-däl derekterımız bar? Bilerımız kuälandyryp, bolystarymyz bekıtıp bergen būdan artyq qūndy qūjattar tabylmas. Kerısınşe, būryn anau aitty, mynau aittymen, dälelsız, joramalmen qiystyrylyp jürgen aŋyz-äŋgımeler, jas şamalary naqty bolmaǧandyqtan ärtürlı oqiǧaǧa kilıgıp ketetın keibır tūlǧalardyŋ ömır joly tiianaqtalyp, jönıne kelıp jatyr. Sonyŋ arqasynda būl kıtaptar eldıŋ ülken sūranysyna ie bolyp, jūrtşylyqqa tez arada tarap kettı. Auyldastar, tanystar ol dünielerdı bır-bırınen sūrap, qalap alyp, qatparly tarihtyŋ syryna qanyǧady. Osylaişa tektı jerden şyqqan tegeurındı talant iesınıŋ tarihi-tanymdyq tuyndylary tuǧan elınıŋ igılıgıne ainaldy.
Tortaidyŋ talmai talaptanyp, erınbei eŋbektene jürıp, mūraǧat qoinaularynan ızdep tapqan, eskı kıtaptar men köne qoljazbalardan süzıp alǧan jädıgerlerı Qazaqstannyŋ talai aimaǧynyŋ, sonyŋ ışınde atap aitatyn bolsaq, özımızdıŋ Aqmola, Kökşetau, sol sekıldı Qyzyljar, Omby, Qaraǧandy, Ūlytau, Alatau öŋırlerınıŋ el men jer tarihyndaǧy ensiklopediialyq anyqtamalyǧy deuge bolady. Būl oraida onyŋ «Nazarbai bi jäne tuǧan ölke tarihy» (2000), «El men jer» (2003), «Abylai han men Atalyq» (2005) öleŋ, zertteu kıtaptaryn; Aqmola, Qaraǧandy, Semei, Almaty, Oŋtüstık Qazaqstan oblystarynyŋ ötken tarihyna arnalǧan «Astana aimaǧy» (2008), Burabai, Zerendı, Būlandy, Eŋbekşılder, būrynǧy Chkalov aumaqtarynyŋ el-jūrty turaly «Şortanköl oiǧa şomǧanda» (2012) atty kölemdı tarihi-mūraǧattyq eŋbekterın atap aituǧa bolady. Būl dünieler eldıŋ igılıgıne ainaluymen bırge, olardyŋ yqpal-äserımen, solardy negızge alǧan nūsqada är aumaqta bırtalai ölketanu jinaqtarynyŋ jaryq köruı zertteuşı eŋbegınıŋ ülken ürdıske ainalǧanyn körsetedı. Özım de auyldaǧy qarttar men bıletın azamattardan jazyp alyp, būrynnan jinaqtaǧan jazbalarym boiynşa «Ūryŋqai qyrǧyzy», «Şejıreler jiyntyǧy» dep atalatyn kıtaptar şyǧardym. Sonda süienetın dälel, basty özek retınde osy T.Säduaqasovtyŋ zertteulerın basşylyqqa aldym. Zertteuşınıŋ el turaly eleulı eŋbekterınıŋ basty qūndylyqtary nede? Ol elımızdıŋ tarihynyŋ naqty derekterın beredı. Ol el men eldıŋ bırlıgın aiqyndaidy. Ol halyqtyŋ ruhyn eseleitın, ūrpaqtyŋ jadyn jaŋǧyrtatyn mändı jaittardy aldymyzǧa tartady. Bızdıŋ terıstık oblystardaǧy ejelgı el, jer ataulary orystanyp ketkenın bärımız de aita jürıp, bıraz atamekenderdıŋ atauy qaitaryldy. Būl jaǧynan da Tortaidyŋ tauyp jürgen derek-mälımetterı ädıl tarazy boldy dep oilaimyn.
Qarap otyrsaq, qai zamanda da, tıptı beibıt kezeŋde de qazaq balasy tomaǧa-tūiyq qalmai, bır-bırımen tyǧyz bailanysta bolǧan. Sonyŋ bır kuäsındei Jetısu jerınde erterekte kırıkken Arqabai, Nūrabai, Altai, Qarpyq, Temeş, Börşı, Bögenbai, Qazybek, Alşynbai siiaqty esımder de kezdesıp otyrady. Kerısınşe, Arqa jūrtynda Qarasai, Qaraşa, Qanai, Qoisoimas atty el aǧalary ūşyrasady. Bızge mälım bolǧan Qarasai batyrǧa qatysty tarihi qūjattardyŋ bır aluany osyndai. Olai bolsa Qarasai batyr ötken Qaraötkel, Kökşetau jerıne elordanyŋ ornauynda da osyndai bır tarihi sabaqtastyq bar siiaqty. Atalar dästürıne zer salsaq, el men eldıŋ mūndai üiırlestıgı qazaq jūrtynyŋ tūtastyǧyn saqtaudan, jalpy memlekettık müddenı közdeuden tuyndaitynyna közımız jetedı.
Jetısu jerı qalmaq basqynşylarynan azat etılgennen keiın de Alatau men Kökşetaudyŋ arasyndaǧy bailanysy üzılmegen. Odan soŋǧy jerde Qytaimen, Qyrǧyzben, Qoqanmen teŋ därejede iyq tıresuge, qalyŋ Naimannyŋ qabyrǧaly sūltany Äbılpeiızben bırdei deŋgeide boluǧa Ūly jüzge Abylaidyŋ qūzyretı qajet boldy. Jalaiyr, Alban-Suan, Dulat, Şapyraşty rularynyŋ bi-baǧlandarynyŋ sūrauymen Abylaidyŋ Ädıl degen balasy Jetısuǧa sūltan bolyp sailanǧany tarihtan belgılı. Osy Ädıldıŋ jäne onyŋ balalarynyŋ arqasynda Alatau men Kökşetaudyŋ arasyndaǧy bailanys qaitadan jandanyp, dami tüsedı.
Äŋgıme arqauy tek Alatauǧa ǧana tırelıp qalmaidy. Bırınşıden, Kökşetau öŋırı – Abylai hannyŋ ordasy, sol tūstaǧy ortalyq. Ekınşıden, Atyǧai-Qarauyl elı ol kezde Ūlytauǧa qarai jailauǧa şyǧady eken, odan ärı Şuǧa deiın baratyn bolǧan. Jan-jaqtan jinalǧan el aralasady-qūralasady, qūdandaly bolady, bauyr basady. Sol tūsta Şu öŋırınen bırneşe üi qonys audaryp, Baǧys, Daŋqoi-Äitımbet äuletıne bauyr basqan. Qatar qonǧan olar qazır de Kındıkqaraǧai, Mapyraştan 5-6 şaqyrym jerde jaiǧasyp otyr. Osylaişa bolaşaq Baluan Şolaqtyŋ auyly, Sämbet auyly ırge köteredı. Būl aimaqta enşıles bolyp qosylǧan eldıŋ eleulı bölıgı – Qyrǧyz aǧaiyndar. Olardyŋ bır bölıgı Abylai zamanynan būryn, endı bır bölıgı sol tūstan berı osynda bauyr basqan.
Odan basqa oŋtüstıkten qonys audarǧan Taraqtylar taǧy bar. Qyzylqūmnan Atyǧai-Qarauylmen bırge köşken Äitımbet ışındegı Alşyndar, Kereiıtter turaly da osylai deuge bolady. Ertedegı sauda-sattyq jolynyŋ bır tarmaǧy – osy maŋ. Kezınde Qoqand saudagerı Kenjebai degen keruenbasy da osy jerdı basyp ötetın bolǧan. Osynyŋ bärı el tarihynyŋ tūtasyp jatqanyn körsetedı.
Özımızdıŋ Arqa öŋırınıŋ, Kökşetau men Qyzyljardyŋ, Qaraǧandy men Aqmolanyŋ tolaiym tarihyn Tortai Säduaqasov bırneşe jinaǧynda taratyp jazady. Onda är auyldyŋ, är qystaudyŋ aty men zaty, biı men starşyny, tūrmys jaǧdaiy, qonǧan jūrtynyŋ qūramy tügel körsetılgen. Mūnyŋ bärı ülkenge de, kışıge de, äkımşılıkter men mädeniet, aǧartu mekemelerıne de qajettı ruhani mūralar. Tüiındep aitqanda, bıreuler bailyq quyp, qabat-qabat üi salyp, bıreuler qos-qostan äiel alyp, bıreuler şetelge şapqylap jatqan naryq zamanynda, halqynyŋ ruhani qamyn oilap, qūla tüzden qūndylyq ızdep, alty alaşyna oi salyp, on san jūrtqa olja salyp jürgen Tortai Säduaqasov sol tuǧan jūrtynyŋ qūrmetıne de ie boldy. Ūlt müddesın közdep jazǧan, joǧaryda atap ötken kıtaptaryn elımızdıŋ kıtaphanalarynan alyp oquǧa keŋes beremın, öitkenı mol mūraly şyǧarmalaryn bır maqalaǧa baǧyndyru mümkın emes.
Qaiyrbek OSPANOV, ölketanuşy
