Tyŋ epopeiasy: tarih tarazysynda

Memleketke alǧaş­qy qazaqstandyq milliard pūt astyqty tapsyruǧa bailanysty jelık ūzaqqa sozylǧan joq. Kelesı jyly, 1957 jyly astyq 2,5 ese kem jinaldy, al 1963, 1964 jyldary astyq öndıru 1953 jylǧy deŋgeiden säl artty. Bıraq sol kezde sebu alaŋdary, egıs alqaptary bes ese az boldy. Aiausyz jyrtylǧan keŋ baitaq qazaq dalasynda ǧasyrlar boiy jinalǧan qūnarly jer qabatyn ūşyrǧan şaŋdy boran bastaldy. Osy sebeptı 1958-1965 jyldardaǧy agrotehnikanyŋ naşarlyǧynan 3 million gektarǧa deiıngı egıs alqaptary esepten şyǧaryldy, aitarlyqtai ülken alqaptarda astyq önımı bırden tömendedı.

Tek 60-jyldary ǧana tyŋ şaruaşylyǧynyŋ maŋyzdy bölıgı diqanşylyqqa jaramsyz audandarda ornalasqany turaly belgılı boldy, eroziiaǧa qarsy tehnika men agrotehnikany jasau jäne qoldanu qajettıgı turaly söz bola bastady. Osy kezde KOKP OK KSRO Auyl şaruaşylyǧy ministrlıgımen bırlesken qaulysynda «Qazaq KSR-da jyl saiyn şaŋdy borandar egıs dalasynyŋ qūnarly qabatyn ūşyruda, bırşama auqymdy alqaptarda egıstı qūrtyp, ziian keltırude, al keibır audandarda suarmaly jerlerdı, irrigasiialyq kanaldardy, su közderın şaŋ-topyraq basyp qaluda» dep moiyndady.

Jyrtylǧan tyŋ jerden alǧaşqy mol astyqty öndırgende tyŋ igeruşılerge şetten keletın kömeksız jinap alu mümkın emestei körındı. Qarapaiym egın jinau nauqany bükıl Odaqtyŋ jūmyla kırısetın şaruasyna ainaldy. Mysaly, 1956 jyly astyq jinauǧa Qazaqstandaǧy tyŋ alqaptaryna eldıŋ tükpır-tükpırınen 11700 kombainer öz kombainymen, 20 myŋ şofer keldı. BLKJO OK 200 myŋ qyz ben jıgıt, studentterdı jıberdı. Kelesı ekı jylda astyq köp bolmasa da, astyq jinauǧa eldıŋ basqa audandarynan millionnan artyq jas jūmysşy, qyzmetker, student qatysty.

Ǧalymdardyŋ esebı boiynşa tyŋ igeru kezınde topyraq gumusynyŋ joǧaluy 15-20 paiyzǧa, keibır jerlerde 23 paiyzǧa deiın jetken. Al bügınde būrynǧy tyŋ jerlerdegı gumus qūramynyŋ joǧaluy 35 paiyzǧa jettı jäne būl prosestı qalpyna keltıru mümkın emes. Osy qarqyn saqtalsa, kelesı on jyldan keiın qaitarymy qiyn prosess bastalatynyn esepteu qiyn emes, basty bailyǧymyz – jer qūnarly qyrtysynan aiyrylady. Kelesı ūrpaqqa qandai mūra qaldyrǧanymyzdy oilauymyz kerek

Jyl saiyn astyq jinau kezeŋınde ondaǧan äskeri bölımşe keldı. Jüzdegen myŋ adamdy, ondaǧan myŋ tehnikany eldıŋ bır şetınen ekınşı şetıne astyq jinauǧa jıberu aqylǧa syiatyn ıs emes.

Tyŋ igeru turaly ädebiette öndırıs küşterın paidalanudyŋ tiımdılıgın saraptau auyl şaruaşylyǧyndaǧy materialdy-tehnikalyq bazanyŋ ösuın zertteumen jiı auystyrylady. Bır top ǧalym osy taqyrypty zertteude qor qaitymy mäselesıne soqpai, ainalyp ötedı. Sol ekı arada ainalymdaǧy qor bırlıgın öndıru tömendedı jäne tömendeu jalǧasuda. Qor qaitymynyŋ ­koeffisientı 1961-65 jyldardan bastap 1976-78 jyldary aralyǧynda tyŋdaǧy sovhozdarda 0,70-ten 0,43-ke deiın tömendedı. Al 1 sentner astyqtyŋ özındık qūny 1958-60 jyldary 9,92 rublden, 1981-84 jyldary 8,5 rublge östı. Köptegen zertteu­şı tyŋ öndırısınıŋ äleumettık tiımdılıgıne saraptama jasaǧan kezde ortaşa ömır süru deŋgeiı, balalar ölımı, kadrlar auysymy, qylmystyq jäne şaruaşylyq qylmystar, jasyryn jūmys­syzdyq, jergılıktı tūrǧyndardyŋ köŋıl küiı, alkogolizmnıŋ taraluy, jer ekologiiasy jäne basqa mäselelerge soqpai ainalyp ötken.

Ǧalymdardyŋ esebı boiynşa tyŋ igeru kezınde topyraq gumusynyŋ joǧaluy 15-20 pa­iyzǧa, keibır jerlerde 23 pa­iyzǧa deiın jetken. Al bügınde būrynǧy tyŋ jerlerdegı gumus qūramynyŋ joǧaluy 35 pa­iyzǧa jettı jäne būl prosestı qalpyna keltıru mümkın emes. Osy qarqyn saqtalsa, kelesı on jyldan keiın qaitarymy qiyn prosess bastalatynyn esepteu qiyn emes, basty bailyǧymyz – jer qūnarly qyrtysynan aiyrylady. Kelesı ūrpaqqa qandai mūra qaldyrǧanymyzdy oilauymyz kerek.

Köp jyldyq täjıribe körsetkendei, Soltüstık Qazaqstan jaǧdaiynda tabysty diqanşylyqqa jetu şartynyŋ bırı – taza bu jaǧdaiy. Būl basqa elderdıŋ, äsırese bızdıŋ res­publikadaǧy tyŋ alqaptarynyŋ klimattyq jaǧdaiyna ūqsas Kanadanyŋ täjıribesınde keŋınen paidalanylady. Onda qazırgı künge deiın jyrtylǧan jerdıŋ 30-35% par astynda jatady. Qazaq astyq şaruaşylyǧy ǧylymi-zertteu institutynyŋ ūsynysy bo­iynşa tyŋ jerlerdıŋ 20-25% par astynda boluy qajet. Bıraq otandyq jäne älemdık täjıribenı elep-eskermegen Hruşev jer-ana bailyǧyn tap qazır aluǧa tiıspın dep mälımdep, egıs alqaptaryn keŋeitudı talap ettı. Būl – qazaq halqy üşın öteuınıŋ orny tolmas, Hruşev tarapynan jasalǧan naǧyz keşırılmes qatelık. Tyŋ igeruşılerde köterıŋkı ruh, eŋbekke degen qūlşynys joǧary bolǧany ras. Eŋbek ozattary köptep şyǧyp, sosialistık jarystar ūiymdastyryldy. Astyq jinaudyŋ türlı ädısı düniege keldı. Tyŋ igeru bidaidy ǧana emes, astyqtyŋ özge türlerın ösıruge de mäjbürledı.

1954-1964 jyldary Tyŋ ölkesı qūramyna engen 5 oblystyŋ 200-den astam selolyq jäne audandyq keŋesterınıŋ atauy orys tılınde qaita özgertılgen nemese jaŋadan at qoiylǧan.

1951-1965 jyldary elımızde jylqy sany 365,7 myŋǧa aza­iyp ketken, bırjaqty saiasattyŋ saldarynan jalpy mal şarua­şylyǧy, onyŋ ışınde ırı qara ösıru kenjeledı, jaiylymy mol qazaq dalasynda qoi ösıruge köŋıl bölıngen joq. Ras, jyl ötken saiyn mal basynyŋ öskenı baiqalady, bıraq būl keŋes ökımetınıŋ agrarlyq saiasatynyŋ jemısı emes, tabiǧi qūbylys bolatyn. Qazaqstanda 1980 jyldardyŋ özınde mal sany jyl saiyn baiau ösıp otyrdy. Tyŋ igeru jyldary şoşqa sany artyp, 4 eseden astam ösken degen mälımet kommunistık jetıstık retınde jariia etılıp keldı, alaida salystyrmaly türde qorytyndy jasau üşın aldymen sonyŋ aldyndaǧy körsetkıştı alu qajet. Demek, būryn şoşqa ösırılmegen qazaq dalasynda būl tülıktıŋ sany turaly söz etudıŋ özı artyq. 1954-1964 jyldary astyq satyp alu jospary Odaq kölemınde üş ret qana (1956, 1958, 1964 jyldary) oryndaldy. Soǧan qaramastan, agrotehnikanyŋ älemdık jetıstıkterın qoldanyp, egın şyǧymy men alynǧan astyqtyŋ sapasyn halyqaralyq standarttarǧa jetkızu jönınde mardymdy jūmys atqarylǧan joq. Keŋes jüiesınıŋ artyqşylyǧy, kommunistık partiianyŋ kemeŋger basşylyǧy siiaqty daŋǧaza ūran men jalǧan mälımetke äuestengen qoǧamda şyn mänındegı agrarlyq reforma jasalmady. Sonyŋ saldarynan tyŋ jerlerdı igeru 60-ynşy, tıptı 80-jyldary da tolastamady. Tabiǧattyŋ säikestıgı öreskel būzylyp, Qazaqstannyŋ egınşılıkke jaramdy aimaǧyna orasan zor ziian keltıru ürdısın tejeitın küş bolmady.

Oraiy kelgende astyq molşylyǧy problemasyn tek qana Qazaqstan Respublikasynyŋ aumaǧynda şeşuge negızgı küş jūmsaluy nelıkten, Reseidıŋ, Ukrainanyŋ jer kölemı de jetkılıktı ǧoi degen sūraq tuuy mümkın. Būǧan berıletın jauap, Qazaqstannyŋ ūlan-baitaq jerı iesız siiaqty körındı, respublikada halyq sany az, şaruaşylyǧy şaşyraŋqy, jer mölşerıne şaqqanda önım türlerı men sany jetkılıksız dep sanaldy. Ekınşıden, Qazaqstan jerınde özındık qūny arzan, az şyǧynmen alynatyn eŋ sapaly astyq ösedı. Demek, şaruaşylyqtyŋ basqa salalarynan görı Qazaqstanda astyq öndıru jäne mal ösıru tiımdı bolǧan. Mäselen, Reseidıŋ qara topyraqty emes aimaǧynda 1958-1959 jyldary 1 sentner astyqtyŋ özındık qūny – 332 som (sol kezdegı baǧa boiynşa), al Qazaqstanda 30 som ǧana bolǧan. Memleket ol kezde bidaidyŋ ärbır sentnerıne 47-62 som tölep satyp alǧan. Iаǧni Qazaqstan tyŋy özın-özı qarjylandyryp qana qoimai, memleketke orasan zor paida tüsırgen. Onyŋ üstıne sol jyldary Qazaqstan jerınıŋ düniejüzılık standartqa säikes jäne sūranysy jaqsy bidaidyŋ qatty jäne küştı sorttaryn köp ösıruge mümkındıgı jetkılıktı ekenı anyqtaldy.

Sonymen, zertteulerımızdıŋ nätijesınde 1950-1960 jyldary jasalǧan agrarlyq reformanyŋ nätijesı jäne onyŋ Qazaqstannyŋ soltüstık aimaqtary üşın tigızgen äserı jäne saldary turaly bylai deuge bolady:

Atalǧan kezeŋdegı keŋes agrarlyq reformanyŋ eŋ negızgı mazmūny – tyŋ jäne tyŋaiǧan jerlerdı jyrtyp, elde astyq molşylyǧyn jasau, söitıp auyl şaruaşylyǧyndaǧy daǧdarysty joiu. Qyruar qarjy, orasan materialdyq qorlar men adam küşı halyq şaruaşylyǧynyŋ basqa salalarynan tartyp alynyp, tek qana tyŋ jäne tyŋaiǧan jerlerdı igeru müddesıne jūmsaldy. Elımızdıŋ astyq balansy nyǧaidy. Qazaqstan Keŋes Odaǧy boiynşa astyq öndıretın negızgı aimaqtyŋ bırıne ainaldy. Astyq öndıretın şaruaşylyqtardyŋ tūrǧyndaryna äleumettık-tūrmystyq jaǧdai jasaldy, seloda qajettı infraqūrylym qalyptasty. Alaida agrarlyq reforma ǧylymi negızdelgen ekonomikalyq zaŋdylyqtarǧa süiene otyryp jasalǧan joq. Memleket deŋgeiınde ondaǧan jylǧa arnalǧan kürdelı josparlar ämırşıl-äkımşılık täsılmen, jeke bilıktıŋ erkımen jürgızılgen özgerıster, köp jaǧdaida asyra sılteuşılıkke, daŋǧaza nasihattyŋ jeŋısı degen jeleu­men közboiauşylyqqa, jalǧan mälımet beruge, sonyŋ saldary retınde tūtas ūrpaqtyŋ sanasyn tūmandatyp, halyqtyŋ bos qiial­ǧa elıkteuıne äkelıp soqtyrdy.

Ekstensivtı türde jürgızılgen egınşılık saldarynan Qazaqstannyŋ soltüstık aimaqtarynda myŋdaǧan gektar alqap jaramsyz bolyp qaldy, tabiǧat erekşelıkterı eskerılmei, aua raiynyŋ qūbylmaly jaǧdaiynda, astyqtan jyl saiyn tūraqty mölşerde tüsım aludy qamtamasyz etetın agrotehnikalyq şaralar keş oilastyrylyp, keşendı türde jürgızılmedı, sapadan görı sanǧa äuestenuşılık basym boldy. Mal şaruaşylyǧy nazardan tys qaldy, Qazaqstan jaǧdaiynda tiımdı bolatyn mal ösıru ısı baiau damydy.

Tyŋ jäne tyŋaiǧan jerlerdı igeru ūranymen asyǧys jürgızılgen şaralardyŋ qoǧamdyq-äleumettık, demografiialyq saldary retınde az uaqyt ışınde Qazaqstannyŋ soltüstık aimaǧynda qazaq ūlty az boldy, jaŋa sovhozdardy jūmysşy küşımen qamtamasyz etu üşın Keŋes Odaǧynyŋ türlı aimaǧynan ondaǧan ūlttyŋ ökılderı, jūmyssyz jürgender, qylmystyq elementter, auyl şaruaşylyǧy käsıpterıne maşyqtanbaǧan äskeri qyzmetkerler, bır sözben aitqanda, qazaq halqynyŋ ömır salty, mınez-qūlqy jönınde eşqandai tüsınıgı joq myŋdaǧan adam keldı. Osylaişa, qazaq halqynyŋ myŋdaǧan jyl boiy qalyptasqan ūlttyq erekşelıkterı men salt-dästürlerı, mädeni qūndylyqtary aiaqqa basyldy.

Tyŋ igeru ısıne ǧalymdar da auqymdy üles qosty. Olardyŋ arqasynda egın şaruaşylyǧyna jaramdy tyŋ jerlerge zertteuler jürgızılıp, bölıngen jer telımderı ırıktelıp, jaŋa sovhozdarda şaruaşylyq pen tūrǧyn üi qūrylystary josparlandy, susyz jerlerdı sulandyru jobasy jasaldy. Tyŋ jerdıŋ jaǧdaiyna säikes keletın maşinalar oilap tabyldy. Bıraq osy kezeŋge deiın tyŋ igeru ısındegı ǧalymdardyŋ alatyn rölı jetkılıksız zertteldı. Naqty materialdar tek tyŋ igeru tarihyna arnalǧan keibır eŋbekterde ǧana kezdesedı. Olar şaǧyn ärı ǧalymdardyŋ ülesı turaly tolyq mälımet bere almaidy. Sondyqtan būl mäselenıŋ tereŋ zerttelmeuı tyŋ igeru tarihynyŋ aqtaŋdaq betterın arttyrady.

Säule MÄLIKOVA,

tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty, Soltüstık

Qazaqstan memlekettık arhivınıŋ direktory