Bäibışesı Orynjannan Äbılǧazy ǧana qalǧan bolatyn, basqa balalary türlı sebeptermen şetınep ketken.
Al balasy Äbılǧazyǧa kelsek, ol Gurevke jer audarylǧan, odan habar joq. Onyŋ balasy Ermak sol jyldary naǧaşylarynyŋ qolynda qalady, keiın Mäskeude injenerlık oqu oqyp, Taldyqorǧannyŋ zauytyna jūmysqa ornalasady, odan tuǧan qyz bügınde Astrahan audanynda tūrady.
Atamyzdyŋ ekınşı äielı, äjemız Batimadan 2 qyz, 1 ūl: Märiiam, Kämila, Oljabai düniege keledı.
Batima äjemız atamyzdan 40 jas kışı bolǧan. Bätima äjemızdı 1920 jyldardaǧy aumaly-tökpelı zamanda äkesı Jardyŋ Äbdırahmany atamyzǧa 17 jasynda amanatqa bergen Oljabaidan bız taraimyz, 10 bala – 8 ūl, 2 qyz.
– Batima äjeŋız jaiynda tolyǧyraq aityp berseŋız. O kısınıŋ közın kördıŋız be? Ataŋyz turaly aitqan äŋgımelerı esıŋızde me?
– Atam turaly köp söilei qoimaityn. Ol kısı ekınşı ret basqa bır kısıge tūrmysqa şyqqan. Soǧan bailanysty bolsa kerek. Onda bız kışkentaimyz, köp närsenıŋ baiybyna bara bermeitın, ülkenderdıŋ äŋgımesıne qūlaq türe qoimaityn şaǧymyz ǧoi.
Äkemızdıŋ 1947 jyly mektep bıtırıp jatqandaǧy familiiasy Spanov emes, Äbdıraşov bolypty. Ǧajaiyp Ötegenūly degen mūǧalımı ony baiqap qalyp: «Joq, būlai bolmaidy, sen Spannyŋ balasysyŋ, Spanov bolasyŋ dep, qūjat alarda qolynan jetektep aparyp, özınıŋ familiiasyn qaitartqan eken. Al bıraq, qyzdarynyŋ bärınıŋ familiiasy Äbdıraşov bop jazylyp kettı. Būlai bolu sebebı, sol älgı «bai balasy» degennen üreilenıp tuyndaǧan jait bolsa kerek.
– 1947 jyldar, qudalau saiasatynyŋ yzǧary älı de basyla qoimaǧan kezı edı ǧoi.
– Joq, o kezde mūndai äŋgımeler azdap bolsa da ūmytylyŋqyrai bastaǧan edı. 1928-1941 jyldar aralyǧyna deiın komsomolǧa ötetın adamnyŋ «tegı kım?» dep tüp-tūqiianyna deiın qaldyrmai tekseretın zaman edı.
Sodan Oljabai äkemızden 10 balamyz. Negızı anamyz 12 qūrsaq kötergen, ekeuı kışkentaiynda şetınep ketken. «Batyr ana» ataǧyna ie anam peduchilişe bıtırgen, mūǧalım bolǧan. Jaz boiy jūmysy oquşylar lagerınde ötetın. Bızdı de aparatyn. Sudyŋ jaǧasy. Qalanyŋ ırgesındegı Michurin auyly. Mūnda «Urojainyi» degen pioner lagerı bolatyn.
– Türıŋız ataŋyzdan aumai qalǧandai, qatty ūqsaityn siiaqtysyzdar?
– Atamyzdyŋ qoldan salynǧan portretı bolatyn, otbasymen, äjemızben, kışkentai qyzdarymen bırge tüsken fotosy da esımde, üidıŋ qabyrǧasynda ılınıp tūratyn. Märiiam esımdı ülken qyzy Orazaq auylynyŋ bölımşesınde tūrdy, portret fotolary sol kısınıŋ qolynda edı. Bıraq ökınışke qarai, ol mūra örtenıp kettı, saqtalmady. Fotolar köne, sonau 30-jyldardyŋ estelıgı edı.
Al myna fotosy Ombydaǧy arhivten alyndy. Onymen qosa mūnda atamyzdyŋ şaruaşylyǧy jaiynda mälımetter köp eken, qanşa soqasy, qanşa arbasy bolǧan, taǧy da basqa dünie-mülıkterı turaly bıraz maǧlūmat keltırılgen.
– Äjeŋız basynan keşken qiyndyqtary turaly aitatyn ba edı?
– Joq, ol kısı ötken ömırı turaly köp närsenı aita bermeitın. Tılge şeşen, er mınezdı, qoly aşyq, peiılı keŋ kısı edı. Tūla boiyn taza ūstaityn, tazalyqty ūnatatyn. Qolynan ıs kelmeitın olaqtardy, jalqaulardy, tüske deiın tösegı jinalmai jatatyn saldyr-salaq äielderdı betıŋ bar, jüzıŋ bar demei köptıŋ aldynda sözben tüirep tastaityn aduyn kısı edı.
Ol kısı atamyzdan keiın Äbdıraş degen kısıge tūrmysqa şyqty. Qalada Qazan töŋkerısıne deiın lapke ūstapty. Äbdıraştyŋ bırınşı äielınen üş balasy bolǧan eken. Onymen airylysqan. Sosyn äjemdı alǧan. 1941 jyly ekeuınen Äliman degen qyz tuady. Ol kısı ekı jyl būryn qaitys bolyp kettı.
– Span bolystyŋ tuǧan-tuystarymen, közın körgen kısılermen aralasyp tūrdy ma? Älgınde ol kısınıŋ kındıgınen bes ūl tarady dep edıŋız ǧoi.
– Ärine. Ötegennıŋ balasy Qabyken Almatyda ministrlıkte jūmys ıstedı. Saǧynbaidyŋ 2 balasy Jezqazǧanda şahter boldy. Tölegennen ūl joq, qyz ǧana bar. Toqbergennen Rapyq, Kärıs degen 2 bala bar. Rapyǧy Burabaidaǧy Gornyi tehnikumnyŋ direktory qyzmetın atqardy.
– Ataŋyzben aralasqan belgılı tūlǧalardan kımderdı bılesız?
– Mysaly, Säken Seifullin Span atamyzdyŋ qystauynda aunap-qunap bıraz kün demalyp ketedı eken. Kezınde Aqmolada atamyzdyŋ zäulım üiı bolǧan desedı. Būl üide odan basqa da qazaqtyŋ ziialylary, igı jaisaŋdary bolmady dep aita almaimyn. Ol üi qazırgı Säken Seifullinnıŋ muzei-üiımen qaptaldasa ornalasqan eken.
– Alaşorda ükımetı jaiynda qolyŋyzda qandai da bır tarihi derekter, qūjattar bar ma?
– Atamyz Alaş ökımetıne qarjylai qoldau körsetken kısı ǧoi. Säkenge erıp Qorǧaljyn jaqtan, ruy Temeş bır jıgıt kelıp-ketıp tūratyn bolǧan. Keiın Semei jaqqa köşıp, sol jaqta redaktor bolǧan syŋaily. Sodan keiın alasapyran zaman bastalyp ketıp, atamyz da, Alaşorda da bolşevikterdıŋ qyryna ılıgedı.
Myna bır gazettıŋ qiyndysy qolyma tidı, tolyq emes. Nūra (Temeş) bolystyǧy jaiynda, Span bolystyŋ qai uaqytta bilık etkenı jaiynda jazǧan – ölketanuşy Iýrii Popov degen kısı. Özı Peterbordan-au şamasy. Bır şetı – Qorǧaljyn, al ekınşı bır şetı – Nūra bolystyǧy bolsa, sonyŋ ar jaǧynda Jarasbai dep atalatyn jer bar edı. Mūnda toqa ruy men temeş ruynan kandidattar tüsken sailauǧa, bızderdı «feodaldyq, kerıtartpa» dep aitpaǧany joq, al ışınde äiel zaty da bar qatysqan. Kädımgıdei bärı bolys, bi, auylnai retınde zaŋdy türde 3 jylǧa sailanyp otyrǧan. Atamnyŋ Bozşaköl degen jerde jailauy bolatyn. Smaǧūl esımdı özı bai, özı jomart üzeŋgıles joldasy bolǧan, onyŋ da qystauy – Taitöbede. So kısınıŋ bır qysta älgı töbenıŋ maŋaiynda 150-dei taiy qūlyndapty (taidyŋ qūlyndauy sirek kezdesetın qūbylys). Būl jerdıŋ Taitöbe atalyp ketu sebebı sodan.
Al myna jatqan Taitöbe auyly būryn Maily auyl dep atalǧan. Şejıremen tarqata aitar bolsaq, temeş ruy ışındegı malybaimyz. Qazaqta toǧyz ataǧa jetken kezde rular jeke el bop bölınedı degen söz bar emes pe?. Malybai özı batyr bolǧan kısı, qazaq-qalmaq soǧysy tūsynda ömır sürgen bolsa kerek. Jailauy Nūranyŋ ber jaǧy, būryn ol jerdı qypşaqtar jailaǧan eken. Atamyz bolys bolyp sailanǧan soŋ, Taitöbege Maily dep at qoiǧan deidı. Jaz jailauy Nūranyŋ jaǧasy bolǧan. Älgı atalǧan Mailyda atamyzdyŋ qoi-siyr ūstaityn fermalary ornalasypty. Jer jyrtatyn ögız ben jūmys attaryn asyraǧan. Arba jasaityn ūstahanasy bolǧan. Taitöbe auyly kolhoz bolyp qūrylǧan jyly aty auystyryldy. Taitöbe degen töbeşıkke kelsek, ol qazırgı Aqmola ziraty tūrǧan jerde. Atamyzdyŋ jailauy Kievka, Rojdestvenskii sovhozynyŋ bölımşesı Voroşilovka jaqta edı.
Bükıl jūmysşysy, jalşysy sonda. Kolhozdastyru tūsynda atamnyŋ jūmysşylaryn alyp keledı, oǧan qypşaqtardyŋ auylyn qosady. Sonymen kolhoz bolady. Kolhozǧa qandai at beremız degende, keibıreuler «Maily» degen atauǧa qarsy şyǧady. Būl ataudan toqşylyq isı aŋqyǧan ruşyl-baişyldyqtyŋ lebı sezıledı deidı. Äitpese bügıngı künı Taitöbe dep jürgenderıŋız – Aqmola. Al naǧyz Taitöbe – ol Maily. Tarihqa üŋılsek, onyŋ Maily-Taitöbe degen qos atauy bolǧan.
– Ataqty köpes Qosşyǧūlovtyŋ şaruaşylyqtary da bolǧan osy öŋırde degen äŋgıme bar emes pe el auzynda?
– Bälkım, solai ekenı ras ta şyǧar. Arqanyŋ jerı ūlan-baitaq, keŋ kösılıp jatqan şetsız, şeksız sary dala emes pe? O kezde myna Qosşy degen auyl joq-tyn. Onyŋ paida boluy bertınde ǧana, 1958 jyly negızı qalandy. Oǧan deiın ol jerde 5-6 ǧana şoşaiǧan üidıŋ qūr sūlbasy bolmasa basqa eşteŋe bolǧan emes.
Taǧy bır aita ketetın jait, atamyzdyŋ diırmenı bolǧan eken Nūranyŋ boiynda, Petrovka diırmenı delınedı, jan-jaqqa egın ekkızgen, maŋaidaǧy bar temeştıŋ igı jaisaŋdary osynda äkelıp diırmenıne bidaiyn tartqyzatyn. «Anton diırmenı» degendı Preobrajenkanyŋ pereselen hohol-orystaryna saldyrtqan körınedı. Aty orysşa demeseŋız, būl diırmenderge atam qojalyq etken.
– Aty-jönderıŋızdı qaǧazǧa türtıp alsam bola ma?
– On balany retımen aitatyn bolsaq: Sälima Spanova-Temırǧalieva (1959 j), Jazira Spanova (1960 j), Barlybai Spanov (1962 j), Jūmanälı Spanov (1963 j), Amantai Spanov (1964 j), Estai Spanov (1966 j), Jaqsylyq Spanov (1967 j), Eraly, Nūraly Spanovtar (egızder, 1969 j, Eraly qaitys bolǧan), Bolat Spanov (kenjesı, 1970 j).
– Aşarşylyq jyldarynyŋ auyrtpalyǧy jaiynda estıgen taǧy qandai äŋgımelerıŋız bar?
– Ekınşı atamyz Äbdıraş Älseiıtov aşarşylyq tūsynda bükıl Taitöbenı asyrap şyqqan deidı. 1932 jyldary osy öŋırdı mekendegen aşqūrsaq halyqty tügel balyqpen azyqtandyrǧan körınedı. Astynda kök esegı bolǧan. Qysy-jazy kölden balyq aulap, auyldy aştyqtan aman alyp qalǧan. Janynda Span atamnyŋ soiylsoǧary qyzmetın atqarǧan, laqap aty Pūşyq degen kömekşısı bolypty. Dene tūrqy törtbaq, eŋgezerdei nän kısı deidı. Özınıŋ būla küşıne sengen sodyrlau adam bolsa kerek. Orys-kazaktarmen töbelesıp, talai ret qalanyŋ abaqtysyna jabylǧan eken. Ony bolys atam bar bedelın salyp jürıp, basşylaryn paralap, bosatyp alyp şyǧyp otyrǧan. Sol Pūşyq aqsaqal ekınşı atamyzben bırge balyq aulap, ony kök esekpen auylǧa tasyǧan, ony jūrtqa teŋdei ülestırıp bergen. Jyǧylǧanǧa jūdyryq demekşı, älgı kök esektı bır künı aqpan aiynda qasqyr jep ketıptı. Sol jyldary qasqyr da qatty aşyǧyp, qūtyrǧan desedı. Sodan esek joq, 3-4 şaqyrym jerden şanany jaiaulap özderı tasypty. Span atamyzdyŋ Qasqabas degen taǧy bır soiylsoǧary bolǧan.
Atamyzdyŋ adal eŋbegınıŋ, ünemı qara halyqtyŋ müddesıne qyzmet etkendıgınıŋ arqasy bolsa kerek, syrtynan ǧaibat söz aityp, «aryz jazu, soŋyna tüsu» degen siiaqty närseler bolmaǧan siiaqty.
Elge jasaǧan taǧy bır jaqsylyǧyn äŋgımenıŋ oraiy kelıp tūrǧanda aita keteiın. Osy aradan 180 şaqyrym jerdegı Qūlanötpes degen eldımekennen bır balany öz malymen qarjylandyryp, Qazanǧa moldalyq jädit oquyna jıbergen eken. Ol kısınıŋ laqap aty – Qaramolla. Osy bertınge deiın ömır sürdı, jasy 100-ge kelıp qaitys boldy. Sol kısınıŋ qolynda atamyz jaily bıraz qūjattar bolǧan siiaqty. Bıraq qoldan-qolǧa ötıp ol dünielerdıŋ de ızı joǧalǧan eken. Bıraq älı de ızdestırudı toqtatpaimyz.
– Ötken ǧasyrdyŋ 20-jyldary basynda Keŋes ökımetıne jergılıktı tūrǧyndar tarapynan türlı narazylyqtar, qarsylyqtar bolǧany tarihtan mälım. Būl jaqta ondai tolqular bolǧan joq pa?
Sondai-aq 1923-24 jyldary oryn alǧan aşarşylyq zardaptaryna qaramastan RSFSR-dyŋ är jerınen Aqmola öŋırıne aş-aryq jūrttyŋ şūbyra köşkenı belgılı.
– Bızdıŋ ata-babalarymyz qonystanǧan öŋırde negızınen temeş (quandyq) pen qypşaq ruynyŋ adamdary tūrǧany jaiynda joǧaryda aityp ötken siiaqtymyn. Sodan 1922 jyly aşarşylyq tūsynda mūnda Jaŋarqa jaqtan altailar (quandyq) kele bastady. Atamdy saǧalap, on şaqty otbasy köşıp kelıptı. Atam olarǧa bölıp qonys alyp beredı. Qazır ūrpaqtary äjeptäuır ösıp-önıp, ülken bır bäiterekke ainalǧan desek, artyq aitqanymyz emes. Būl jaqtyŋ jerı qandai şūraily, şöbı qandai şüigın edı, şırkın. Kolhoz kezınde aty alty qyrdan asyp dürkırep tūrdy.
Aqmolany da kelımsekter äuelgıde osy Taitöbe tūsynan salmaq bolǧan, tıptı qazyǧyn qaǧyp, jerın belgılep te qoiǧan desedı. Söitıp jürgen kezde köktemde su tasyp, arǧy betke öte almai qalady. Romanovtardyŋ 200 jyldyǧy qarsaŋynda joǧaryǧa «qala salyp jatyrmyz» dep aqpar beru üşın jantalasyp, stanisany bergı betke saluǧa mäjbür bolady. Myna jaqta Esıl esıle kösılse, ana bette syŋǧyry bölek Nūra jatyr jarqyrap, qai tūsynan bolsyn syrttan jau şaba almaidy. Qazırgı Astanamyzdyŋ, būrynǧy Aqmola – Selinogradtyŋ tarihynda älı de bükteuı jazylmaǧan, qabaty arşylmaǧan qatpary tereŋ aluan syrlar qanşama…
Keleşekte atamyzǧa Taitöbede, Qosşyda köşe atauy berılse eken dep armandaimyz. Öitkenı atamyzdyŋ süiegı osy Taitöbede jatyr ǧoi.
Äŋgımelesken
Ǧaziza İSAHAN,
Astana qalasy memlekettık arhivınıŋ ǧylymi-zertteu jäne aqparattyq-tüsındıru qyzmetınıŋ basşysy
