Jaratqanǧa et pen süiekten qalyptaǧan jūmyrbasty pendesiniŋ bäri birdei ǧoi, akademik bolsyn, arbaşy bolsyn, adam balasynyŋ tuabitti – atanyŋ qanymen, ananyŋ sütimen boiyna siŋgen qaitalanbas qasietteri tanylyp tūrady. Jüre kele jūǧysqan, tirşiliktiŋ tezi men täjiribesinen daryǧan närseleri de kisiniŋ bolmysyn türli naqyşpen tolyqtyra tüsedi. Peşenege būiyrmys, maŋdaiǧa jazylmyş deitin taǧdyrdy taqtalaityn ūǧym taǧy bar. Kei kezde ataq, däreje, marapat, taǧy sol siiaqty şarapatty şarttylyqtarǧa köz jūma qaraǧanda ǧana kisiniŋ şynaiy keipi közge körinetindei me, qalai? Abaişa aitqanda – «öziŋde barmen közge ūryp, artylam deme özgeden». Ol rette adamnyŋ jalqy esimi men jankeşti eŋbegi, «jalaŋaştanǧan» jan syry, jürek sezimi tarazyǧa tartylady. Sol josyqqa jüginsek, aldymen aitarymyz aiqyn: qazaq ruhaniiaty älemin Serik Qirabaevsyz, Serik Qirabaevty qazaq ruhaniiaty äleminsiz elestetu mümkin emes (älbette, onyŋ özine äbden laiyqty ǧūmyrlyq merei-mansabynyŋ mälimeti kez kelgen ensiklopediiada nemese ǧylymi anyqtamalyqta tūnyp tūr). Doktorlyq dissertasiia qorǧaǧanymda, jūmysyma baǧa beretin sarap komissiiasyna jetekşilik jasaǧany jäne ara-tūra jolyqqan jerde äŋgimesine ūiyp qalatynym bolmasa, önemeiin janynda jürmegen jaqsy aǧa turaly şeşile söileu, şyrqai sapyru – qiyn da qisynsyz hareket. Sondyqtan köbine adamşylyq ajary jöninde syrttai baqylaǧan, syrttai baiyptaǧan pikir men paiymymdy, sondai-aq ädebi şyǧarmaşylyǧy tarapyndaǧy keibir közqarasymdy bölisip otyrmyn.
Meni eŋ aldymen qairan qaldyratyny – Serik Qirabaevtyŋ jüirik jady, iaki «qūima qūlaqtyǧy». Ertede, HII ǧasyrda ömir sürgen parsy ädebietşisi Nizami Aruzi Samarqandi «kez kelgen aqyn kemeldik kezeŋine jetu üşin özine deiingilerden 20 myŋ jyr jolyn jäne zamandastarynan 10 myŋ öleŋ qataryn jatqa bilui qajet» degen eken. «Qyrymnyŋ qyryq batyryn» taŋdy taŋǧa ūryp taipaltatyn jampoz jyraulary bar baiyrǧy alaş jūrty üşin būl taŋsyq ta emes-ti. Beridegi qaǧazdyŋ betine qaraǧan zamanǧa osy qabilettiŋ tek jūqanasy jetti. Däris oqyp, sabaq ötkizgen ūstazdarymyzdyŋ arasynan… äi, eşkim eske tüser emes… Al ötken ǧasyrdyŋ alpysynşy jyldary QazPİ-diŋ auditoriiasynda jas oqytuşy (bügingi akademik) Serik Smaiylūly Qirabaevtyŋ qazaq ädebietiniŋ tarihynan şertilgen äuezesine eltigen üşinşi kurs studenti (bügingi akademik) Seiit Asqarūly Qasqabasov ūstazynyŋ Mahambet, Şerniiaz, Süiinbai öleŋderin jatqa oqyǧandyǧyn rizaşylyqpen eske alady. Ol – ol ma, Qirabaevtyŋ süiikti jary – seksenniŋ seŋgirine şyqqan akademik apamyz Äliia Beisenova: «…Ser-aǧaŋnyŋ meni baurap alǧan igi qasietteriniŋ biri – batyrlar jyry men liro-epostyq jyrlardy jatqa oquy bolatyn. «Qyz Jibek» pen «Er Tarǧyndy» zaulatqanda, köp qyzdar aŋtaryla auzyna qaraityn», – dep aǧynan aqtarylypty gazetterdiŋ birine bergen sūhbatynda. HH ǧasyr basyndaǧy ardaqty aqyndarymyz jaiynda söz sabaqtai kele, Serik aǧanyŋ özi de: «Olar aqtalmai tūryp-aq, Säkenniŋ «Kökşetauyn», Maǧjannyŋ «Batyr Baianyn», Şäkärimniŋ «Eŋlik-Kebegin» jatqa biletinbiz», – deidi. Sondai-aq, Qasym Amanjolovtyŋ «Qūpiia qyz», «Jambyl toiynda» poemalaryn, «Dauyl» jinaǧyna kirgen köp öleŋin äli künge deiin jatqa aitady. Byltyr, Qaraǧandyda sol aiauly aqynnyŋ tuǧanyna 100 jyl toluyna arnalǧan ūlan-asyr toidyŋ barysynda ötken ǧylymi konferensiiada baiandama jasaǧan professor Serik Qirabaevtyŋ öleŋderden mysal ūsynatyn tūstarǧa kelgende, aldyndaǧy paraqqa üŋilmei, basyn köterip, jūrtşylyqqa qarata jyrdy jatqa zaulata jönelgendiginiŋ kuäsi boldyq…
Mine, özi aqyndyqtyŋ jolyn qumasa da, keudesin poeziia kömbesine ainaldyrǧan akademiktiŋ bir darqan daralyǧy osynda. Būl – onyŋ eş-kimnen enşilep almaǧan, tumysynan tabiǧat syilaǧan zerde-zeiininiŋ arqasy dep ūǧamyz. Saiyp kelgende, marqūm, saliqaly ädebietşi Jūma-ǧali Ysmaǧūlov jazǧandai, ol – «keŋ öristi tereŋ teoriialyq bilim iesi ǧana emes, hrestomatiialyq bagajy da öte mol biregei ǧalym».
Ädebiettegi «janpida janr» (Ä.Kekilbaev) – synşylyqty taŋdaǧan, «sözi men isi ylǧi bir jerden şyǧatyn» (Z.Qabdolov), «qazaq pedagogtarynyŋ pedagogy» (Ş.Eleukenov) atanǧan Serik Qirabaev jaiynda jazylǧan maqalalardy oqyp otyrsaŋ, eŋ jii kezdesetin sipattamalar – kisilik, parasat, ūlaǧat. Onyŋ arǧy jaǧynda, älbette, Abai aitqandai, «aqyl, ǧylym, ar, minez degen närselermen» ozǧandyqtyŋ, «aqyryn jürip, anyq basqandyqtyŋ» imani da inabatty işarasy jatyr. Osy oraida Qirabaevtyŋ ūstazdyq qyzmetiniŋ tek-tamyryn saralaǧanda, nazardan qaǧys qalǧan bir jait bar sekildi. Ädette biz onyŋ Spandiiar Köbeevtiŋ şyǧarmaşylyǧyn ädebi-ǧylymi ainalymǧa birinşi bolyp qosqandyǧyn, revoliusiianyŋ alasapyranynda avtordyŋ özi joǧaltyp alǧan «Ülgili tärjima», «Ülgili bala» kitaptaryn tauyp, yjdahatpen tügendep-tüptegenin, tälimdi dünielerin taldaǧanyn söz etemiz de, eŋ bastysy – Ybyrai Altynsarinniŋ tikelei izbasar şäkirtimen közi tirisinde qarym-qatynas qūryp ülgergenine den qoia bermeimiz. Zadynda, Serik aǧanyŋ künderdiŋ küninde: «Ybyrai bizge ärqaşan keŋeske keledi, aqyl beredi», – dep jazuy bekerden-beker emes. Asyl sabaqtastyqtyŋ, aǧartuşylyq saryndastyqtyŋ negizgi törkini osy belasar bailanysta, zertteitin taqyrybyna sanaly, sarabdal maqsatpen bilip barǧandyqta emes pe?! Bögde jol da joq – Alaştyŋ basqa ardaqty bilimpazdary tyiym men tünek işinde edi. Spandiiardyŋ dünieden qaitqan jyly – 1956. Mejeli mezgil, betbūrys bastauy… Partiianyŋ ataqty HH siezi… Jylymyq esken säuleli sät… Qirabaevtyŋ doktorlyǧyna dem bergen Säken Seifullinniŋ aqtaluy – sosyn… Al özi qalam tolǧap, qūnaryn qazǧan Jüsipbek Aimauytovtardyŋ jazbalary «qaita qūru men jariialylyq» jyldary jetip, ortaǧa oralǧanşa, ordaly jūmystardy oryndaǧan Ädebiet jäne öner institutynyŋ direktorlyǧyna ädil balamaly jolmen sailanǧanşa – Künniŋ közi kökjiekten äli otyz jyldan astam uaqyt köterilmek…
Osynşama qoǧamdyq silkinister men serpilisterdi közben körip, aqylmen aiqyndaǧan, eşqaşan asyl mūraty men adal mindetinen ainymaǧan, eŋ aqyrynda täuelsizdiktiŋ tūǧyrly törine şyqqan äziz ädebietşiniŋ kökeiindegi talai armany oryndalǧan-aq şyǧar! Ǧūmyrynyŋ 55 jylyn ūstazdyqqa arnaǧan Spandiiar Köbeevtiŋ memuarlyq şyǧarmasy naq solai – «Oryndalǧan arman» dep ataluşy edi. Al Serik aǧamyz osy «merzimdik rekordty» äldeqaşan «jaŋalap» tastady…
Zeinolla Qabdolovpen (ol da bolaşaq akademik) jäne Aiqyn Nūrqatovpen (jastai baqiǧa ozǧan asa talantty ǧalym) tize qosa tüzgen, orta mekteptiŋ 9-synybyna arnalǧan ädebiet päni oqulyǧynyŋ jaryq körgeniniŋ özine 60 jyl tolypty. Qadirmendi ūstazdary Qajym Jūmaliev pen Esmaǧambet Ysmaiylov sodyr saiasattyŋ salqynymen ūstalyp ketken kezde olqylyqtyŋ ornyn toltyrudaǧy talpynystyŋ nätijesi edi būl. Qylşyldaǧan jiyrma bestiŋ o jaq, bū jaǧyndaǧy öskeleŋ jigitterdiŋ ädebi-tarihi missiiasyn sol zamatta özderiniŋ qanşalyqty sezin-gendikterin bügin aityp bere almaspyz, biraq osyny naq solardyŋ moiyn-daryna jüktegen bir tylsym, bir tūspal küştiŋ pärmeni bolǧan syndy. Jaqsy ädebi oqulyqtyŋ özi – ūlttyŋ, ūrpaqtyŋ ūstazy. Öitkeni onyŋ ön boiyna bilimdi de bilikti, oişyl da oqymysty jandardyŋ sözi men sanatkerligi siŋgen. Jalpy, būrynǧy käsibi ädebietşilerdiŋ köbiniŋ bügingi käsibi ädebietşilerdiŋ köbinen bir artyqşylyǧy – ūstazdyq etuden jalyqpai jürip, el erteŋine qajetti oqulyq jazumen arnaiy ainalysqandyqtary ma dersiŋ. Alaş däuirinde öristegen sol danagöi däs-türdiŋ izi sūiylyp, siyrqūiymşaqtanyp qana qoimai, sapasy da setinep, seldirep bara jatqan tärizdi. Aidyndy oqulyqtardyŋ avtory Serik Qirabaevtyŋ baspasöz betindegi keibir tolǧanystarynan osy mäselege jany auyratyndyǧy sezilip qalady.
Jyltyraqqa jany jat, ötirik özeuregendi öŋinde jaqtyrmaityn ädebietşi Qirabaevtyŋ estetikalyq talaby men talǧamy da şynşyldyqqa toǧysar töŋirekten tabylsa kerek-ti.
Qazir bir aqyndy madaqtap-maqtaǧymyz kelse, teŋeu tappai tebirenip, «körnekti», «tanymal», «belgili», «aqiyq», «daryndy», «iri», t.b. anyq-tauyşpen azyrqana aidarlap jatamyz ǧoi. Al äsireqyzylǧa äuestigi joq akademiktiŋ osy tūrǧydaǧy tūjyrymy däl de däiekti: «Aqyn degen bir auyz sözge qazaq ülken maǧyna syiǧyzǧan. Jäne ony ekiniŋ birine qoldana bermegen. Öleŋşi men şyn aqynnyŋ salmaǧyn aiyra bilgen halyqtyŋ öleŋşiler men jyrşylardy qūnyǧa tyŋdasa da, olarǧa aqynǧa tabynǧandai minez körsetpeitini taǧy bar…». Bügingi «söz benen bözdiŋ qūny – bir» tūstarda aqyndyqqa ablyǧyp jürgenderdi «abailaiynşy», solardy kötermelegiş synşylardy «sap, sap, sabyr» degizerlik qarapaiym, biraq tüsinikke qonymdy qaǧida emes pe?!
Adamnyŋ bezbeni – eŋ aldymen öz işinde. Özge zamandastary sekildi, Serik Qirabaevtyŋ ömir joly jaimaşuaq, jaisaŋ şaqtarymen qosa, ört şarpyǧan ötkelekke toly boldy. Äsirese küidirgen, küiindirgen kez – eluinşi jyldardyŋ enşisinde. «Osyndai qym-qiǧaş zamanda ädebietke jaŋa kelgen biz de asyra siltep aitqan synǧa qatysqanymyz jasyryn emes», – depti Serik aǧamyz bir maqalasynda. Qasym Amanjolovqa qatysty äuelgi synyn meŋzep otyrǧanyn tüsinemiz. Azulylardyŋ aitaqtauymen qiǧaş tarta jazyp jibergen jaǧdaiy bary ras. Onysyn sol sätte-aq tüsinip, kezekti bir talqynyŋ tūsynda qatesin tez tüzetken. Bügin sonysyn aşyq aityp, qinala qamyǧyp eske alady. Būl – aldarqata aqtalu emes, adal nietpen arylu. Qirabaevtyŋ kirşiksiz, kiltipansyz minezin biletinderdiŋ bäri mūny moiyndaidy. Qasym Amanjolovtyŋ 1991 jyly jaryqqa şyqqan «Nūrly dünie» kitabyna alǧy söz jazyp qana qoimai, baspaǧa ketip bara jatqan şyǧarmalarynyŋ tekstologiiasyna tüpnūsqaǧa säikes öte maŋyzdy tüzetuler engizdi. Sodan beri de aqynnyŋ öleŋderi turaly maqalalardy jüieli jazyp keledi.
Serik Qirabaev – daŋǧyl diapazondy zertteuşi. HIH-HH ǧasyrlardaǧy qazaq ädebietiniŋ örisi men öresin körkemdik tendensiialar jäne körnekti tūlǧalar arqyly jan-jaqty tarazylaumen birge, qazirgi zamanǧy ädebi ürdistiŋ baǧyt-baǧdarlary men qozǧalys-qūbylystaryn jiti qadaǧalap jüredi. On besten astam oqulyq pen oqu qūralynyŋ, otyzǧa juyq monografiialyq zertteudiŋ, segiz jüzden artyq ǧylymi maqalanyŋ iesi. «Ädebiettiŋ aqtaŋdaq betteri», «Ūlt täuelsizdigi jäne ädebiet», «Täuelsizdik ruhymen» atty keiingi kitaptary – äbden kemeline kelgen akademiialyq ǧylym ardageriniŋ jaŋa talaptarǧa jügingen tegeurindi toptamy. Täuelsiz eline tartuy.
Seksenniŋ beseuin sergek baǧyndyrǧan Serik aǧamyz qaşannan är iste yjdahattylyq pen yqtiiattylyqty ūnatady. Qūndylyǧy bar qaǧazdyŋ arhiv qorynda nemese köpşilikke arnalǧan kitaphana söresinde qattalyp, jūrttyŋ igiligine jaraǧanyn qalaidy. Sol tärtipke süienip, birneşe jyl būryn öziniŋ jiǧan-tergen ruhani düniesin Euraziia universitetiniŋ «Otyrar kitaphanasyna» tapsyrdy. Qazir atşaptyrym bir bölmeni sänimen de, mänimen de toltyryp tūr.
Baryŋyz, köriŋiz.
Qirabaevtyŋ qazynasynyŋ üstinen şyǧasyz.
Keregin izdegen kezde özi de būl jerge bas sūǧyp tūrady eken…
Amantai ŞÄRIP,
L.N.Gumilev atyndaǧy EŪU
«Alaş» mädeniet jäne ruhani damu institutynyŋ direktory
