Abai öleŋdi sözdiŋ patşasy dep baǧalap, sözdiŋ basy öleŋ dep tüsingen, sebebi aiat – dünie körki turaly sana. «Äueli aiat, hadis – sözdiŋ basy» dep Abai tegin aitpaǧan. Aiat – söz basy, biraq ol adamnyŋ oiynan tuǧan dünie emes, Mūhammed paiǧambarymyzǧa aq öleŋ keipinde tüsken aian. Aiat – Mūhammedke paiǧambarlyqtyŋ kelgeniniŋ aiǧaǧy. Ol jūrtşylyqqa maǧan aian arqyly Jaratuşydan aiat keldi dep jariia etken. Aiattar jinaqtala kele, Qūranǧa ainalǧan. Osy jerde Qūranǧa qatysty dini aŋyzǧa nazar audaruymyz qajet bolyp tūr, ol –paiǧambarymyzdyŋ harip tanymaityndyǧy turaly dini aŋyz bar.
Ras, Mūhammed harip tanymaǧan. Biz ädette harip tanymaǧan adamdardy sauatsyz deimiz. Būl bizdiŋ qalypty jaǧdaidaǧy qoldanylatyn tüsinigimiz. Biraq, mäsele būl tüsinikten kürdeli. Bilim adamǧa haripterdi tanu, iaǧni oqu jüiesi arqyly beriledi, būl dästürli jaǧdai. Sonymen birge adamǧa bilimniŋ haripsiz (äripsiz) beriletini bolady. Haripsiz bilimge ie adamdar adamzat tarihynda az bolǧan. Sondai adamdardyŋ biri – Mūhammed paiǧambar. Ǧaisa paiǧambar da osyndai bilim iesi bolǧan. Sözimizdi äri qarai jalǧastyrsaq, perişte Mūhammedke oqy degende, ol harip arqyly Alladan tüsken aiatty oqyp ketkeni joq, ol onyŋ, sirä, ja-dynda jattalady. Abai aitpauşy ma edi: «Alla sözi haripsiz, dauyssyz» dep. Demek, aiat paiǧambardyŋ jadynda kelgen qalpynda saqtaldy. Aiat – Alla sözi. Ol, Abai aitqandai, «haripsiz, dauyssyz». Aiat – paiǧambarǧa ūiyp kelgen sana. Ol keiin haripke, dauysqa tüsip, Qūran-kitapqa ainalǧan. Aiattyŋ köpşilikke tüsiniksiz boluy sanaǧa qonymdy mäsele. Jaratuşynyŋ «sözin» til arqyly tüsinu dauly. Til – adamzattyŋ qazy-nasy, ony biz tanimyz, bilemiz, meilinşe tirşiligimiz üşin qoldanamyz. Aiat bolsa – özge «til». Ol Jaratuşynyŋ tili. Ol tilde harip joq, ol mümkin quat, ǧylymi leksikaǧa salsaq älemdik energetika jüiesiniŋ köri-nisi. Jer betindegi keibir adamdar elektr quatyn öndirip saqtap, äri pai-dalanuǧa beretin stansiialar siiaqty qyzmet atqarulary äbden mümkin. Er-tede Platon adamzattyŋ biliminiŋ mänisi – «eske tüsiru» degen oi aityp edi. Onyŋ paiymdauynşa, biz bilgen äri biletin bilimder äu bastan belgili, ol adamǧa öziniŋ tuma bolmysymen keledi degen. Qazirgi bilim, ǧylym keŋinen öristegen zamanda «prinsip» degen paradigmalyq sana qalyptas-tyrǧanbyz, ol äli bilip bolmaǧan mäselelerdi tanu üşin qoldanylatyn täsil. Prinsip degende biz baǧyt anyqtaimyz. Baǧyt degen jol körsetkişi. Jol tanu jäne taŋdau osy aiattardan bastau alǧan. Aiat Jaratuşy «sanasy» retinde Mūhammedten özge adamdarǧa da tüsken, biraq onyŋ mänisine jetude adasuşylyqtar bolyp otyrǧan. Aiat kompas siiaqty ünemi bir baǧytta bolǧan, alaida ony kerisinşe būru äreketteri bola bergen. Sondyqtan, aiattyŋ kele berui zaŋdy. Būl bola beretin qūbylys. Abai «Allanyŋ özi de ras, sözi de ras» dep bastalatyn öleŋinde: «Zamana, şarua, minez künde özgerdi, olarǧa kez-kezimen näbi keldi» degen. Adamzatqa näbilerdiŋ kezegimen kele beruiniŋ sebebi, zaman özgermeli, mäŋgilik tūraqty jer betinde is joq. Tūraqtylyq – mäŋgilik Jaratuşyǧa nemese jaratylysqa tän qasiet-ölşemder. Mäseleni adam balasyna qarai būrsaq, odan tūraqtylyq tabu oryndalmaityn, biraq armandalatyn is. İslam dünietanymynda Mūhammed soŋǧy paiǧambar degen qaǧida bar. Ärine, mäsele aiqyndyǧy üşin, Alla söziniŋ rastyǧynyŋ däleli üşin osyndai täsil qoldanyluy aqylǧa da, qisynǧa da simaidy. Söz solai aitylmasa Mūhammed isine küdik birden baiqalmai ma? Küdikti müldem seiiltip, senim nyǧaiuy üşin osylai aityluy qajet bolatyn. Onyŋ eŋ basty däleli – aiattardyŋ Mūhammedke tüsui. Būl arnaiy taqyryp äŋgimesi jäne arnaiy bilimi bar adamdar ortasynda aitylatyn äŋgime.
İä, sonymen Abai: «Äueli aiat, hadis – sözdiŋ basy» degen. Nege sözdiŋ basy aiat degenge kelsek, üş mäselege nazar audarǧanymyz jön bolar. Birinşiden, Abai aitqandai aiat söz basy, iaǧni sözge negiz, biraq sözdiŋ özi emes. Söz degen adamzattyŋ qasieti. Allanyŋ «sözi» – aiat, ony adamnyŋ sözine ainaldyrǧan paiǧambar. Negizinde paiǧambarlyq degenimizdiŋ özi osy Jaratuşy «sözin» (aiatyn) adam sözine ainaldyru arqyly anyqtalatyn erekşe jan. Jaratuşydan tüsken aiattyŋ adam tiline ainaluy paiǧambarlyqty, iaǧni Alla men adam arasyndaǧy elşilikti ta-lap etedi. Aiat sözdiŋ basy degende, Abai onyŋ tylsymdyq tabiǧaty tu-raly aityp otyr. Söz basy degen nöldik esep, onyŋ arjaǧy turaly mäli-met joq, bolsa da adamzat üşin beimälim, qūpiia. Aiat mänisi – Jaratuşy-nyŋ syry ekendiginde.
Ekinşiden, aiat degen jaratuşynyŋ adamzatqa mälim bolu mümkindigi bar, öz qūpiiasy. Jaratuşy adamzatqa belgili bolǧysy kelgende aiattaryn aian arqyly jariia etedi. Endigi arada aiatty nasihat etu paiǧambar ülesinde, sondyqtan aiattan keiingi söz basy – hadis, iaǧni paiǧambar sözi.
Qūrannyŋ aiattary turaly tafsirlerdiŋ köp boluy, olardyŋ mänisin tü-sinu äri tüsindiruden tuǧan niet. Alaida, aiat syry adamǧa tolyq aşyluy mümkin be, būl talqyǧa salynatyn taqyryp. Aiat söz basy bolsa, ony söz arqyly tüsindiruge mümkindik bar ma? Oiǧa salu kerek.
Üşinşiden, aiat öleŋniŋ formasy, türi. Demek, jaratylystyŋ qūpiiasy, onyŋ keremeti adamǧa öleŋ türinde belgili bolady eken. Būl mände naǧyz aqyn – jaratuşynyŋ özi, tipten aqyndyq onyŋ bir qūdireti. Aqyndyq tabiǧatynda periştelik bar desek, izgilik turaly aitqanymyz, demek izgiliktiŋ basy aiatta Jaratuşy «sözinde». Demek, Jaratuşynyŋ, jaratylystyŋ tili – poeziia. Abaidyŋ «öleŋ sözdiŋ patşasy» dep otyrǧany da osy tüsinikten tusa kerek. Öleŋniŋ näri – aiat, sebebi, ol – sözdiŋ basy. Endi osy oilarǧa özek bolǧan öleŋ şumaǧyn keltireiin:
Äueli aiat, hädis – sözdiŋ basy
Qosarly beiitmysal keldi arasy.
Qisynymen qyzyqty bolmasa söz,
Nege aitsyn paiǧambar men ony allasy.
(1-t., 88-b.)
Būl – «Öleŋ sözdiŋ patşasy, söz sarasy» dep bastalatyn on bes şumaqtan tūratyn kölemdi öleŋniŋ üşinşi şumaǧy. Osy şumaqtaǧy aiat turaly aitqannan keiin, nazarymyz üşinşi, törtinşi öleŋ joldaryna audy. «Qisynymen qyzyqty bolmasa söz, nege aitsyn paiǧambar men ony alla-sy», – deidi Abai. Demek, sözdiŋ qisyny qyzyqty bolyp tūr. Söz dep Abai aiat pen hadisti aityp otyr. Ol tüsinikti, biraq söz nege qisynymen qyzyqty? Qisyn degenimiz ne? Bireuler qisyn degendi logika dep tüsindirip jür. Bälkim būl da şyndyqqa jaqyn tüsinik şyǧar. Oilanyp körelik. Eger qisyn bizdiŋ tüsinigimizdegi logika degen mände bolsa, onda ol sözdiŋ basy bolyp otyrǧan aiat pen hadistiŋ logikasy. Jäne de aitarymyz, būl jerde ädettegidei qisyn (logika) mäselege qyzmet etpei, özi mäselege ainalyp otyr. Qyzyq qisynda bolyp, mäsele sodan qyzyq delingen. Egerde sözdiŋ qisyny qyzyq bolmasa, onda ol sözdi allasy men paiǧambary aitpasa kerek edi. Olardyŋ aityp otyrǧany sözdiŋ qisynynyŋ qyzyqtyǧy. Mäsele osylaişa anyqtala bastalsa, endigi jerde nazar salynatyn ūǧym – qyzyq. Qazaq leksikasynyŋ osy bir sözi diskurske tüskennen keiin ūǧymǧa ainalyp otyr, sebebi mäseleniŋ tüp ne-gizi osy qyzyq ūǧymyna negizdelgen. Būl jerde qyzyq degen tirşiliktiŋ meilinşe molyqqan ekzistensiiasy. Bylaişa aitqanda, tirşiliktiŋ «ja-ny». Ne qyzyq? Ömir qyzyq. Ne qyzyq? Ömir süru qyzyq. Tirşilikten basqa jerde qyzyq bar ma? Ärine, joq. Sözdiŋ qisynymen qyzyqty bo-latyny sondyqtan. Biz osy mäselege tereŋdemei «qyzyq ömir» dep, tūraq-ty söz tirkesin jasap alǧanymyz, mändi tüsinik emes. Qyzyq – ömir emes, dūrysy – ömirdiŋ özi qyzyq. Qyzyq – ömirdiŋ ornyna jüretin ūǧym. Qyzyq bolmas ömir joq. Ömir – qyzyqtyŋ biz tanyp bilgen formasy. Mäsele ömirde emes, mäsele qyzyqta. Sonda qisyn qyzyqty tanyp, biludiŋ täsili bolmaq. Demek, qisyndy logika deuden göri täsil deu şyndyqqa syiymdy. Sonda aiat, tirşiliktiŋ «jany» qyzyq turaly, sözdiŋ basy degen pikirge toqtalmaqpyz, nemese paiǧambary men allasy aitqan qisyny qyzyqty «söz» – aiat.
ÄRKIMDI ZAMAN SÜIREMEK
«Toty qūs tüsti köbelek» dep bastalatyn üş şumaqty öleŋniŋ üşinşi şumaǧynyŋ birinşi joly osylai bastalady. Zaman ärkimdi süireidi, sonda zaman degen ne? Ärkimdi süireitin oǧan quat qaidan kelgen? Ony anyqtau üşin zaman degenniŋ özin bilip alǧan jön bolar. Zaman degenimiz – adamdardyŋ ömir sürip otyrǧan uaqyt keŋistigi.
Nege mūndai qorytyndyǧa keldik? Onyŋ sebebi, Abai zamandy adamdardan tys ta qaramaǧan, onymen birge de qarastyrmaǧan. Abai tüsiniginde adam men zaman birinsiz-biri bolmaityn ūǧymdar. Adamdar bar jerde zaman bar, zaman bar jerde adam bar. Nemese zamansyz adam joq, adamsyz zaman joq. Osy tūtastyqty halqymyz zaman dep ataǧan. Ärkimdi zaman süirese, ol onyŋ taǧdyry bolǧany, iaǧni jeke adamnyŋ is, äreket, hareketiniŋ mänsiz bolǧany. Olai bolsa sanaly ömir sürmek nietimiz qaida qalmaq?! Ärkim özin-özi jasauşy arhitektor demeuşi me edik. Adam ömirden özin-özi joiady, özin-özi adam etedi degen qaǧida qaida qalmaq?! Qaǧidalar köp qoi, sonyŋ qaisysy aqiqatqa bastaidy, qaisysy aqiqattan alşaqtap adasuǧa bastaidy, ony kim däl tanyp, bilip, anyqtamaq? Abaidyŋ ärkimdi zaman süiremek degeni de osy oidy meŋzep tūrǧany joq pa? Seni zaman süirese, seniŋ oǧan qarsy tūrar qauqaryŋ bolmasa, ne istemeksiŋ? Zaman aǧysymen aǧyp kete bermeksiŋ, köpşiligimizdiŋ halymyz osyndai. Zamanǧa sai beiimdelip, qalyptasqan psihologiialyq jaǧdaidy Abai: «Zamanǧa jaman küilemek» deidi. Zamanǧa yŋǧailana berudi psihologiiada adaptasiia, iaǧni beiimdelu deidi. Zaman yŋǧaiyna beiimdele beru azamattyq jol emes. Ol qūldyq sana yrqyndaǧy baiqalatyn mäsele. Ondai adamdardy Abai «jaman» degen. «Zamanǧa jaman küilemek» dep otyrǧanda osy qūldyq-beiimdelgiş psihologiiany aityp otyr. Jamannyŋ jamandyǧy sonda, onyŋ öz basyna täuelsizdigi joq, öz erki joq. Jaman adam – azamat emes. Azamat degenimiz – örkeni ösken, täuelsiz adam. Ol adamşylyq qasietteri mol, kisiligi naqtyly zamandy bilei alatyn jan. Abai osy şumaqtyŋ ekinşi jolynda «Zamandy qai jan bilemek?» dep sūraq qoiady. Şynynda da zamandy bileitin qandai jan? Zamandy bileitin jan bolmasa zamannyŋ mazmūny qalaişa anyqtalmaq? Zaman mazmūny özdiginen bolatyn substansiia emes, ol anyqtalatyn mäsele, sonda zamandy anyqtauşy kim? Osy problema älimsaqtan talas tuǧyzyp kele jatqan, şeşimi, sirä da, bola qoimaityn is. Ärine, būl – biz, adamzat balasy oilap tapqan ilimder negizinde daiar jauap bere saluǧa bolar edi. Aitalyq, zamandy bileuşiler (imperatorlar, handar, biler, patşalar, paiǧambarlar, äulieler nemese Abai aitatyn oişyl-hakimder), biryŋǧai din jolymen kelsek, Jaratuşy ömiri, qūdireti, ateist-materialister tüsinigimen kelsek, tarihtyŋ lokomativi halyq būqarasy, obektivtik zaŋdylyqtar. Körip otyrsyzdar, zamandy qai jan bilemek degenge jauap bermekşi bolǧandar da köp, olar qūrastyrǧan ilimder de köp.
Biz zaman degende adamnyŋ uaqyt keŋistiginiŋ naqtyly tarihi kezeŋin, formasyn aitamyz. Demek, būl iste zamannyŋ zamanǧa äserin esten şyǧarmauymyz kerek. Būl mäseleniŋ bir jaǧy. Ekinşiden, zamannyŋ zamanǧa äserinen kelesi oqiǧa, iaǧni, zaman qalyptasady. Būl mände zamannyŋ bolmysynda adam bolmysyna ūqsaǧan tūlǧalyq qasiet bar. Olai bolsa zaman ülken, keŋ kölemdegi oqiǧanyŋ körinu formasy bolmaq. Mäsele sonda oqiǧa bar. Onyŋ basty keiipkerleri: jaratuşy jäne onyŋ jaratqan adamzat näsili. Osydan oqiǧa qūrylǧan jaratuşy men jaratyl-ǧan pendeniŋ arasyndaǧy dialog kürdelenip naǧyz oqiǧa boluy üşin, düniege äiel zaty Haua Ana endi, onymen birge antynan taiyp perişte şaitandyq keiipke endi. Söitip, oqiǧanyŋ alǧaşqy keiipkerleri anyqtalady. Oqiǧa bastalyp ketti. Ol uaqyt ötken saiyn zamannan zamanǧa auysyp jüre berdi. Adamdar endi zamannyŋ özin oqiǧa deitin boldy. Zaman oqiǧalarǧa toldy. Sol kezde zamandy qai jan bilemek degen sūraq tudy. Sūraqqa naqtyly jauaptyŋ bolmaityny, biz zamandy oqiǧa dep tüsinip, bastapqy bastalǧan ülken oqiǧa mänisin ūmyttyq. Jaratuşy adamzatty jaratqanda zamanyn bilesin, özin-özi bilesin degen niette edi, ol niet auyq-auyq būzyla berdi, biraq būl da Jaratuşynyŋ özi maqsat etken şaruasy desek qaitedi. Ärine, būl qisynǧa negizdelgen boljam, biraq boljamsyz bilim boluşy ma edi?!
Adam jaman bolaiyn dep bolmaidy, ony jaman etetin taǧdyr talqysy. Taǧdyrdy jeŋetin quat ärkimde bar ma, bar bolsa ärkim emes, tūlǧa bolmaq. Zamandy bilemekke hareket etetin – tūlǧalar. Abai tūlǧalardyŋ üş türin aitady, olar: paiǧambarlar, äulieler, hakimder. Zamandy bilemek bolatyndar – osylar. Olar artyq jandar, olar eşuaqytta jaman jandar qataryna qosylmaq emes. Olar öz täuelsizdigine özderi ie – azamattar.
Jaman adam ol da – adam. Adamdy jaman qylyp tūrǧan zaman bolsa, adamnyŋ kinäsi nede? Ol da oilanatyn mäsele. Zamandy bilegendegi maqsattyŋ özi, sol zamany süirep, ilep jürgen ärkimderdiŋ, jamandardyŋ qamy emes pe?!
Ǧarifolla ESIM,
Akademik
