Keudesı syldyrlaǧan syrly aǧamen Astana qalasy ardagerler keŋesınıŋ keŋsesı jaiǧasqan mekende tanystyq. Jasy kelse de «syrly aiaqtyŋ syry ketse de syny ketpegen» el aǧasynyŋ jürıs-tūrysy şiraq, sözı naq, oiy aiqyn. Äu basta, «ülken adam oiy şyrmalyp mardymdy ne aitar eken dersıŋ» dep ardagerler keŋesınıŋ qyzmetkerı Amangeldı Äşırovke «jüzdessek boldy, bır bes-on minut tıldesıp qalaiyn…» degen oiymnyŋ, «ä…» degennen byt-şyty şyqty. Onyŋ üstıne bügıngı gazet-jurnaldardy oqityn, aǧa ūrpaqtyŋ ötken joly men tyndyrǧan ısıne marqaiyp nazar audarar oqyrmandarymyz, äsırese, jastarymyz az ǧoi dep köŋılsız kelgen edım.
Qara qol sömkesınen tört-bes kıtapty bırınen soŋ bırın aldyma jaiyp saldy. Menıŋ aty-jönım Erkın Däueşūly dep bır qoidy da, ıle äŋgıme jelısın jaŋaǧy kıtaptarǧa auystyra jöneldı. Avtory, şyǧaruşy-demeuşısı de – özı. Olai-būlai būltaruǧa, janama sūraqtar qoiuǧa mende de mūrşa bolmai jaŋaǧy kıtaptardy paraqtai jöneldım. Jüielılık pen bırızdılık baiqalatyn, aitar tūşymdy oilary aŋǧarylyp qalǧan, keibırı, tıptı, on jetı jyl zertteumen jaryq körgen dünielerdıŋ tarihy äuperımde menı taŋǧaldyryp ta, qyzyqtyryp ta jetelep äkettı. Olar jaiyna keiınırek toqtalyp, ömır özenınen erıksız aǧyp emes, asau tolqyndardy būǧaqtap öz yrqyna köndırgen keiıpkerdıŋ özıne būrylaiyq.
2019 jyldyŋ 8 qazanynda 80 jastyŋ seŋgırıne şyqqaly otyrǧan Erkın Däueşūly – Aqmola oblysynyŋ tabiǧaty körkem, strategiialyq damu mümkınşılıgı mol Aqköl audanyndaǧy Amangeldı auylynyŋ tumasy. Qarapaiym otbasynan tärbie alǧan, keiın mūǧalım, mektep direktory, Sıletı audandyq partiia komitetınıŋ ügıt jäne nasihat, Aqköl audandyq oqu bölımderınıŋ meŋgeruşısı boldy. Uaqytpen bırge mosqaiyp bügınde zeinetkerlıkke jetken ony qoǧammen bıte qainasyp, odan qol üzbegen naǧyz ūlttyq qanyqtaǧy patriot dep tanidy. Eŋbek jolyn alǧaş osy audanda bastaǧan onyŋ aralasuymen qazaq mektepterı men balabaqşalar bırtındep aşylyp, bügınde mektep sany 7 taza qazaq, 14 aralasqa jettı.
Zeinetke şyqqanǧa deiın osy öŋırde joǧaryda aityp ötkendei, jauapty qyzmetter atqarǧan onyŋ aitary az emesıne tızılgen kıtaptary aiǧaq. Tıptı, özı de qalamdy janyna qalai serık etıp alǧanyn baiqamai da qalǧan ıspettı.
2002 jyldan berı Astana qalasynyŋ tūrǧyny. Basşy-aǧartuşy-ūstazdyq qyzmettegı eŋbek ötılı elu jetı jyl E.Däueşūly älı de belsendı qyzmet etude. Astana qalasyndaǧy «Şarapat» äleumettık qyzmet körsetu ortalyǧynda ştatqa kırgızılgen tūŋǧyş psiholog bolyp, 2016 jylǧa deiın küizelıske tüsken jandardyŋ janyna jalau bola bıldı. Odan soŋ da qarap otyra almai, «Keudesı jaqsylardyŋ altyn sandyq» degenındei, ardager ideolog qolyna qalam alyp, ūlttyq ideologiia jaily, tarih qoinauyndaǧy «menı kım jaryqqa alyp şyǧar eken» dep sarǧaiyp kütıp jatqan osy öŋırdıŋ nebır tūlǧalarynyŋ erlıkke para-par qyzmetı jaily qalam tartyp, bırqatar baspasöz ūjymdarymen tyǧyz bailanys ornatty. Olardyŋ qatarynda respublika deŋgeiındegı «Astana aqşamy», Aqmola oblystyq «Arqa ajary», audandyq «Aqköl ömırı», «Ardager ainasy», el gazetı «Egemen Qazaqstan» redaksiialary bar. Aituynşa, «EQ» gazetınde «Älıppe neden aiypty boldy?» taqyryppen kölemdı maqala jariialanyp, köp keşıkpei sol kezdegı bılım ministrınıŋ «älıppenı oqytamyz» degen habaryn estıp, soǧan menıŋ de bır kışkene bolsa da septıgım tigen bolar dep quanǧany bar. «Astana aqşamy» gazetınıŋ qūrmettı tılşısı. Özımızge tanys Qazaqstan Jurnalister odaǧynyŋ kuälıgın de qūjattary arasynan közımız şalyp qaldy.
Tarihtyŋ törınen laiyqty ornyn ala almai jürgen – soltüstıktıŋ bırneşe oblysyn Reseidıŋ qūramyna ötkızbeuge janyn salǧan aŋyz tūlǧa Jūmabek Täşenev, jerlesterı general Saǧadat Nūrmaǧambetov, qazaq ädebietınıŋ, jalpy körkemsözdıŋ maitalmany, jaq pen tılge süiengen şeşenı, mädeniet pen öner professory Tūrsynbek Käkışev jaily toptama jinaq, al on jetı jyldan berı tynbai ızdenıp, jan-jaqpen habarlasa jürıp taǧy bır jerles jazuşy-şejıreşı Jaiyq Bektūrov jaily 2013 jyly «Jany jaisaŋ, Jaiyq aǧa» atty kıtap şyǧardy.
Mäşhür Jüsıp jolyn quǧan şejıreşı-zertteuşı, stalindık quǧyn-sürgınnıŋ zardabyn tartqan Jaiyq Bektūrovtyŋ ömır joly sipattalǧan būl kıtapty mektep baǧdarlamasyna engızu jönınde ūsynys bılım ministrlıgıne sūranyp-aq tūr. Osy kıtapty basşylyqqa ala otyryp, öz öŋırınıŋ er esımın jas ūrpaq sanasynda qaldyru maqsatynda onyŋ tuǧan aiy – qazan aiyn är jyl saiyn «Jaiyq Bektūrov aiy» dep jariialaǧan aqköldıkter endıgı uaqytta osy ürdıstı dästürge ainaldyrsa igı.
Qazaq jerınıŋ qai pūşpaǧynda bolmasyn repressiiaǧa ūşyramaǧan azamaty kemde kem. Solardyŋ bırı özınıŋ tuǧan auyly Amangeldını 1938-1945 jyldary basqara jürıp, jalanyŋ qūrbany bolǧan Bäuke Qūlmaǧambetovtı de keiınnen aqtap aluǧa köp küş salyp, kuälık qaǧazyn qyzy Qapanǧa tapsyryp äulet alǧysyna bölendı. Jäne de osy ızdestıru jolyndaǧy eŋbegın taiǧa taŋba basqandai etıp, «Auylymdy saǧyndym» /2009 j./, «Bır ǧasyr» /2011 j./ atty derektı kıtap etıp şyǧaryp, ony da tegın taratyp beredı.
Ol oqu-aǧartu salasynda, memlekettık tıl saiasatynyŋ damuyna, jas ūrpaqtyŋ patriottyq tärbie aluyna ısımen de, sözımen de tıkelei aralasuymen qosa, respublikalyq jäne jergılıktı baspasöz betterınde äleumettık mäselelerge qatysty problemalyq maqalalar jariialap tūrady. Būl tūrǧysynda Erkın Däueşūly bylai dep oiyn jalǧady.
– Gazetter arqyly tuǧan elım Amangeldı auylynyŋ mäselesın köterıp otyramyn. Ötken jyldyŋ aiaǧynda «Arqa ajary» gazetınde «Keleşegıŋ ne bolady, Amangeldı?» degen kölemdı maqala şyqty. Şyndyq basşylarǧa ūnamaidy, sonda da sonyŋ bärı halyq üşın kerek dep tabandylyq tanytamyn. Keleşek ūrpaq tatu-tättı, bai-baquatty bolsyn. Sol jolda eŋbegımdı aiamaimyn. Qanşa ömır süremın, sonşa oryn alǧan keleŋsızdıkpen küresuge daiynmyn. Qazır Saǧadat Nūrmaǧambetovtıŋ auyly daŋqty jerlesımızdıŋ atyna sai boluy üşın tūrǧyndarymen bırlese bıraz şarua atqaryp jatyrmyz. Özımdı şiraq realist sezınetın maǧan qandai ıs bolsyn alǧa tartyp, ılgerı qadam jasauǧa qūlşyndyratyn menıŋ otbasym – 56 jyl qol ūstasyp kele jatqan jan jarym Hamila men balalarym. Ömırge degen qūlşynysym da, osy jasymda tittei de bolsa qoǧamǧa paida tigızsem degen nietım de – yntymaqty otbasymnyŋ arqasy.
Otbasy jaily söz bolǧanda ol aldymen qosaǧyn erekşe ıltipatpen tılge tiek etedı. «Zaiybym Hamila Qūlbekqyzy ekeumız 1963 jyly otbasyn qūrdyq. Qaraǧandy pedagogikalyq institutynyŋ tülegı, ekeumız de bılım salasynyŋ üzdıgımız. Eŋbek ötılımızdı qosqanda barlyǧy – 114 jyl.
Alty bala tärbielep ösırdık. Bärı de joǧary bılımdı. Bır balamyz – käsıpker, törteuı – joǧary lauazymdy qyzmette, taǧy bırı – JOO-da ūstaz. Bärınıŋ de joǧary ǧylymi-ataq şenı bar.
Nemere – on, şöbere – bıreu. Bıreuı Niu-Iorkte bas konsuldyŋ orynbasary, ekınşısı – Malaiziiada qyzmette, üşınşısı – Mäskeude halyqaralyq qatynastar institutynda, qalǧandary da öz qalauymen bılım alyp jatyr» deidı Erkın Däueşūly.
Elbasynyŋ arnaiy Jarlyǧymen belgılengen biylǧy mausym aiynda altynşy ret ötkızılgen otbasylyq qūndylyqtardy nasihattaityn Astana qalalyq
«Mereilı otbasy» baiqauyndaǧy 70 otbasynyŋ ışınen jüldelı ekınşı oryndy Däueşūlynyŋ otbasy jeŋıp aldy. Nemeresı İbrahim, şöberesı Alara erekşe közge tüstı. Manaǧy üsteldıŋ şetınde jeke qoiylǧan qoŋyr qyzǧylt barqytpen tystalǧan fotoalbomnyŋ ışıne jasyrǧan syry osy eken.
Salauatty ömır salty – onyŋ ejelgı dosy. Jas ūlǧaiǧan adamda, ärine, yŋqyl-syŋqyl bolady, tıptı, ömırge qauıptısı de qatar jüredı. Bärı köbıne adamnyŋ özın-özı kütuıne, «saqtansaŋ saqtalarsyŋ» degendı esten şyǧarmauyna bailanysty. Taŋǧy alty jarymnan tūryp qarapaiym jattyǧular jasap, salqyn suly ormalmen denenı ysqylap, ıle-şala skandinavalyq qos taiaqpen ortalyq demalys saiabaǧynyŋ ışındegı jaiau jolmen oŋ myŋ qadam bır şaqyrym ölşemımen 6,5 kilometr jürıp ötuı ädetke ainalǧan. Odan soŋ bes kün ata-äjesınde bolatyn nemeresın gimnaziiaǧa şyǧaryp salyp, taŋǧy şäiǧa otyrady. Endı bırde «Jastar» saraiyndaǧy basseinde maltyp jürgenı. «Tänı saudyŋ – jany sau». Jylyna ekı ret zaiyby Hamilamen emdeu-sauyqtyru şipajaiyna barady. Al bos uaqytynyŋ bärınde kestelengen oilaryn aq qaǧaz betıne tüsıruden jaŋylmaidy.
Ūlaǧatty pedagog Erkın Däueşūlynyŋ 2011 jyly jaryqqa şyqqan «Bır ǧasyr» atty kıtaby nazar audararlyq dünie eken. Otbasylyq asyl mūra dese de bolady. Būl kıtapta avtor öz äkesı Däuletbekten /Däueş/ bastalǧan otbasylyq ömır arqyly tolyq bır qoǧamnyŋ – bır ǧasyrdaǧy basynan ötken saiasi, ekonomikalyq, äleumettık jaǧdaiyn körsetudı maqsat etıptı. Äulettıŋ basy 1909 jylǧy äkesı Däuletbek pen 2009 jylǧy nemeresı İbrahimnıŋ arasy jüz jyl. Osylaişa, pälsapalyq tūrǧyda oi taramdaǧan avtor ǧasyr arasyndaǧy qol jetken jetıstıkterımen qosa, ökınıştı jaittarǧa da toqtalady. Qazaq elınıŋ qaryşty qadammen alǧa jyljuymen qatar salt-dästürdı saqtauy, öner, bılım jolyndaǧy tabysy, ättegen-ai degızetın olqylyqty da qadap-qadap körsetıp, «nemerem men aitaiyn, sen tyŋda» deidı. «Ötkenıŋdı bılmeseŋ, bolaşaqtan ümıt kütpe» dep, qazaq elınıŋ jüregı Astana qalasynda 2009 jyly düniege kelgen nemeresı İbrahimge qarata ūlaǧatty atalyq äŋgıme qozǧaidy. «Jetı atasyn bılmegen jetım» degen. Būl tūrǧyda İbrahim nemeresı qazynaly atasynyŋ qazynasyna ie boldy.
İä, seksennıŋ seŋgırıne kım şyqpaidy. Äŋgıme, kım qalai sol jasyn köteruınde. Būl tūrǧyda ardager Erkın Däueşūlynyŋ joly dara. Är kündı bos ötkızbeitın ardager eŋbekqorlyǧyn äuletı maqtanyşpen önege tūtsa, elı ony köptıŋ mūŋyn mūŋdap, joǧyn joqtaityn arqaly azamat dep qūrmet tūtady.
Maira ŞÖKEN,
Qazaqstannyŋ qūrmettı jurnalisı
