Tūrǧyn üi-kommunaldyq şaruaşylyǧy tūrǧyndardyŋ qalypty ömırın qamtamasyz etetın äleumettık maŋyzy zor, memleket üşın öte jauapty salalardyŋ bırı bolyp sanalady. Elımızdıŋ osy bır kürdelı salada soŋǧy jyldary jürgızgen reformalary eşbır tiımdılık bermei otyr. Oǧan köpqabatty üilerdıŋ taǧdyry tapsyrylǧan päter ielerı kooperativterınıŋ (KSK) jūmysyndaǧy beleŋ alǧan berekesızdık te kesırın tigızude.
Ortaq menşık – iesız mülık
Jabaiy kapitalizmnıŋ «jyrtyq» kemesıne jarmasqan sonau bır toqsanynşy jyldardyŋ bızge äkelgen jaŋalyǧynyŋ bırı – päter ielerınıŋ kooperativı (PİK) edı. Sosializmdegı halyqtyŋ ortaq igılıgı – memlekettık menşıktı jappai jekeşelendıru jeleuımen talan-tarajǧa salyp, bilık basyndaǧy «reformatorlar» «tüienı tügımen, bienı jügımen» jūtyp jatqan kezde, tūrǧyn üi qory, iaǧni memlekettık menşıktegı myŋdaǧan köppäterlı üiler iesız qaldy. Keŋes däuırınen mūraǧa qalǧan mol bailyqty su tegın jambasqa basyp, mūrty mailanǧan jaŋa käsıpker-biznesmenderdıŋ eşqaisysy tūrǧyn üi-kommunaldyq şaruaşylyǧyna köz alartpady. Al şyǧyny şaşetekten keletın köpqabatty tūrǧyn üi qoryn memlekettık menşıkke qaldyrsa, äleumettık töŋkerıstıŋ qolamtasy qalanbaq. Ükımet būl tyǧyryqtyŋ da oŋai jolyn tapty. Keŋes ökımetınen mūraǧa qalǧan köpqabatty tūrǧyn üi qoryn bükıl kommunaldyq jüiesımen bırge tūrǧyndardyŋ moinyna arta saldy. Kezınde şetelge qaşqan Qajygeldin ükımetı tūrǧyn üi kupondaryn oilap tauyp, köpqabatty üilerdıŋ päterlerın jekeşelendırdı de jıberdı.
Keŋes däuırınde köpqabatty tūrǧyn üi qoryn ielıgınde ūstap, bükıl injenerlık-kommunaldyq qyzmetın qamtamasyz etetın «üi basqarmalary» (domoupravlenie) bolatyn. Mäselen, bügınde myŋǧa juyq PİK-ter (KSK) dūrys qyzmet körsete almai otyrǧan Almatynyŋ bükıl tūrǧyn üi qoryn 56 üi basqarmasy tap-tūinaqtai ūstaityn. Keŋestık kezeŋnıŋ üi basqarmalarynda bılıktı mamandar, myqty materialdyq-tehnikalyq baza bolatyn. Jekeşelendıru jeleuımen üi basqarmalarynyŋ jyldar boiy jinaǧan tehnikalary, qūral-jabdyqtary, keŋse-qoimalary «köldeneŋ kökattylardyŋ» qaltasynda kettı. Öitkenı, būl üi basqarmalarynyŋ basşylary men injenerlerı tügeldei derlık toqsanynşy jyldardyŋ «ötpelı kezeŋınde» şekara asqan basqa ūlttyŋ ökılderı edı. Osy jerde aita ketetın taǧy bır mäsele, elımızdegı köpqabatty tūrǧyn üi qoryn jappai jekeşelendıruden mol paida tapqan da qarapaiym qazaqtar emes. Esterıŋızde bolsa, keŋes zamanynda qalalarymyzdaǧy köpqabatty tūrǧyn üide tūratyndardyŋ 80 paiyzy özge ūlt ökılderı bolatyn. Jas täuelsız memleketımızdıŋ būǧanasy bekımegen ölıara kezeŋde olardyŋ köpşılıgı tarihi otandaryna jappai qonys audaryp, köpqabatty üilerdegı jeke-şelendırılgen päterlerın jergılıktı tūrǧyndarǧa satyp kettı.
Qoş. Söitıp, jüz myŋdaǧan qazaqstandyqtar Qajygeldin ükımetınıŋ tūrǧyn üi qory salasynda jasaǧan reformalarynyŋ nätijesınde bır sätte menşık ielerı bolyp şyǧa keldı. Köpqabatty tūrǧyn üilerdıŋ ortaq injenerlık-kommunaldyq jüielerıne täueldı būl jeke menşık päterlerdı qalypty jaǧdaida ūstau problemalary tuyndady. Şaŋyraǧy ortasyna tüsken üi basqarmalarynyŋ ornyn basatyn qūrylym qajet boldy. «Suǧa ketken tal qarmaidynyŋ» kerımen qalalardaǧy myŋdaǧan jeke menşık päter ielerı jaŋadan qūryla bastaǧan kooperativterge – PİK-terge jarmasty.
Būl kooperativterdı paida tabu közı dep tüsıngen pysyqailar balǧa üimelegen şybyndarşa, PİK-terdı töŋırektedı. Jarǧy boiynşa, PİK-ke qarasty päterlerdıŋ ielerı jalpy jinalys aşyp, arnaiy daiyndaǧan baǧdarlamalary bar ümıtkerlerden PİK töraǧalaryn sailauǧa tiıs edı. Jaŋadan sailanatyn töraǧalardyŋ joǧary injenerlık bılımı, tym bolmaǧanda, kommunaldyq injenerlık jüienı jetık bıletın mamandar boluy kerek edı. Öitkenı, sol kezeŋnıŋ özınde Keŋes ökımetınen mūraǧa qalǧan köpqabatty tūrǧyn üiler de, olardyŋ bükıl injenerlık-kommunaldyq jüiesı de jöndeuge sūranyp tūrǧan bolatyn. Ökınışke qarai, ıs jüzınde bärı kerısınşe bolyp şyǧa keldı.
Şarasyzdyq salǧyrttyǧyna boi aldyrǧan tūrǧyndar jalpy jinalysqa kelmedı. Kommunaldyq jüienıŋ jaǧdaiyn jaqsy bıletın naǧyz injener mamandar PİK-terge basşylyq jasaudan bas tartty. Taǧy da «zamanyŋ tülkı bolsa, tazy bop şaldy» ömır qaǧidasyna ainaldyrǧan alaiaqtardyŋ aiy oŋynan tudy. Olar köpqabatty tūrǧyn üilerdıŋ tört-bes tūrǧynynan yntaly top qūryp, basqa tūrǧyndardyŋ ärtürlı joldarmen qolyn qoidyryp alyp, zaŋ aldynda da, tūrǧyndardyŋ aldynda da jauap bermeitın PİK-terdı qūryp aldy. Qazır Qazaqstanda jūmys ıstep tūrǧan PİK-terdıŋ basym köpşılıgı elımızdıŋ äleumettık-ekonomikalyq salasynda berekesızdık beleŋ alǧan 1995-1996 jyldary qūrylǧan eken.
Mäselen, bügınde Astana qalasynda 2231 köpqabatty tūrǧyn üi bar. Mıne, osy tūrǧyn üi keşenderıne 363 ūiym qyzmet körsetedı. Onyŋ ışınde 208-ı päter ielerınıŋ kooperativterı bolyp tabylady. Osyǧan ūqsas qazırgı künde respublikamyzdyŋ barlyq qalalaryndaǧy köpqabatty tūrǧyn üilerdı basqaru jäne qyzmet körsetu salasy tügeldei derlık PİK-terdıŋ qūzyryna köşken. Qazaqstan Respublikasynyŋ «Tūrǧyn üi qatynastary turaly» zaŋyna säikes PİK – kondominium nysanynyŋ ortaq menşıgın bırlesıp basqaru üşın qūrylǧan päter ielerınıŋ kommersiialyq emes ūiymy. Ökınışke qarai, «Tūrǧyn üi qatynastary turaly» zaŋ boiynşa 1993-1996 jyldary elımızde jürgızılgen tūrǧyn üi qoryn jekeşelendıru reformasy jartykeş küiınde ıs jüzıne asyrylǧan. Reforma boiynşa köpqabatty tūrǧyn üilerdıŋ tek päterlerı ǧana jekemenşıkke berılgen. Al köpqabatty üilerdıŋ şatyrlary, jertölelerı, kıreberısterı jäne jalpy üi maŋaiyndaǧy aumaǧy, kommunikasiialar jüiesı ortaq menşık küiınde qalǧan. Ortaq igılıktıŋ qalai talan-tarajǧa salynǧanyn közımen körgen bızdıŋ tūrǧyndar üşın «ortaq menşık» ūǧymy iesız, sūrausyz mülık ūǧymymen astasady.
«Daudyŋ basy Dairabaidyŋ kök siyry» demekşı, tūrǧyndar men PİK-terdıŋ arasyndaǧy bıtıspes daudyŋ basy da osy iesız qalǧan «ortaq menşık» mülkınen tuyndap keledı. Zaŋ boiynşa PİK-terdıŋ basty mındetı – ortaq menşıktegı kondominium nysandarynyŋ injenerlık jabdyqtarynyŋ jäne sanitarlyq-tehnikalyq qyzmetınıŋ üzdıksız jūmysyn qamtamasyz etu bolyp tabylady.
Jarna jinap, jalaqy tabu «dästürı»
Būl äleumettık-ekonomikalyq mänı tereŋ mındettı dūrys atqaru üşın qarjy kerek. Būrynǧydai oǧan biudjetten qarjy bölınbeidı. Kondominium nysandaryn ūstau üşın PİK-ter päter ielerınen ai saiyn jarnalyq jäne maqsatty qarjy jinaidy. Būl qarjynyŋ qalai jūmsalatyny turaly PİK töraǧasy men bas esepşısınen basqa tırı jan bılmeidı. Tärtıp boiynşa būl qarjynyŋ bır bölıgı PİK qyzmetkerlerınıŋ jalaqysyna jäne kondominium nysandarynyŋ qalypty jūmysyn qamtamasyz etuge jūmsalsa, belgılı bır bölıgı tozyǧy jetken kommunaldyq jelılerge kürdelı jöndeu jūmystaryn jürgızu üşın jinaqtaluy kerek edı. Keŋes däuırınen mūraǧa qalǧan köpqabatty üilerdıŋ özderı de, injenerlık-kommunaldyq jüielerı de jyldan-jylǧa eskırıp bara jatqany belgılı. Tıptı, soŋǧy 20 jylda eşqandai kürdelı jöndeu körmegen būl kondominium nysandarynyŋ «şyqpa, janym, şyqpamen» tūrǧandyǧy jasyryn emes. Tozyǧy jetken jüzdegen, tıptı, myŋdaǧan köpqabatty üilerdıŋ tırşılıgınıŋ tynysy – kondominium nysandary jappai ısten şyǧatyn bolsa, būl ülken äleumettık tolqularǧa ūşyratady.
Qūrylǧannan bergı alǧaşqy künnen «jauyrdy jaba toqyp» kelgen PİK-ter bolsa, zaŋ jüzınde eşteŋege jauap bermeidı. Milliondaǧan qarjy ainalymyn basqaratyn PİK-ter «Tūrǧyn üi qatynastary turaly» zaŋǧa säikes arnaiy mörı, bankte esepşoty bar qoǧamdyq ūiym ǧana bolyp tabylady. Onyŋ tūrǧyndar aldynda da, tekseru organdary aldynda da, kommunaldyq qyzmettıŋ tabiǧi monopolisterı aldynda da jauap beretın eşqandai jarǧylyq kapitaly, jarǧylyq mülkı joq. Tūrǧyndardan jinalǧan milliondaǧan qarjyny oŋdy-soldy jūmsap jürgen PİK töraǧalary men bas esepşılerın jauapqa da tartuǧa bolmaidy. Öitkenı, olardyŋ menşıgınde PİK mörınen basqa kök tiynnyŋ mülkı joq. Tūrǧyndardan jinalǧan qarjynyŋ jūmsaluyn tekseretın de özderı (PİK töraǧalary qoldan jasap alǧan tekseru komissiialary).
Jarna jinap, jalaqy tapqannan basqaǧa bas qatyra qoimaityn PİK-terdıŋ qyzmetı köpqabatty tūrǧyn üilerdıŋ injenerlık-tehnikalyq jaǧdaiynyŋ jyldan-jylǧa tozyǧy jetıp, tyǧyryqqa tıreluıne äkelıp soqty. PİK-ter tarih sahnasyna şyqqan osy 20 jylǧa juyq uaqytta olar öz jauapkerşılıgındegı köpqabatty üilerdıŋ şatyrlaryn, jertölelerın, liftılerı men kıreberısterın kürdelı jöndeuden ötkızıp, su, jylu jäne kärız qūbyrlaryn auystyryp körgen emes. PİK-terdıŋ ortaq menşıktegı kondominium nysandaryna jasaǧan jamau-jasqau jūmystary eşbır tiımdılık bermedı. Osynyŋ saldarynan bügınde respublikamyzdaǧy köpqabatty tūrǧyn üi qorynyŋ 70-80 paiyzy şūǧyl kürdelı jöndeudı qajet etetın jaǧdaiǧa jettı. Oǧan orasan zor qarjy qajet. Mūndai şyǧyndy bırde-bır qalanyŋ biudjetı kötere almaidy. Qalai bolǧanda da būl kürdelı problemany jedel qolǧa almasa, endı ekı-üş jylda injenerlık-kommunaldyq jüiesı jaramsyz bolǧan köppäterlı üilerdıŋ myŋdaǧan tūrǧyndary dalada qaluy mümkın.
Qarjy demekşı, qarapaiym halyq müddesıne qatysty köpqabatty tūrǧyn üi mäselesınde Ükımet «öz künıŋdı özıŋ kör» qaǧidasynan qaǧys qalmai, PİK-terdıŋ qyzmetın memlekettık baqylau şeŋberınde jürgızgende, mūndai kürdelı jaǧdai qalyptaspas edı. Soŋǧy uaqytta jasalǧan saraptaular körsetıp otyrǧanyndai, osy uaqytqa deiın PİK-ter tūrǧyndardan jinalǧan qarjynyŋ 60-70 paiyzyn jalaqyǧa, 20 paiyzyn mındettı biudjettık tölemderdı öteuge jūmsap kelgen. Al köpqabatty üidıŋ sanitarlyq-tehnikalyq, injenerlık-kommunaldyq jüielerınıŋ jūmysyn qamtamasyz etuge jinalǧan qarjynyŋ 10-15 paiyzy ǧana jūmsalǧan.
Köptegen PİK-ter ştatta arnaiy santehnikter men aula sypyruşylar ūstauǧa qarjy şyǧyndamai, santehnikterdı basqa mekemelerden şaqyryp, aula sypyruşylar retınde üisız jürgen bosqyndardy paidalanyp keledı. Al jyldar boiy PİK-ter jinap kelgen qarjy az emes. Mäselen, Astana qalasyndaǧy «Sobstvennik» atty PİK-ke №1 şaǧyn audanyndaǧy ondaǧan köppäterlı tūrǧyn üi qaraidy. Osy üilerdegı ärbır päterdıŋ şarşy metrınen 20 teŋgeden jinaǧanda, ai saiyn PİK-ke milliondaǧan qarjy tüsedı. Al «Sobstvennik» özıne qarasty köppäterlı üilerdı jöndemek tügılı, tazalyǧyna da köŋıl bölmeidı. Almaty qalasy «Ainabūlaq» şaǧyn audanyndaǧy «Dar» atty PİK-ke 68 üi nemese 4060 päter qaraidy. Maqsatty şyǧyndar üşın «Dar» PİK-ı ärbır päterden myŋ teŋgeden jarna jinap, 3 million teŋgeden astam qarjyny jūmsap jıbergen.
Elımızde PİK-ter jūmys ıstei bastaǧan 17-18 jyl aralyǧynda Ükımet olarǧa baqylau jasaityn memlekettık bır ortalyq qūryp, osy jyldar ışınde kürdelı jöndeu jūmystaryna arnalǧan tūrǧyndardyŋ maqsatty qarjylaryn arnaiy qorǧa jinap, bır jyly köppäterlı tūrǧyn üidıŋ şatyryn, kelesı jyly kärız qūbyrlaryn, arǧy jyly jylu jüielerın jöndeuge jūmsap otyrǧanda, bügıngıdei kürdelı problema qordalanbaǧan bolar edı. Taǧy bır tolǧaqty mäsele, qalamyzdaǧy köppäterlı tūrǧyn üilerdıŋ ekınşı kıreberıs dälızderı (pojarnyi vyhod) men jertölelerı düken, şeberhana, biznes keŋselerı retınde paidalanylady. Käsıpkerler tūrǧyndardyŋ ortaq menşıgındegı būl nysandardy PİK-ter arqyly jalǧa alady. Mäselen, Astana qalasyndaǧy «Aqmola» PİK-ıne qarasty Küişı Dina köşesındegı №8-10 üilerdıŋ ekınşı kıreberıs dälızderı tügeldei dükender men biznes keŋselerı üşın, al jertölelerı ärtürlı şeberhanalar üşın jalǧa berılgen. PİK kondominiumnyŋ osynşama nysandaryn tūrǧyndardyŋ kelısımınen tys jalǧa berıp, qyruar paida tauyp otyr. Ökınışke qarai, jalǧa berılgen nysandardan tüsetın būl qarjy ortaq menşık bolyp sanalatyn nysandardyŋ qajetıne jaratylmaidy. PİK töraǧalarynyŋ tabys közıne ainalǧan mūndai kondominium nysandarynyŋ mysaly qalamyzda köptep sanalady.
Jaŋǧyrtu joly – munisipaldyq jauapkerşılık
«Sen timeseŋ, men timen, badyraq köz» degendei, osy jyldar ışınde PİK-terdıŋ jūmysyna eşbır baqylau jasamaǧan el Ükımetınıŋ «şydamdylyǧyna» qairan qalasyŋ. Halyq müddesıne jauapty Ükımet tūrǧyndar menşıgındegı köppäterlı üilerdıŋ bolaşaǧyna bärıbır jergılıktı atqaruşy bilık jauap beretının bıle tūra, PİK-terdı betımen jıberdı. PİK-terdıŋ jūmysyn qadaǧalaityn bırde-bır öŋırlık nemese respublikalyq memlekettık organ bolǧan joq. Osyny paidalanǧan pysyqailar jer-jerlerde Päter ielerı kooperativterınıŋ assosiasiiasy degenderdı qūryp aldy. Assosiasiialar keŋselerındegı jüzdegen töraǧalar, esepşıler men keŋesşılerdı ūstauǧa taǧy da tūrǧyndardan jarna jinalatyn boldy. Elımızdegı köpqabatty tūrǧyn üilerdıŋ tozyǧy jetkendıgı sonşa, endı būl mäselenı «jabuly qazan» küiınde qaldyru mümkın emes edı. Söitıp, TKŞ-ny jaŋǧyrtu baǧdarlamasy şeŋberınde qala äkımdıkterınde PİK-terdıŋ qyzmetın tekseretın Tūrǧyn üi inspeksiiasynyŋ basqarmalary qūryla bastady. Ätteŋ, qanşama uaqyt bosqa ötıp, qanşama qarjy maqsatsyz jūmsaldy…
Köpqabatty tūrǧyn üi – elımızdıŋ äleumettık-ekonomikalyq tūraqtylyǧynyŋ negızı. Bärımızdıŋ de qalanyŋ ortasynan tūrǧyzǧan keŋ sarai – kottedjderımız joq. Endeşe, köpqabatty tūrǧyn üi qorynda qordalanǧan tyǧyryqtan şyǧudyŋ joly qandai? Elımızde qolǧa alynǧan TKŞ-ny jaŋǧyrtu baǧdarlamasy aiasynda PİK-terdı reformalau turaly mäsele de köterılude. Būl jaŋa «reformatorlardyŋ» pıkırınşe, PİK-terdıŋ ornyna JŞS negızındegı kommersiialyq qūrylymdar, iaǧni basqaruşy jäne qyzmet körsetuşı (servisnyi) kompaniialar qūru kerek deidı. «Auzy küigen ürıp ışedı» demekşı, künı bügınge deiın halyq müddesıne janaşyrlyqpen qyzmet körsetetın JŞS-nı körgemız joq. Būl kommersiialyq qūrylymdardyŋ basty maqsaty – paida tabu. «Jūmyrtqadan jün qyryqqan» JŞS-ler osy uaqytqa deiın qiiuy ketken PİK-terdıŋ jūmysyn dūrystap, oŋ baǧytqa bastaidy degenge senu qiyn.
Endı bır sarapşylar bügınde PİK-ke qarasty köpqabatty üilerdı jeke-jeke jıktep, ärbır üidı jeke zaŋdy tūlǧa, iaǧni «kondominium» retınde qarastyryp, ärqaisysynyŋ jeke basqaru organyn, bankte esepşottaryn aşu kerek deidı. Sonda būryn PİK-terdıŋ daliǧan ştatyn asyrap kelgen tūrǧyndar endı ärbır üi basqarmasynyŋ ştatyn, oǧan qosa basqaruşy kompaniianyŋ ştatyn, ol az deseŋız, qyzmet körsetu kompaniialarynyŋ qyzmetkerlerınıŋ jalaqysyn qamtamasyz etuge jarna töleuı tiıs. Köpqabatty üilerdıŋ tūrǧyndary endı kımge baryp şaǧynbaq?
Qoryta aitqanda, bilıktegıler bas-basyna bi bolyp, «velosiped» oilap tabudyŋ qajetı joq. Tūrǧyn üi-kommunaldyq şaruaşylyǧy būl salada jasalatyn taǧy bır täjıribelık reformany kötere almaidy. Onsyz da şegıne jetken tūrǧyn üi-kommunaldyq şaruaşylyq nysandary jedel türde, naǧyz janaşyrlyqpen jasalatyn kürdelı jöndeudı qajet etıp tūr. Sondyqtan uaqyt synynan ötken keŋes zamanyndaǧy täjıribenı qaita qalpyna keltıru kerek. Qazırgı qaptaǧan PİK-ter men qyzmet körsetu kompaniialarynyŋ ornyna tehnikalyq bazasy men käsıbi kadrlary myqty äleuettı üi basqarmalaryn nemese kommunaldyq-munisipaldyq şaruaşylyqtar qūru qajet. Būl üi basqarmalary jergılıktı atqaru organdaryna qarasty munisipaldyq menşıkte boluy kerek. Olardyŋ jūmysyn retteu jäne baqylau mındetterı äkımdıkter janynan qūrylyp jatqan tūrǧyn üi inspeksiialary basqarmalaryna jükteluge tiıs. Mıne, sonda ǧana bügıngı elımızdegı köpqabatty tūrǧyn üilerdıŋ qordalanǧan problemalarynan qūtylyp, tūrǧyn üi-kommunaldyq şaruaşylyǧy salasyn jaŋǧyrtuǧa mümkındık tuady.
Jylqybai JAǦYPARŪLY,
«Egemen Qazaqstan» №282(28221)
26 jeltoqsan, beisenbı, 2013 jyl
