QALAM QUATY

Keşegı keŋes zamanynda ösıp jetılgen aǧa buyn qalamgerler men ädebiet töŋıregınde jürgen qazırgı jastar arasyndaǧy aiyrmaşylyqty söz etsek, bügıngı jastarda qarapaiymdylyq azaiyp, keudemsoqtyq köbeiıp otyr­ǧan sekıldı. Bırdı-ekılı kıtap şyǧaryp, özderın ǧūlama sanaityn «şala Şeks­pirler» men «tolyspaǧan Tolstoilar» şyǧarmaşylyq babymyz joq, jaǧda­iymyz kelıspegen soŋ öndırte jaza da almai jürmız deitındı şyǧardy.

Bızdıŋ bır bılerımız, şyn talantqa eşteŋe tūsau bolmaidy. Äleumettık jaǧdaiy kelıspese de, talai jauhar dünie­lerın jazyp, klassikke ainalǧan tūlǧalar mysalyn älemdık ädebietten de, ūlttyq ädebietten de köptep keltıruge bolady. Boiynda daryny bar, özın qamşylai bıletın qalamger şyǧarmaşylyǧymen ǧana moiyndalady. Ataq ta, abyroi da, basqasy da sonda keledı. Eŋ bastysy – bıreuden bırdeŋe dämetpei, jaza bılu.

Sözımızdıŋ basynda aǧa buyn turaly bekerden-beker äŋgıme qozǧamadyq. Jastar ülgı alatyn, qarapaiym qalpynan ainymaǧan qalamgerler qazır aramyzda barşylyq. Astanany alsaq, jazuşylardan Tölen Äbdıkūly, Qajyǧali Mūhambetqaliūly, Tūrlybek Mämeseiıt, Öten Ahmet, Duman Ramazan, Almatyda Ty­nym­bai Nūrmaǧambetūly, Tūrysbek Säuketai, Nūrǧali Oraz, Tarazda Nesıpbek Däuıtaiūly; Alatau bauraiynda aqyndardan Temırhan Medetbek, Ūlyqbek Esdäulet, Esenǧali Rauşanov, Ǧalym Jailybai, Arqada Abzal Böken, Arman Qani, batys­ta Svetqali Nūrjan, Sabyr Adai bolyp jalǧasyp kete beredı.

Osy qatarǧa fäniden baqiǧa köşkenıne jyl tolyp otyrǧan Maral Hasen aǧamdy qosar edım. Qaraǧandyda jatyp, Nobel syilyǧy laureattarynyŋ bırtalai şyǧarmalaryn ana tılımızge audarǧan qalamger sol eŋbegın būldamady. Tek qana: «Armanym – Buninnen bastalǧan Nobel syilyǧy laureattarynyŋ dünielerın toptastyryp, jeke kıtap etıp şyǧaru. Būl künde är elden şyqqan 14 nobelianttyŋ äŋgımelerın audaryp, tynystap otyrǧan jaiym bar. Mıne, olar – Bunin, Heminguei, Himenes, Kamiu, Kavabata, Soljenisyn, Bell, Iýnson, Kanetti, G.Markes, Mahfuz, Oe, Naipol, Pamuk (men būlardy syilyq alǧan jyldaryna sai tızbelep otyr­myn). Qaisy kerek, marhaba! Al Mo Iаnnıŋ eş kıtaby joq, eger jıberseŋder, ony da köre­iın. Ärı P.Koelo («Alhimik») bastaǧan nobeliant bolmasa da, öz aldaryna eren myqtylardy audardym. Olardyŋ ışınde Paustovskii, Zoşenko, Bitov tärızdı äldı orystar bar. Bıraq osy dünielerımnıŋ (audarmalarymnyŋ) baǧyn jandyrşy dep eşbır baspanyŋ esıgın qaqqan emespın. Ūnatsa – jıberemın» degen armanyn jazdy özınıŋ «Audarma jäne audarmaşylar haqynda» atalatyn şaǧyn tolǧanysynda.

Qalamgerdıŋ būl armany oryndaldy. Bala-şaǧasy osydan ekı jyl būryn ata-
analarynyŋ Altyn toilarynyŋ qūrmetıne arnap şekesıne «Nobel syilyǧynyŋ laureattary» aidaryn qo­iyp, «Ūrşyqtaiyn iırgen söz mäiegın…» kıtabyn şyǧaryp berdı. Ökınışke qarai, Qaraǧandydaǧy «Tengri Ltd» baspasynan şyqqan būl eŋbek 500 danamen ǧana basyldy. Qalamger jazǧandai, onda 14 nobelianttyŋ şyǧarmalary toptastyryldy.
Maral Hasen telegei teŋız bılım iesı boldy. Közın körgender bügınderı «Bar bailyǧym – bes balam men bes myŋ kıtabym» degen sözın eske alady. Būl kıtaptardy sän üşın jinamaǧany anyq. Publisistika, satira, poeziia, proza, ädebi audarma salalarynda eŋbek etken qalamgerdıŋ köp uaqytyn gazet alyp qoidy. Ötken ǧasyrdyŋ 60-80 jyldary qos tılde aptasyna üş ret şyǧatyn audandyq gazetterde jūmys ıstedı. Onyŋ şyǧarmaşylyǧyna ziianymen qatar paidasy tidı. Körkem audarmaǧa gazetterde jürıp töseldı. Jäne orysşadan qazaqşaǧa, qazaqşadan orysşaǧa erkın audara beretın.

Qazır qazaq qalamgerlerınıŋ tuyndylary aǧylşyn, ispan, türık, özge de älem tılderıne audarylyp jürse de, orys tılıne tärjımalaudy da şetke ysyryp qoiuǧa bolmaidy dep oilaimyz. Ormandai orys oqyrmandary qazaq ädebietın moiyndauy üşın jäne aramyzdaǧy osy tılde ǧana söileitın qandastarymyzǧa ädebietımızdı oqytu maqsatynda būl qajet. Onyŋ syrtynda TMD elderı bar.

Maral Hasen osyny tüsıngen boluy kerek, qazırgı bırneşe qazaq jazuşysynyŋ şyǧarmalaryn orys tılıne tärjımalady. Bır qyzyǧy, qalamaqy üşın emes, köŋılınen şyqqan soŋ audarmany qolǧa aldy. Mäselen, Ämırhan Meŋdekenıŋ «Jas Alaş» gazetıne şyqqan syn maqalasynan keiın Asqar Altaidyŋ «Killer sauysqan – Közjendet» äŋgımesın audardy. Audarmany jasap baryp, «Literaturnyi Kazahstan» jurnalyna jariialaǧan soŋ ǧana avtorǧa habarlasypty. Būǧan taŋǧalǧan jazuşy audarmamen tanysyp baryp, tüpnūsqa men audarmada alşaqtyq joqtyǧyna riza bolypty.

Sondai-aq, Duman Ramazan­nyŋ «Kökjal», «Allanyŋ ämırı» şyǧarmalaryn qosqanda bes äŋgımesın, «Kenesary-Künımjan», «Abylai han» dramalaryn, Saia Qasymbektıŋ «Kım kınälı?» bastaǧan bırneşe pesasyn orysşa söilettı.

Publisistikaǧa kelsek, akademik Ebınei Böketovtıŋ «Şoqannyŋ şuaqty şūǧylasy» atty kölemdı eŋbegın, Seidahmet Qūttyqadamnyŋ «Iliias Omarovtyŋ ruhani qaharmandyǧy» maqalasyn, t.b. köptegen tuyndylardy qazaqşalady.

Maral Hasennıŋ şyǧarma­şylyq joly syqaq äŋgımelerden bastalǧan. 1966 jyly respublikalyq «Ara» jurnaly ūiymdastyrǧan bäigede «Qissa äl qazaǧiia» şyǧarmasy ataqty Ospanhan Äubäkırovtıŋ tuyndysymen üzeŋgı qaǧysyp kelıp, bırınşı oryndy bölıstı. Sol uaqytta Ospanhannan bata alǧany da bar.

Bızdegı bilıktıŋ bır kemşılıgı – qalamgerdıŋ şyǧarmaşylyq mümkındıgın paidalana bılmeitındıgı. Keşegı Temırbek Jürgenov, Iliias Omarov, Özbekälı Jänıbekov syndy qairatkerlerdıŋ joqtyǧy osyndaida bılınedı. Memleket basşysy «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamalyq maqalasynda «Jaŋa gumanitarlyq bılım. 100 ja­ŋa oqulyq» jobasyn qolǧa alu turaly aita kelıp, qazırgı audarmamen ainalysatyn ūiymdar negızınde memlekettık emes, Ūlttyq audarma biurosyn qūru mäselesın qozǧady. «2017 jyldyŋ jazynan tiıstı jūmystarǧa kırıse bergenı jön» deidı. Mıne, jaz da aiaqtaluǧa jaqyn, alaida būl baǧyttaǧy jūmys bastalǧanyn älı estımedık. Bızdıŋşe, audarma jūmysy qalamgerlerge jüktelse, ıs alǧa basady.

Alaş arystary – Maǧjan Jūmabaev «Pedagogika», Jüsıpbek Aimauytov «Psihologiia» oqulyqtaryn jazǧanyn eskersek, qalamgerlerden artyq audarmany eşkım jasai almaidy.
Aitqandai, Maral Hasen «Älemdık äleumettanu antologiiasy» eŋbegınıŋ audaryluyna sübelı üles qosyp, qaraǧandylyq tarihşy Äbdıjappar Äbdıäkımovtıŋ «Qazaqstan tarihy» oqu qūralyn, tarih ǧylymdarynyŋ doktory Tūrsyn Sūltanovtyŋ «Aq kiızge köterılgender. Qazaq dalasynyŋ handary» ǧylymi jūmysyn audardy.

Qalamgerdıŋ audarmaşylyq qarym-qabıletın «Älem ädebie­tı» jurnaly paidalandy. Maral Hasen basylymnyŋ avtory bolyp, bırtalai audarmalary osy jurnalda basyldy. Aǧanyŋ körkemdıgı kez kelgen jazuşydan kem tüspeitın töl prozalyq tuyndylary da bar. Söitken qalamgerdı Qazaqstan Jazuşylar odaǧy müşelıgıne de qabyldamady. 2012 jyly säikes ūsynysty Temırtau qalasynda tūratyn aqyn Qasym Botanov, kepıldemenı Duman Ramazan jazdy. Alaida nätije şyqpady. Jazuşylar odaǧynyŋ Qaraǧandy oblystyq filialy qaida qarap otyrǧany belgısız, odan keiın qalamger tört jyl ömır sürse de, odaq müşesı degen kuälıkke qol jetkıze almady…

Bıraq oǧan bola moiyǧan qalamger joq, jazuyn jazyp, audarmasyn jasap otyra berdı. Nobel syilyǧynyŋ keiıngı jyldardaǧy laureattary qazaq tılıne audarylmady dep qazır auzymyzdy qu şöppen sürtıp otyrmyz. Al Maral Hasen 2015 jyly būl syilyqty alǧan Svetlana Aleksievichtıŋ «Soǧystyŋ sūrqy äielge jat» kıtabyn tärjımalap şyqty. «Janyna jabysqan dertı batyp otyrsa da, künde audarmaǧa otyratyn» deidı mūrasyna ie bolyp otyrǧan jary Rymbala Smaiylova.

Közı tırısınde qalamger «Nobel syilyǧynyŋ laureattary» aidarymen ekınşı kıtap şyǧarudy armandady. Alaida oǧan ǧūmyry jetpedı. Apaidyŋ aituynşa, qazır material jetkılıktı. Sony baspadan şyǧaryp, Astanada ötkızıluı dästürge ainalǧan «Eurasian Book Fair-2017» atty Euraziialyq halyqaralyq kıtap körme-järmeŋkesınde tūsauyn kesse, qūba-qūp bolar edı. Bızdıŋşe, 500 danamen ǧana şyqqan bırınşı kıtabynyŋ da ekınşı qaitara basylǧany artyq emes. Būl ıs endı Rymbala apaiǧa, bala-şaǧasyna, qalamdas ını-qaryndastaryna amanat. Aqyn Abzal Böken aitpaqşy, sonda «Qalamynyŋ ūşynan tamǧan siia qalamgerdıŋ qadamyn ärı qarai jalǧai berer».

Amanǧali
Qaljanov